Բակունց Ակսել՝ Մթնաձոր | |
Փոշմանել էի նրանց տուն չգնալուս համար: Մի օր էլ փողոցում մորը տեսա, խոտի երկու խուրձ շալակին: Հանդիմանեց, որ հրավերը չեմ ընդունել: Եթե մեկ էլ կանչեր, թեկուզ մի ակնարկ աներ, ես պիտի հետևեի նրան:
Այն ժամանակ սովորություն կար տարեվերջին դպրոցում հանդես կազմակերպելու: Ես էլ էի պատրաստվել, աշակերտները երգ ու ոտանավոր էին սովորել: Մեծահասակ աշակերտները տախտակներ բերին, տներից գորգ ու կարպետ հավաքեցին, բեմը սարքեցին: Պատվիրել էի, որ շատ մարդու ասեն, գյուղը տեղով մի գա, թեկուզ սենյակը հարյուր մարդուց ավել չէր տեղավորի: Ամեն անգամ պատվիրելիս աչքս նրա քրոջն էի դարձնում, մեկ էլ կրկնում:
Կիրակին եկավ: Անչափ տոնական էր իմ հոգին: Գուցե և ոչ մի տեղ այդ օրն այնպես զվարթ չանցավ, ինչպես Ձորագյուղում: Բաց պատուհաններով գարունը այգիներից մաշկահոտ էր բերում, դպրոցի կտուրի տակ սարյակները բնից բուն էին թռնում, ճռվողում: Նրանք էլ էին զուգվել, և այնպես էին փայլում սարյակների սև փետուրները:
Բազմության մեջ ես միայն մի գլուխ էի տեսնում, այս անգամ առանց շալի, մազերը միջից ճեղքած, խնամքով սանրած: Եվ ի՜նչ բարակ էին նրա շրթունքները, բերանը որքան փոքր:
Ընդմիջումից հետո հանդեսի երկրորդ մասը պիտի սկսվեր մի բանաստեղծությամբ, որ արտասանելու էր նրա քույրը: Կարպետը շարժվեց, բեմի ետևում երևաց Խոնարհը, իր գլխի սանրով կոկեց քրոջ մազերը:
Մանկան զիլ ձայնով և համարձակ ինչ-որ բաներ էր ասում փոքրիկ աղջիկը բեմից, ձեռքերն օդում ճոճում: Բազմությունը լուռ լսում էր: Ես չէի լսում: Կողքիս Խոնարհն էր: Նրա աչքերում ուրախության ժպիտ կար, ժպտից սև աչքերը փայլում էին սարյակի փետուրների պես: Այդ աչքերը, երկու ձիթապտուղ...
Ձեռքը բռնեցի:
— Խոնարհ... — ձայնս դողաց:
— Թ՛ող, — ասաց ու ձեռքը քաշեց ծափ տալու համար քրոջը, որի դեմքը անսովոր հաճույքից կարմրին էր տալիս: Ծափահարում էին և դահլիճում, ավելի ճիշտ, զանազան ձայներով, ձեռնափայտի շարժումով իրենց գոհունակությունը հայտնում:
Քիչ հետո հանդեսը վերջացավ, ցրվեցինք: Ինձ թվաց, թե հանդեսը շատ տխուր վախճան ունեցավ, գարնան օրն էլ պղտորվեց: Ականջիս տակ նրա խոսքն էր՝ թո՛ղ: Ձեռքիս էի նայում, ուզում էի ստուգել՝ բռնե՞լ եմ արդյոք նրա ձեռքը: Ինչո՞ւ այդքան կարճ էին նրա մատները:
Հանդեսից հետո Խոնարհին մի քանի անգամ էլ տեսա: Պատահմամբ իմացա նրանց այգու ճանապարհը: Դասերից հետո ձորակ էի գնում, պառկում Օհան ապոր այգու կապույտ քարին, որից վերև, այգու ցանկապատի կողքով նեղլիկ ճանապարհով նա պիտի այգուց վերադառնար: Ոչ մի խոսք չասացի նրան, թեկուզ մի քանի անգամ տեսա ցանկապատի ետև: Հայրն առաջից էր գնում, այգու չոր ցախի մի կապ մեջքին, ինքը ետևից, ջրամանն ու հացի շորը թևի տակ: Հետս գիրք էի առնում, բայց և ոչ մի երես չէի կարդում, որովհետև ամեն մի ոտնաձայնի վեր էի թռնում, նայում ճանապարհին:
Մի անգամ միայն նայեց ինձ, ժպտաց: Ինձ թվաց, թե հազի շորը նա դիտմամբ վեր գցեց, որ կռանա, մի քիչ էլ ավել մնա: Գուցե այդպես չէր, գուցե իրոք շորը սահեց, ընկավ:
Հիմա էլ պարզ տեսնում եմ նրա դեմքը՝ ցանկապատի փշերի արանքից: Նույն աչքերն էին, ինչ որ բարեկենդանի օրը, կտուրի վրա: Մանկան արտահայտություն կար նրա աչքերում, թեկուզ տասնհինգ տարեկան էր, և ամուր կոճկած զգեստի տակ երևում էր հասուն կուրծքը: Ինչո՞ւ, ինչո՞ւ այսքան պարզ ես հիշում եմ նրա բարակ շրթունքները, բաց կարմիր, որպես նռան կլեպ:
Ընկերս մի պահ լռեց: Ձեռքով տրորեց ճակատն ու աչքերը, ասես ուզում էր հեռացնի այն դեմքը, որ վաղուց անցած տարիներից այդպես պայծառ ժպտում էր:
Գարնան ջինջ երկնքի վրայով ամպի սպիտակ մի քուլա սահում էր նազանքով, ասես արար աշխարհին իր ճերմակ կողերն էր ցույց տալիս և հպարտանում, որ ինքը լողանում է արևի շողերի մեջ անհաս բարձունքում:
— Եկավ և վերջին օրը: Դպրոցն արդեն արձակել էի, բաժանել հին տետրակները: Վերադառնալու պատրաստություն էի տեսնում: Օհան ապերն առավոտներն էլ շարական չէր կարդում, լուսաբացին այգին էր գնում, վարուցանքսի հոգս էր քաշում:
Բաժանվելը դժվար եղավ: Տանն ընտելացել էին ինձ, ես դառել էի մտերիմ մարդ և՛ Օհան ապոր, և՛ Աշոտի, և՛ պառավ նանու համար: Բակում ձիապանը իրերս էր բարձում ձիուն, նանին պայուսակի մեջ գաթա էր դարսում, սնդուկում պահած խնձոր ու տանձ:
Խոնարհին վաղուց չէի տեսել: Ինձ թվում էր, թե ես նրան էլ չեմ տեսնելու: Եվ մի անգամ էլ տեսնելու պահանջը ստիպեց ինձ արագ-արագ անցնել գյուղի փողոցներով, մի վայրկյան կանգնել նրանց դռան առաջ, բաց դռնով բակին նայել, գերանից կախած գզգզված մորթուն:
Խոնարհին բակում չտեսա: Եթե մեկը խոսեցներ ինձ, գուցե լաց լինեի: Փողոցում մարդ չկար, բոլորն աշխատանքի էին: Արտերում քաղհանն էր սկսվել, հորովելի ձայն էր լսվում այս ու այն սարալանջից: Մի տեղ աշունքվա մուգ-կանաչ արտերն էին, մի տեղ գարնան սև ցելը:
Օհան ապերը մի քանի խրատներ ասաց: Նրա բարի աչքերում արցունքներ տեսա, երբ կռացավ ու ճակատս համբուրեց: Նանին ձիապանին պատվիրում էր ինձ լավ տանել, զգուշ մնալ, որ պայուսակը չընկնի, միևնույն ժամանակ գոգնոցով սրբում էր աչքերից ծլլացող արցունքը:
Անցանք փոքրիկ ձորակը, աղբյուրից առաջ ուռենու հաստ նովը, ուր ձմեռը կովերը ջուր էին խմում: Ահա և Օհան ապոր այգու դռնակը: Արագ բարձրացա ձորակով, դռնակը ճռնչաց, մոտեցա այգու կապույտ քարին: Ցանկապատի ետև մարդ չկար, այգում անդորր կար, ծաղկաթափ էին ծառերը, բողբոջների տեղ նշմարվում էին կանաչ մանրիկ պտուղներ:
Դպրոցի մոտ խմբվել էին երեխաները: Տեսան ինձ, իջան բլրակով: Ի՜նչ սրտանց և որպիսի միամիտ պարզությամբ նրանք մոտեցան, բարի ճանապարհ ասացին: Մի քանի հոգի ծաղիկներ էին քաղել. հենց որ մեկը ինձ մեկնեց ծաղիկը, մյուսներն էլ հետևեցին նրա օրինակին: Գիրկս ծաղկեփնջեր էր՝ զանազան ճաշակով կապած, իրար դարսած:
Աղջիկներից ոմանք լաց եղան: Ժպտում էին, ժպտի հետ արցունքն էր թափվում, սրբում էին, բայց վարար աղբյուրի պես արցունքը նորից էր ծլլում: Լաց էր լինում և Խոնարհի քույրը: Ինչո՞ւ ես նրա արցունքները ավելի հարազատ էի համարում: Ինձ թվում էր, թե փոքրիկն արդեն հասկացել է, թե ինչու ձմռան օրերին ես հաճախ էի հարցնում քրոջ առողջության մասին:
Մեկը թե՝ «ուսուցիչ, մեզ չմոռանաս»: Լավ հիշում եմ Ճուտիկին, որ միշտ դպրոց էր գալիս հոր մեծ փափախը գլխին, երկար հնամաշ տրեխներով, որ հոր թողած ժառանգությունն էր: Որբ էր Ճուտիկը, լռիկ-մնջիկ մի երեխա, որին բոլորս էլ սիրում էինք: Խմբի մեջ Ճուտիկն էլ կար, մյուսների պես մոտեցավ ձեռք տալու, տրեխի ծայրերն իրար դիպան, քիչ մնաց ընկներ: Ճուտիկը փաթաթվեց ծնկներիս: Մեծ փափախի տակից տեսա նրա խելոք աչքերը: Եվ այնքա՜ն խեղճություն կար Ճուտիկի աչքերում:
Ձիապանի կանչը ինձ հիշեցրեց, որ ժամանակն է հրաժեշտ տալու: Մանուկները մի անգամ էլ ձեռք տվին, աղջիկների լացը թնդեց: Կռացա, ճուտիկի ճակատը համբուրեցի, ինչպես Օհան ապերը պատշգամբում: Իմ աչքերում էլ արցունք երևացին, արցունքի միջից մի անգամ էլ տեսա այգու դռնակը, բլրակը, դպրոցի ներկած թիթեղները: Այգու ծառերը ծածկեցին ամեն ինչ:
Քայլում էի ձիապանի ետևից: Մինչև զառիվայրի արահետը ճանապարհն անցնում էր փոքրիկ տափարակով: Կանաչ արտերում քաղհան էին անում, մի քիչ վերև, սարալանջին եզները դանդաղորեն քաշում էին արորը, հանգստացած հողը շուռ տալիս ակոսի մեջ: Արտերում կանաչի մեջ կարմիր-կապույտ ծաղիկներ կային: Բացվել էր պուտը:
Սպիտակ քարի մոտ, գոգաձև ընկած երկարադարձ արտերում քաղհան անող կանանց մեջ տեսա Խոնարհին: Մեր հայացքներն իրար հանդիպեցին, և ես նրա աչքերում այս անգամ ժպիտ չտեսա: Ի՞նչ էր ասում, դժվա՞ր էր նրա համար, որ ես հեռանում եմ Ձորագյուղից, չէ՞ որ ինձ ոչինչ, ոչինչ չէր ասել խոնարհ աղջիկը: Հագին նույն գորշ զգեստն էր, ինչպես առաջին անգամ անտառում: Արտի կանաչի մեջ կանգնել էր, ձեռքին քաղհանի բիրը, կարմիր պուտ և մոլախոտի մի կապ:
Ոչինչ չասացի, հեռացա: Արահետով բարձրանալիս միշտ ետ էի նայում: Կռացած կանայք կանաչին ընկած ոչխարի էին նման: Եվ այդ հոտից մեկը, գորշ շորերով մի աղջիկ ավելի հաճախ էր բարձրանում, կանգնում մի պահ, ձեռքը ճակատին դնում, որ արևի շողերը չխանգարեն տեսնելու անտառի մեջ հալվող արահետին: Արահետի գլխին կանգնեցի, և, երբ մի անգամ էլ բարձրացավ, նայեց, ձեռքով արի: Խոնարհն իսկույն կռացավ արտի վրա: Ձիապանը ձայն տվավ, որ քայլերս արագացնեմ:
Երբ որ ընկերս լռեց, ինձ թվաց, թե գետակը նույն հանգով է պատմում, խոսում նույն կերպ, ինչպես ընկերս, որ մեջքին ընկած, փակ աչքերը երկնքին, ասես անգիր ասում էր ծանոթ մի պատմություն՝ գրված Օհան ապոր հին գրքերում:
Վեր կացա, ձիուս թամբի կապերը թուլացրի: Ձիերը հագեցել էին կանաչից, մեզ նման մեկնվել էին գարնան արևի տակ:
— Հետո տասներկու տարի... Եվ ի՜նչ տարիներ: Կռիվ, քաղց, երկրներ ու քաղաքներ, հազարավոր դեմքեր տարբեր ցեղից, անցքեր՝ մեկը քաղցր, մյուսը դառն հիշողության հետ կապված, և այդ ամենը որպես շարան՝ հյուսված անտես մի ձեռքով... Հաճախ էի մտաբերում նրա դեմքը, ցանկապատի փշերի արանքից, երկու մանրիկ աչքեր, որպես սև ձիթապտուղ և բարակ, կարմիր շրթունքներ...
Մի վայրկյան լռությունից հետո հանկարծ ընկերս կողքին դարձավ, վիզը մի քիչ ձգեց, աչքերն ավելի մեծացան:
— Գիտե՞ս՝ ես Խոնարհին տեսա...
— Ե՞րբ…
— Երեկ: Վերին գյուղում: Դու քնել էիր, դպրոցի բակում գյուղացիները հավաքվեցին: Խոսեցինք հողի մասին, գանգատվում էին, որ հողն առաջվա բերքը չի տալիս: Այս տարվա ժանտախտից էին խոսում: Շատ կովեր են սատկել, ոմանք գարնան ցելի եզ էլ չունեն: Նպաստ խնդրեցին: Հետո մոտեցավ մի կին, ցնցոտիների մեջ, ոտքերը բոբիկ, ոտքի կաշին ճաքճքած: Կնոջ փեշերից կախվել էին երեք երեխա՝ տկլոր, պորտը բաց: Մեկը մատը բերանում նայում էր մերթ ինձ, մերթ մորը:
Կինը արցունքն աչքերին չորս փութ ցորեն էր խնդրում մինչև հունձը:
— Հետո մի ճար կլինի...
Ամուսինն անցյալ տարի էր մեռել: Ժանտախտից սատկել էր միակ կովը: Տանն ուրիշ աշխատող չունի:
Ես ճանաչեցի Խոնարհին... Աչքերն էլի առաջվանն էին, բայց առանց փայլ:
Անխոս նստեցինք ձիերը, անցանք գետակը: Արևն արդեն դեպի մայրամուտ էր կախվել:
ՍԱԲՈՒ
1
Նրանք անտառում են ապրում, և որովհետև անհիշելի ժամանակից ի վեր գյուղը խիտ անտառների մեջ է տեղավորված, զուրկ բանուկ ճանապարհներից, սարերով բաժանված շրջակա գյուղերից, — Սաբու գյուղի երեխան այնպես է կարծում, թե աշխարհն անվերջ անտառ է, որտեղ մարդը բացուտներում կորձե է ցանում, իսկ արջերը հավաքում են ընկած կաղինները, ծառերը ճղակոտոր անում և հագեցած պառկում կորեկի արտոսմ:
Անտառն իր կնիքն է դրել Սաբուի վրա: Ոչ միայն ափսեներն են անտառի փայտից, արորն ու շերեփը, այլև անտառից են նրանց ուտելիքի մեծ մասը՝ վայրի տանձն ու սալորը, զանազան ընդեղեններ և արմտիք, որոնք նույնքան համեղ սնունդ են և անտառի խորքերում ապրող վարազների համար:
Ոչ մի տեղ արջի մասին այնքան շատ չգիտեն, որքան Սաբու գյուղում: Երեխան էլ կասի, թե արահետի թարմ հետքը արջինն է, թե գայլ է անցել կամ պախրան է իջել ձորը ջուր խմելու: Նրանց պատմությունների մեծ մասը վայրի գազանների շուրջն են հյուսած: Ահա առասպել մի հերոս, անունը Գեուշ, որի գերեզմանի սուր քարը հիմա էլ սրբատեղ է Սաբու գյուղում:
Պառավները երիտասարդ որսորդներին պատմում են Գեուշի պողպատե թրի մասին, որի մի հարվածով նա արջի գլուխն էր կիսում: Մի ուրիշ հերոս, որի վրա երեք արջ են հարձակվել միանգամից, կոխ է բռնել նրանց հետ, մեկին սպանել, բարձրացել ծառը, ոտքի մի թաթը թողնելով արջի բերանում: Շատ տներում արջի մորթիներ կան, պատերից կախ, դռան ճակատին պախրայի գլուխն է մեխած, ճյուղավոր եղջյուրներով, գանգի խոռոչում՝ խոտ, աչքերի փոսում՝ գունավոր փալաս: Բաց բերանից չոր խոտի ծղոտներ են երևում, ասես պախրան գիշեր-ցերեկ խոտ է ուտում: Ով գիտե, գուցե վերջին մամուռն է մնացել ատամների արանքում, երբ Սաբուի որսորդը ծառի ետևից կայծքարով հրացանը կրակեց:
Կա մի հին աղանդ Սաբու գյուղում: Մթնած այդ աշխարհում հին առասպելների հետ հավասար մինչև այժմ էլ մնացել է այդ աղանդը: Եվ ինչպես անտառի արջը մնացել է նույնքան վայրի, ինչպես դարեր առաջ, այնպես էլ հնօրյա հավատքը Սաբու գյուղում մնացել է անաղարտ, որպես անտառի կուսական թավուտ:
Մագաղաթյա մի ձեռագիր խոսում է վաղեմի արևորդիների մասին, որոնք Արաքսի ձախ ափի լեռնաշխարհի վրա էին տեղավորված: Եվ աշխարհն այդ կոչվում էր Արևիք: Բարձր չինարներ կային արևորդիների աշխարհում, ամեն առավոտ արևածագին չինարների տակ արևին ծունր էին դնում: Գուցե Իրանի կրակապաշտ օրերի հետքն էր, որ կայծի պես թռել էր Արաքսի մյուս ափը, դարձել ուրույն մի հերձված:
Այդ աշխարհում է Սաբուն: Ով գիտե՝ հին դարերի ծալքերի տակ ի՜նչ թելեր կան ծածկված, որոնք տանում, հասցնում են մինչև արևորդիների չինարները: Սաբու գյուղում էլ կան բարձր չինարներ, սակայն արևին ծունր չեն դնում, գուցե նրա համար, որ արևոտ օրեր քիչ են լինում խավարաձոր անտառներում: Հիմա էլ չինարները սուրբ են, գունավոր փալասներ են կապում չար աչքի դեմ, ցավից զերծ մնալու:
Սաբու գյուղում թուրքեր են ապրում: Եվ որովհետև աղանդավոր են, հնում միշտ էլ հալածել են նրանց, ծաղր ու ծանակի ենթարկել: Սաբուն քաշվել է իր պատյանի մեջ և պինդ փակչել հին հավատքին: Տարիներ շարունակ ուրիշ նոր խոսք չեն ասել գյուղում, թավուտները մնացել են սաղարթախիտ, արևի շողը չի թափանցել խորքի ստվերուտը, փտել են ընկած գերանները, հողի հետ բորբոսնել է գերան ու տերև:
Սաբուն մազ չի խուզում. բեղ ու միրուք կտրելը համարում են մահացու մեղք: Դրա համար էլ մարդիկ երկար-մորուս են, մազոտ: Մազ է բսնում այտոսկրների վրա, ականջի խոռոչներում: Ճակատի մազերը կախվում են մինչև ունքերը. ճակատը չի երևում: Ծիծեռնակի թևի պես սև միրուքներ ունեն, բեղ ու միրուք խառնված իրար: Եվ ժպտալիս, երբ շրթունքները ետ են քաշվում, բացվում են սադափե ատամները, գույնը նույնքան վճիտ, ինչպես աղբյուրի ջուր:
Սաբուն մռայլ է, անտառն է նրանց վարժեցրել ունքերը կախ լինել, սրածայր կացնի կոթից պինդ բռնած ման գալ ծառերի տակ: Կացնով կարելի է ոչ միայն գերան կտրել, այլև արջի գանգը ջարդել, առասպել Գեուշի պես:
Խուսափում են ուրիշ գյուղից աղջիկ ուզել: Շատ հազվագյուտ դեպքում են ուրիշները համաձայնվում աղջիկ տալ Սաբուին, որովհետև աղանդը գաղտնի ծեսեր ունի, որոնց մասին հարևան գյուղերը հազար ու մի պատմություն են պատմում: Եվ քանի որ ծեսը կատարում են այն ժամանակ, երբ գյուղում օտար մարդ չկա, դրա համար էլ ճշգրիտ ինչ շատ քչերը գիտեն, թեկուզ ոմանք պնդում են, որ իրենք այդ ծեսերին ականատես են եղել:
Սկզբում Սաբու գյուղում ընդունված սովորույթ է եղել, որ մի կին մի քանի մարդու հետ ապրի, բայց Իրանից եկել է աղանդի մեծը և հայտարարել, որ մարգարեն այլևս նման ծես չի ընդունում: Այդ վաղուց է եղել, թեկուզ հիմա էլ շատերը ասում են, որ Սաբու գյուղում մոխրի տակ թաղված կրակի պես այդ ծեսը մխում է:
Կա մի գիշեր, երբ ոչ լուսնյակ է երևում երկնքում, ոչ աստղեր: Ամպ է իջնում անտառների վրա, ձորակներով սողում մինչև գյուղը, ծխի պես փաթաթում տուն ու մարագ: Այդ գիշեր ամպի հետ գազաններն էլ անցնում են գյուղի փողոցներով: Արջը թաթն է կոխում թրիքով ծեփած քթոցի մեջ, մեղրը լիզում, գայլը գառան դմակն է հոշոտում և ծծում տաք արյուն: Շներն իզուր են կաղկանձում և թաքնվում դեզերի գլխին:
Այդ գիշեր Սաբու գյուղի երեխաները գլուխները կոխում են բարձի տակ, ոմանք լաց են լինում: Եթե լույս լիներ, Սաբու գյուղի աղջիկներին ու կանանց կարելի էր տեսնել աղոթատան կտուրի վրա, իրար մոտ կանգնած, որպես գայլից խրտնած հոտ:
Ներսում խավարի մեջ մի քանի հոգի մեռելի վրա լացող կանանց պես աղիողորմ հեծկլտում են, արաբերեն բառեր ասում, աղոթքներ կարդում: Ամեն մի երգից հետո մութի մեջ ձգվում են հարյուրավոր մազոտ ձեռքեր դեպի երդիկը, վերից մի կին շոր է ձգում ներքև՝ հագի շորից, գլխի շալը, գունավոր գոտին: Աշխատում են շորը բռնել, և ում բաժին ընկավ շալն ու գոտին, աղոթքից հետո մինչև լուսաբաց շալի տերը իրն է: Գիշերով անտառ են գնում, լուսնյակ չկա, ոչ էլ աստղալույս:
Ամպը բամբակի վերմակ է հնօրյա աղանդի համար...
2
Կար ժամանակ, երբ Արաքսի ափին կազակ սպան էր պահակապետ: Եվ երբ գետի մյուս ափին երևում էր ոտից մինչև գլուխ կանաչ հագած սեյիդը, այս ափին Սաբու գյուղի չքավորներն առաջուց տեսած էին լինում պահակապետին:
Սեյիդն անցնում էր սահմանը, նրա մետաքս զգեստի փեշերին Արաքսը պղտոր կաթիլներ էր ցողում, երբ ձին ոտները թիակներ շինած ճեղքում էր գետը: Կազակը քթի տակ ժպտալով նայում էր այդ տեսարանին: Հենց այդ նույն գիշեր Սաբու գյուղի տված փողը նա պիտի վերածեր օղու բազմաթիվ շիշերի:
Երբ Արաքսը ջուր էր ցայտում մարգարեի ժառանգի փեշերին, իսկ ձիավորները արաբերեն աղոթք էին կարդում, Սաբու գյուղում մանկամարդ մի աղջիկ տորքի առաջ գորգ էր գործում: Բարակ ծամեր ուներ աղջիկը, ծամերի ծայրից զանգուլակներ կար կախ:
Աղջիկը գլուխը աջ ու ձախ էր դարձնում, դեղնած մատներով բռնում գունավոր թելերից և ճարպիկ շարժումով թելը թելին հագցնում, հանգույցներ անում կտրած թելերը, ապա երկար սանրով կոփում հանգույցներին: Ասես սարդն էր ոստայն հյուսում տորքի վրա:
Դարսվում էին իրար վրա հանգույցները, նախշեր էր ստացվում, տերևներ, նռան ճյուղեր, տերևի կողքին երկու թև, որ աղջկան երգող թռչուն էր թվում: Ամեն անգամ, երբ սանրով զարկում էր հյուսածին, շարժվում էին գույնզգույն կծիկները, զրնգում էին ծամերի ծայրից կախ արած զանգուլակները:
Թվում էր, թե տորքի վրա սպիտակ քաթան է փռած, նիհար մի աղջիկ իր գլխից նախշեր է հորինում, մատներով նկարում: Եվ ամեն նախշ աղջկա մի միտքն էր, թաքուն պահած միտքը, որի մասին Սաբու գյուղում ոչ ոք չպիտի իմանար:
Երբ ձիավորներն անցան փողոցով, շները հաչեցին կանաչ աբայի վրա: Աղջիկը գլուխը թեքեց, սեյիդը տեսավ խալին էլ, տորքի առաջ նստած աղջկան էլ: Նրան թվաց, թե աղջիկն էլ գունավոր մի նախշ է խալու վրա:
Այդ տարին էլ եղավ մթին գիշեր, Սաբուն թաղվեց անտառի մեջ: Եվ երբ մութ սենյակում աղոթքի առաջին երգը դադարեց, կանաչ աբայի երկու թևը ձգվեցին վեր, դեպի երդիկ: Կանայք հրում էին ջահել մի աղջկա, մութի մեջ մի քանի ձեռքեր մաշկեցին աղջկա կարճլիկ դեյրան, թեթև փետուրի պես դեյրան ընկավ կանաչ ձեռքերի վրա: Ծամերի զանգուլակներն իզուր զրնգացին: Այդ գիշեր էլ գայլը գառան տաք արյուն խմեց: Եվ երբ անտառում աղջիկը ճչաց, բնի մեջ քնած մի միրհավ զարթնեց, տեղը փոխեց: Ծիծեռնակի թևի պես սև միրուքավոր մարդիկ բռնում էին մեկը՝ գլխի շալ, մյուսը՝ ծոպավոր գոտի:
Առավոտյան սեյիդը նոր պատգամներ կարդաց: Նրա ամեն մի խոսքը անգիր օրենքի պես էր Սաբուի համար, և բարձր պատիվ՝ մետաքս փեշերը համբուրել: Եվ այն, ինչ հայտնեց նա աղջկա ծնողներին, նույնպես մարգարեի պատգամ համարվեց:
Հարկավոր էր խալին ավարտել, որովհետև խալին պիտի կախվեր սեյիդի տան պատից, աղջիկը պիտի պառկեր խալու մոտ: Խալու թերի մնացած կտորի նախշերը խառնիխուռն դուրս եկան: Գույները տեղ-տեղ վառ էին, ասես հրդեհվում էին գույները, տեղ-տեղ ավերված, գորշ: Աղջկա մատները դողում էին, երբ գունավոր կծիկներից էր բռնում:
Անտառում գիշերով հրեշ դուրս եկավ, բրդոտ մի արջ տրորեց աղջկան, սիրտը վախից թպրտաց, որսկան շան բերանն ընկած լորի պես, հետո հանգավ: Եվ հոր տնից որպես հիշողություն աղջկա հետ պիտի մնար գունավոր խալին:
Շները մի անգամ էլ հաչեցին, երբ նույն ձիերը գլուխները դեպի հարավ թեքեցին: Ձիու վրա փռված էր խալին, վրան՝ աղջիկը: Տեսավ պարապ մնացած տորքը, մորը, խալու նախշերի վրա արցունքներ թափվեցին:
Արաքսը հիմա կաթիլներ չի ցայտում կանաչ աբայի փեշերին: Անտառների մեջ Սաբուն դեռ մնում է: Սև միրուքավոր մարդիկ գերաններ են կացնահատ անում և արջի հետ հավասար վայրի տանձ ժողովում:
Մյուս ափին Իրանի լերկ ապառաժներն են, արևից խանձված տափարակներ: Գյուղերը կանաչ օազների պես են երևում, ժայռերից կախված պարտեզներ, բարակ առուներ են հոսում պարտեզների միջով և ավազ խառնում Արաքսի պղտոր ջրին:
Վերին գյուղում մի պառավ կին առվի ջրում մաշված խալի ու կարպետ լվանալիս, ձեռքը ճակատին դրած, նայում է հեռուն, ուր անտառների մեջ պահված է հայրենի Սաբուն:
Խունացած գորգի նախշերը առվի ջրում հանկարծ պայծառանում են, և պառավին այնպես է թվում, թե ծամերի ծայրին զանգուլակներ են կախ:
ԱԼՊԻԱԿԱՆ ՄԱՆՈԻՇԱԿ
Կաքավաբերդի գլխին տարին բոլոր ամպ է նստում, բերդի ատամնաձև պարիսպները կորչում են սպիտակ ամպերի մեջ, միայն բարձր բուրգերն են երևում: Հեռվից ավերակներ չեն երևում, այնպես է թվում, թե բուրգերի գլխին հսկում կա, գոց են ապարանքի երկաթե դռները, մեկը աշտարակի գլխից ձայն պիտի տա զառիվայրով բարձրացողին:
Իսկ երբ քամին գզրարի պես ցրում է ամպերը, ծվեններ է անում, հալածում և ձորերում հալում ամպի բարդան դեզերը, պարսպի վրա երևում են մացառներ, խոնարհված է աշտարակի գլուխը, տեղ-տեղ պարիսպները կիսով չափ հողի տակ: Ոչինչ փայտեղեն, և ոչ մի երկաթյա դուռ, ոչ մի պահակ:
Լռություն կա Կաքավաբերդի գագաթին, Բասուտա գետն է ձորում ոռնում, քերում ափերի քարերը և ողորկում կապույտ որձաքարը: Վերևից գետը սպիտակ քաթանի պես է թվում, ասես սպիտակ փրփուրի տակ ոռնում են հազար գամփռ և կրծում քարե շղթաները: Դրա համար էլ նեղ հունի մեջ աղմկում է Բասուտա գետը:
Պարիսպների գլխին բուն են դրել ցին ու անգղ՝ կողովների չափ բներում: Հենց որ բերդի պարիսպների տակ ոտնաձայն են լսում, կռնչյունով աղմկում են, թռնում բներից, պտույտներ անում բերդի գլխին: Գորշ գույն ունեն անգղն ու ցինը, կտուցները հնօրյա թուրի պես կեռ, մագիլները՝ սրածայր նիզակներ, փետուրները որպես պողպատե զրահ:
Կաքավաբերդի բարձունքի միակ ծաղիկը ալպիական մանուշակն է, ցողունը կաքավի ոտքի պես կարմիր, ծաղիկը ծիրանի գույն: Քարերի մոտ է բսնում ալպիական մանուշակը, պարիսպների տակ: Արևից տաքանում են քարերը, և երբ ամպերը ծածկում են քար ու պարիսպ, մանուշակը թեքվում է, գլուխը քարին հենում: Ծաղկափոշու մեջ թաթախված գունավոր բզեզին մանուշակի օրորալը ճոճք է թվում, աշխարհը ծիրանագույն բուրաստան:
Ներքև, ձորում, Բասուտա գետի մյուս ափին, քարաժայռերի վրա թառել են մի քանի տներ: Առավոտյան ծուխ է ելնում երդիկներից, ձգվում կապույտ երիզի պես և վերևում հալվում ամպերի մեջ: Շոգ կեսօրին գյուղից աքլորը կանչում է, ծոր տալիս որպես բայաթի, աքլորի կանչի հետ պառավ մի շինական, աչքերը ջրակալած, տան ստվերում հորանջում է, ձեռնափայտով ավազի վրա նշաններ գծում, ավերում, նշանների հետ էլ փորփորում գլխով անցածը, մի դեպքից մյուսին թռնում, ժայռից ժայռ ցատկող քարայծի պես:
Գյուղում էլ, բերդի գլխին էլ, ժամանակը սահում է դանդաղ, տարիները նույն ծառի հազարավոր տերևներն են, իրար նման: Դրա համար էլ խառնվում է ծերունու հիշողությունը: Գետը նույնպես էր աղմկում առաջ, ինչպես հիմա, գյուղի գլխին անանց անտառներ տեսավ, երբ առաջին անգամ գյուղի ծայրին հասավ: Պապն էլ է ապրել նույն քարի գլխին, ինչպես ինքը:
Եվ դեռ քանի՜ սերունդ պիտի ապրի Բասուտա գետի մոտ, կարկատած թաղիքներ պիտի փռեն ցախերի վրա, եղեգնով պատեն վրանները և ամեն գարնան, երբ Կաքավաբերդի լանջին բացվի ալպիական մանուշակը, այծ ու ոչխարը տանեն պահելու Կաքավաբերդի լանջերին, պարկը պանրով լցնեն ու ձմռան օրերին կորեկ հացի հետ ուտեն այծի պանիր:
* * *
Արև մի կեսօր Կաքավաբերդի զառիվայրն ի վեր բարձրանում էին երեք ձիավոր: Ոչ միայն զգեստից, այլև ձի նստելուց էլ երևում էր, որ առաջին երկու ձիավորը քաղաքի մարդ են, առաջին անգամ են բարձրանում Կաքավաբերդ:
Երրորդ ձիավորը նրանց ուղեկցում էր, և մինչդեռ նրանք պինդ բռնել էին ձիերի բաշից, համարյա թե կռացել՝ հավասարակշիռ մնալու, — երրորդ ձիավորը քթի տակ մռմռում էր մի երգ, մոտիվը նույնքան մելամաղձոտ ու հուսահատ, որքան ամայի ձորը, զառիվայրի բարակ կածանը, հեռավոր գյուղը:
Բերդի գլխին նստած ամպը վարագույրի պես մեկ ետ էր քաշվում, երևում էին պարիսպները, մեկ էլ ծածկվում: Առաջին ձիավորը աչքը պարիսպներից չէր հեռացնում: Նրա գլխում բերդի պատմությունն էր, մագաղաթյա մատյաններում գրած խոսքեր իշխանական օրերի մասին, երբ զրահապատ ձիերի սմբակները դոփում էին երկաթյա մուտքի առաջ, ավերիչ դարձող համհարզները ճոճում էին նիզակները: Ակնոցների արանքից նրա ուսյալ աչքերը տեսնում էին զրահավորներին, մագաղաթյա մատենագրին՝ եղեգնյա գրչով նրանց գովքը հորինելիս, լսում ձիերի դոփյունը: Ի՜նչ դժվար էր նրա համար զառիվայրը, և ի՜նչքան հեշտ երբեմնի տերերը մագլցում էին այդ նույն կածանով:
Երբ հասան վրաններին, առաջին ձիավորը շարունակեց ճանապարհը: Նա հին կածանն էր փնտրում և չէր տեսնում վրանների առաջ մոխրում խաղացող կիսամերկ երեխաներին, այծերին, որոնք զարմանքից վեր ու վար էին անում գլուխները, մորուսները շարժում:
Ֆետրե գլխարկով երկրորդ ձիավորը հնություններ չէր որոնում Կաքավաբերդի գլխին: Նրա ամբողջ հարստությունը ծոցի հաստ տետրն էր և սրածայր մատիտը: Հերիք էր աչքն ընկներ մի դեմքի, տեսներ գեղեցիկ մի անկյուն, մամռապատ մի քար, որպեսզի թղթի վրա մատիտի վարժ շարժումով նկարեր այն, ինչ տեսնում էին նրա աչքերը:
Առաջին ձիավորը հնագետ էր, երկրորդը՝ նկարիչ:
Վրաններին երբ հասան, շները հարձակվեցին ձիավորների վրա: Շների ձայնին մի քանի հոգի դուրս եկան վրաններից, նայեցին նրանց: Մոխրի մեջ խաղացող երեխաները տեսան, թե ինչպես շները հաչելով մոտենում էին ձիերին, պոչի մազերից քաշում: Երրորդ ձիավորն իզուր էր աջ ու ձախ մտրակներով փորձում շներին հեռացնել: Շները հաչոցով ուղեկից եղան ձիավորներին մինչև բերդի պարիսպների մոտ, հետո իրար հետ խաղալով վերադարձան:
Կաքավաբերդի քարերը ասես կենդանացել ու խոսում էին հնագետի հետ: Նա մոտենում էր այս ու այն քարին, կռանում, նայում, չափում, ինչ-որ գրում, ոտքով հողի փլվածքը փորում, բաց անում հողի տակ թաղված տաշած քարի ծայրը: Բարձրացավ պարսպի վրա, գլուխը դուրս հանեց բուրգի դիտաբանից և ինչքա՜ն բարձր կանչեց, երբ բուրգի անկյունում քարի վրա տեսավ փորագիր խոսքեր:
Երրորդ ձիավորը, որ ձիերի սանձերն, արձակել ու պարսպի մոտ նստած ծխում էր, երրորդ ձիավորը հնագետի կանչից վեր թռավ: Նրան թվաց, թե օձը խայթեց ակնոցավոր մարդուն:
Ֆետրե գլխարկով մարդը նկարեց պարիսպների փլվածքը, սրածայր բուրգը, պատերի հետքերը: Բերդի մուտքը նկարելիս մատիտը մի պահ ձեռքին մնաց, որովհետև նրա ոտնաձայնից անգղը կռնչյունով թևին տվավ, թռավ բնից, պտույտներ արեց բերդի գլխին: Նրա ձայնին մյուսներն էլ հավաքվեցին, պտույտներ արին:
Ձիերը անգղների կռնչոցից վախեցած խլշեցին ականջները, իրար մոտեցան: Եվ երբ հնագետը բուրգի ծայրից կանչեց, թե ինքը գտել է Բակուր իշխանի տապանը, նկարիչը չհասկացավ նրա խոսքը: Աչքերն անգղների պտույտի հետ էին, նրանց թևերի հզոր շարժումի, կեռ ու արնագույն կտուցների հետ: Ի՜նչ ահեղ թափ կար նրանց պտույտում: Մի պահ մատիտը ձեռքին մնաց, և չնկատեց, թե ինչպես ֆետրե գլխարկը սահեց մազերի վրայից, ընկավ քարին:
Վրաններից մի մարդ, մանգաղը գոտում խրած, գլուխը կեղտոտ թաշկինակով փաթաթած, մահակին հենվելով բարձրացավ բերդի կածանով, մոտեցավ ձիերի մոտ նստած պահակին: Մարդը տեսավ ակնոցավորին՝ ընկած մի քար տեղահան անելիս: Եվ երբ պահակին հարցրեց, թե ովքեր են եկվորները, ինչ են փնտրում բերդի ավերակներում, պահակը նախ հանկարծակիի եկավ և պատասխանեց, որ գրքերում գրած է, թե Կաքավաբերդի գլխին կարասի մեջ թաղած ոսկի գանձեր կան:
Հնձվորը միտք արեց, ուսը քորեց, ետ դարձավ մյուս կածանով դեպի ձորը՝ կորեկի արտը հնձելու: Ճանապարհին ինքն իրեն խոսելով գնաց: Ի՞նչ կլիներ, եթե ինքը գանձը գտներ: Քանի՞ անգամ է նստել հենց այն քարի վրա, որ տեղահան արեց ակնոցավորը: Եթե իմանար, ամենից շուտ կարդար այն գիրքը, որի մեջ գրված է կարասի գանձերի մասին: Գանձերը լինեին արխալուղի պատռոտած գրպանում, քանի՜ կով կառներ:
Միտք էր անում հնձվորը, մեկ էլ հանկարծ նկատեց, որ կորեկի արտի կողքին է: Չուխան շպրտեց, չուխայի հետ էլ մտքերը, մանգաղով գրկեց մի կապ կորեկ ու կտրեց:
Բերդի քարերի մոտ ալպիական մանուշակ էր բուսել, ծաղիկը ծիրանի գույն: Հնագետը չէր տեսնում ոչ մանուշակ և ոչ էլ խոտ: Նրա կոշիկները կրնկակոխ էին անում խոտ ու ծաղիկ:
Աշխարհը նրա համար ընդարձակ թանգարան էր, ուր չկա ոչինչ կենդանի և ոչ մի բզեզ: Նա պոկոտում էր քարերին փաթաթված բաղեղը, փայտի ծայրով արմատախիլ անում քարի ճեղքում բուսած մանուշակը, ձեռքով քարը շոյում, սրբում:
Հուզմունքից ընդհատ էր նրա շնչառությունը, և ֆետրե գլխարկով մարդուն այնպես էր թվում, թե նրա շնչից են չորանում ծաղիկ ու խոտ, նրա մատները մորթում են մանուշակներին, ցողունը կաքավի կարմիր ոտ, ծաղիկների ծիրանագույն բաժակները դեն շպրտում, որպես մորթած կաքավի գլուխ:
Երբ նա նկարեց այն ամենը, ինչ հարկավոր էր հնագետի համար, տետրի նոր երեսի վրա նկարեց և պարսպի մի մասը, ատամնաձև քարերի արանքում կողովի չափ ցինի բունը, պարսպի ոտների տակ ալպիական մանուշակներ:
* * *
Կեսօրից անց նրանք իջան բերդից: Հնագետը իջնելուց առաջ մի անգամ էլ պտույտ տվավ բերդի չորս կողմը, տետրում մի բան էլ նշանակեց և ապա արագ քայլերով հասավ ձիերին:
Այս անգամ ամենից առաջ գնում էր երրորդ ձիավորը: Եթե հնագետի գլխում Բակուր իշխանն էր և մատենագրի մագաղաթը, ֆետրե գլխարկի տակ մանուշակներ, մամռապատ քար և Բասուտա գետի խուլ աղմուկը, երրորդ ձիավորի աչքի առաջ թարմ լավաշներ էին, պանիր ու մածուն:
| Следующая страница | ||