Բակունց Ակսել՝   Մթնաձոր

Տուն ունի, կին ունի, չորս երեխա... սենյակների ներսը խառնի խուռն, գրքերը երեխաների կոտրատված խաղալիքների կողքին, այստեղ այնտեղ մանր ու մեծ մահճակալներ, որոնց վրայից կախված են լաթեր, երեխաների սպիտակեղենը և ուրիշ շորեր, որ կինը չի հավաքում, երբ Լևոնը ներս է մտնում, որովհետև նրանից ոչ ոք չի քաշվում:

Երևի երեխաները քնած են... Կիմիկը չէ՛

Կիմիկը եթե քնած էլ լինի, Լևոնի ձայնից կզարթնի, կկանչի մյուսներին, և կսկսեն կախվելը, քաշվելը, աղմկելը: Կսկսվի, ինչ Ասաքը ծիծաղելով անվանում է «ղարաչու բազար»:

Լևոնը ժպտաց, որովհետև հիշեց, թե ինչպիսի անուններով է կանչում նա իր երեխաներին. «Արի՞ համագումար, արի...» ...«իմ պատասխանը Չեմբերլինին»... իր միակ աղջկանը նա կանչում է «Չերվոնեց», որովհետև աղջիկը ծնվել է չերվոնեցի երևալու առաջին տարին:

Այդ աղմուկի մեջ Ասաքը կարողանում է աշխատել, երեխաները թռչկոտում են, բարձրանում նրա վրա, քաշքշում, իսկ նա գլուխը պատի կողմը դարձրած կարդում է: Երբ շատ են աղմկում, վեր է կենում դուռը բաց անում և բոլորին քշում բակը: Քշում՝ ինչպես հավերը:

Կենսուրախ է Ասաքը. այդ կենսուրախության մեջ չի կորել նրա երբեմնի լրջությունը: Կես հանաքով, կես լուրջ նա գանգատվում է, որ «փորի մակարդակը նորից է բարձրացել», բայց հանաքից հետո խոսքը դարձնում է առօրյային, կուսակցական ներքին կյանքին, քաղաքական խնդիրներին կամ դատողություններ է անում կարդացածի մասին:

Եվ հին «ուրբաթախոսը» հառնում է Լևոնի առաջ...

Ահա սարալանջը... հրաբխային ավազ է: Դժվար է բարձրանալ, որովհետև ավազը սահում է, ոտքերը կարծր գետնին չեն հասնում: Բայց նա ոտքի էլ չի կարողանում կանգնել: Նրա մի ոտքը ծանրացել է... ներքևը տաք է: Լևոնը չի նայում, որովհետև գիտի, որ արյուն է:

Մեկը նրան վեր է քաշում: Գրկել է մեջքից և բարձրացնում: Բարձրացնում է և ամեն րոպե դժվար շնչելով ասում.

Հրես հա՜... Հրես հա... Շուռ եկանք սարի քամակը:

Ներքևթ այգիների կողմից անկարգ կրակոցներ են: Միայն մի գնդացիր շարում է գնդակները լեռան լանջին... Լևոնը հիշում է, որ լուսաբացին ապստամբությունը պայթեց անակնկալ: Նահանջեցին: Բայց ո՞րտեղից հայտնվեց Ասաքը: Նա ուզում է հարցնել, բայց վերքը ցավում է: Ու չի տնքում: Ատամները սեղմել է... Ասաքի գլխին մի չտեսնված գլխարկ է, ծղնոտից գործած: Երբեք այդ գլխարկը նա չէր ծածկում, Լևոնն իր կյանքում այդպիսի գլխարկ չէր էլ տեսել: Եվ սեղմած ատամների արանքից նա հարցնում է:

Որտեղից էդ շլյապը...

Հրես հա՜, հրես հա... Շուռ եկանք սարը...

Տարիներ հետո Լևոնը մի անգամ Ասաքին հարցրեց այդ գլխարկի մասին: Ասաքը քթի տակ դժգոհ ասաց, որ «յուրացրել է» մալական ֆուրգոնչուց:

Գլխումս մեխվել էր, որ գլխաբաց փախչելն ամոթ է...

Այլևս չէր հիշվում «մալականի» գլխարկը:

7

Այստեղից սկսվում են նոր տները:

Նրանց բարձր շարքերը գնում են դեպի սարալանջի այգիները:

Լամպերի շարքը ձգվում է հեռու: Ինչքան հեռուն է նայում, լամպերը ավելի սեղմ են իրար: Վերջին լամպը չի երևում: Նշանակում է՝ երկար է տների շարքը:

Լևոնի սիրտը լցվում է ջերմ ուրախությամբ, ինչպես, փողոցի լորենին շոշափելուց: Տների կառուցմանը նա չի մասնակցել, բայց նրա սրտում զարթնում է հաղթողի զվարթ ուրախությունը:

Մենք ենք շինել... մերն է...

Այստեղ էլ մշուշը հոսում է կտուրների վրայով, մաղում է գարնանամուտի տաք շաղը: Շենքերի պատերը, թիթեղյա կտուրները թացանում են: Թիթեղն էլ, առաջին անգամն է պառկել անձրևի տակ, իսկ քարերը մթին ընդերքում ոչ անձրևի տակ են եղել, ոչ մշուշն է նրանց լիզել:

Տները բարձր են, քարակառույց են, տները վիթխարի են: Այստեղ սկսվում է մի նոր քաղաքի սահման:

Լևոնը կանգնել է սահմանագլխում... Ահա հին տունը, կավե պատեր, փայտե նովդանները ծռվել են: Դարպասը կախվել է: Ներսը գուցե մարդիկ դեռ արթուն են, բայց պատուհանները նեղ են, փոքր, ինչպես մութ զնդանի պատուհանը: Ձայն չի լսվում ներսից, ոչ էլ ճրագ է երևում:

Ահա մի ուրիշը նոր տան կողքին... Քանդել են նրա բակի պատերը, ցանկապատը հանել են, և հազարավոր սայլեր, մեքենաներ այդ հին բակով կրել են ավազ, քար, ցեմենտ, տախտակ: Կուչ է եկել հին տունը: Նրա ճակատի կողմը երևում է խոր ճեղքը, կայծակի ձևով: Կարծես կնճիռի ծալք է: Երևի մեքենաների դղրդոցից, քարերի գետնին ընկնելուց հին տունը ճաք է տվել:

Իսկ այս մեկը շրջապատված է տաշած քարերի կույտով: Ահա փողոցի մի մասը կտրել են տախտակներով և թողել են փոքրիկ դռնակ, որ վանդակի մեջ ընկած տան կենվորները երթևեկեն: Ուրեմն այստեղ էլ պիտի կառուցեն:

Նոր քաղաքը հրում է: Բարձր տները նայում են քաղաքի մյուս մասերում անկարգ ցրված հատ ու կենտ նոր տներին և կարծես ձայն են տալիս սեղմելու, իրար միանալու և գետնի երեսից չքացնելու հողաշեն փլեկները:

Այն փողոցը այս կողմերն է...

Լևոնը վերհիշում է ծաղկած ծիրանիների փողոցը: Նայում է վեր՝ Ասաքի բնակարանը դեպի վեր է... Մի քի տատանվում է և քայլեին ուղղում է ներքև: Ինքն իրեն ասում.

Ես չեմ տեսել այն կողմի տները...

Ու քայլում է, ձեռքերը գրպանը: — Քայլում է և չի զգում, որ շաղ է նստում շինելի վրա, ոտքի տակից ցեխ է թռչում շինելի փեշերին: Մի պատուհան բաց է... Լևոնը նայում է վերև: Նրան դուր է գալիս, որ կենվորը գարնան այդ մշուշին բաց է արել պատուհանը, և մշուշը ներս է մտնում:

Ռադիոն երգում է բաց պատուհանից:

Ուրեմն դեռ ուշ չէ... — մտածում է Լևոնը: Մի քանի կանայք, տղամարդիկ ծիծաղելով անցնում են դեպի նոր տները: Նրանք կինոյից են գալիս և ուրախ են, որ նոր տներում լուսավոր, ընդարձակ սենյակներ ունեն:

Լևոնը մեխվում է տեղը.

Վոտ չորտ, — ասում է և շարունակում քայլերը: Ռադիոյի աղջիկը երգում է.

Նռան կլեպ պռոշդ...
Նեյնիմ աման ամա՜ն...

Լևոնը դանդաղ է քայլում և ափսոսում է, որ այդ խոսքն ասաց.

Տարօրինակ է...

Եվ նա նայում է աջ, ձախ: Ո՞ւր է ծաղկած ծիրանիների փողոցը... Ձախ կողմն էլ բարձրացան շենքեր, նույնպիսի բարձր տներ վարդագույն տուֆից, կապույտ բազալտից: Ահա այն պայտաձև տունը, նրա քարերը եկեղեցու քարերն են: Տունը երկա՜ր, երկա՜ր պատշգամբներ ունի դեպի բակը: Պատշգամբները լուսավոր են...

Բայց ու՞ր են ծիրանիները:

Կարծես երկար տարիների օտարությունից վերադարձել և փնտրում է այն տունը, որտեղ անցել էր իր մանկությունը: Փնտրում է, և չկա, և որովհետև չկա, ավելի է բարձրանում նրա հուզմունքը, նրա կարոտը:

Մինչ այդ, նա երբեմն հիշում էր այդ փողոցը: Այն միտքը, թե ծառերն ու կավե պատը, փոքրիկ պատշգամբը դեռ մնում են, նրան օգնում էր, որ հեշտությամբ վանի մտքից Լուսիկի հետ կապված հիշողությունները: Կուզենա, կգնա մի անգամ էլ ծանոթ փողոցը:

Բայց հիմա չկա ոչ պատը, ոչ այն տունը, որի պատշգամբի տակ հորդ անձրևին պահվել էին, իսկ Լուսիկը սառած ձեռքը կոխել էր նրա թևքի մեջ:

Լևոնը հասավ մինչև անկյուն: Պատշգամբով տան տեղը սև քարից տուն էր, որի մի թևը մյուս փողոցի վրա էր շրջվում: Նրա կողքին երկհարկանի տուն էր: Այնտեղ ապրում էին: Երևում էին թաղարի մեջ դրված տունկերը: Նրանց կանաչ տերևները կպել էին լուսամուտի ապակիներին: Կարծես դժգոհում էին սենյակի օդից և կարոտում գարնանամուտի տաք մշուշը:

8

Երկհարկանի տան կողքին մշուշի մեջ ցցվում էին բարձր սյուները: Սպիտակին էին տալիս հանգած կրի գուբերը: Գետնից մի քանի մետր բարձրացել էր պատերի գլուխը:

Մեծ տուն է...

Լևոնը տախտակների, քարերի արանքով մոտեցավ: Մի փոքրիկ սանդուղք էր դրված: Ցերեկը մշակները մեջքով քար են տանում, մինչև պատերը բարձրանան և սյուներից կախեն վերելակները:

Նա բարձրացավ սանդուղքով... Ու միտն ընկավ մի մոռացված դեպք, որ երբեք, երբեք չէր հիշել: Ի՞նչպես էր ընկել մտքից... Գնացել էին ձորի կողմը: Ամառ գիշեր էր: Այնքան թափառեցի՜ն... Լույսը բացվում էր, երբ իջան քաղաք: Տների պատուհանները բաց էին: Առավոտի այն ժամն էր, երբ գիշերվա տապը զիջում է հովին, և խոր քուն են առնում մանավանդ երեխաները:

Այսպիսի մի սանդուղք հենված էր հողե պատին: Լուսիկը խնդրեց բարձրանալ կտուրը: Ներքև լույս փողոցներն էին, կիսաքուն դռնապանները ավլում էին փողոցները, ջուր ցանում:

Ցածր կտուր էր, ներքևը բարդիներ, որոնց տերևները հազիվ էին դողում հովից:

Լավն է մեր քաղաքը, չէ՞... — Հոգնած հարցրեց Լուսիկը: Լևոնի պատասխանը քաղաքին չէր վերաբերում: Լուսիկի դեմքին կարմիր պուտեր էին, գիշերվա հետքերը:

Իջնենք սառը ջրով լվացվենք...

Բարդիների տակով գնում էր ջուրը: Մի կին ջուր էր առնում, քանի մարդիկ չէին զարթնել, և չէր պղտորվել առուն: Նա նայեց, հասկացավ և ժպտալով ասաց.

Փեշքիր բերե՞մ...

Ո՞վ է, — լսվեց մի ձայն տախտակների կույտի հետևից: Լևոնը կանգնել էր պատի վրա և կիսամութում հիմքերի ձևից, գերաններից փորձում էր հաշվելու սենյակների թիվը: Մի ստվեր, գորշ անձրևանոցի մեջ փաթաթված մոտեցավ:

Բարև, ընկեր...

Բարև: Ով ե՞ս, — հարցրեց անձրևանոցի մեջ փաթաթվածը:

Շենքին էի նայում...

Վա՛յ ընկեր Լևոն, չճանաչեցի... ներողություն: Գնանք, գնանք բուդկան... Կրակ եմ արել, — և մարդը նորից մեկնեց ձեռքը, իջեցրեց նրան պատից:

Ձայնը ծանոթ է... Բայց չեմ հիշում, — մտածեց Լևոնը և խոսքը փոխեց շենքի վրա:

Ի՞նչ շենք է...

Սա, ընկեր Լևոն... Բնակշինկոոպն է շինում... Համա ասում են ուսումնարան է: Էդքանը մեզ հայտնի չի: Էլ ոնց եք: Լա՞վ եք: Մի անգամ ձեզ տեսա, ասի մոտենամ, մեկ էլ... Հա՛, հրես իմ բուդկան...

Նրանք տախտակների ետևն անցան: Մարդը տաշեղներից կրակ էր արել, վրան թեյամանը կախել...

Հիմա էլ ըստի եմ բանում... Գիշերապահ եմ: Կրակի մոտ ճանաչեց: Օսեփն էր, ղազախեցի Օսեփը:

Երեք տարի առաջ նրա սենյակն էր մտել տրեխներով, մորթե փափախը գլխին մի մարդ, ծաղկատար երեսով:

Ինձ քու մոտ են ղարկել...

Ի՞նչ կա:

Ինձ պտի ունթունես...

Որտե՞ղ:

Հո մեծամեծի գործ չեմ ասում... ղարաուլ բան... կարամ լավ փայտոն քշիլ, ձի պահիլ... Մի խոսք, ամեն բան ձեռովս վեր է գալի...

Եվ իսկույն ավելացրել էր, որ գյուղից նոր է եկել, տնից հեռացել է «կնկա պատճառով»...

Պարզ էր խոսում: Ժպտում էր միամիտ. երևում էր, որ երեկ է սարից իջել:

Օսեփը դարձավ գիշերապահ, առաջին ամիսը նրա աչքին երևում էր, հետո ինքը գնաց գյուղ, հիշողությունից կորավ:

Մի երեկո, երբ ինքը ներս մտավ հիմնարկը, Օսեփը լեռնցու կոշտ ձայնով միջանցքի ծայրից կանչեց.

Ընկեր Լևոն... Էս սհաթիս մի կնիկ թելեպոնով քեզ հարցրեց: Ասի ստի չի... նհենց զրինգ էր խոսում...

Լուսիկն էր հարցրել...

Ընկեր Լևոն... բախտս բերեց: Գնացի Աշտարակուց մի աղջիկ առա, իմ ուզած օղլուշաղն է... Դեյրա եմ առել, մի ջուխտ բատինկա: Տես, — և նա արձակեց անձրևանոցի կոճակները, — իստակ, մաքուր... Էս սաղ նրա շնորհքն է... Համա էս գործս ուզում եմ փոխած... Այսուհետ ինձ հարմար չի: Ես ըստի մենակ, նա ընդի... — և գդակը խառնելով ավելացրեց.

Ասենք, պատահած վախտը գալիս է... Դե տան հաշիվը ուրիշ... Եվ հարցրեց.

Հմի որդի ես... — Լևոնը պատասխանեց:

Քո կուշտը որ գործ լինի, էլի կգամ...

Լևոնը նայում էր կրակին: Նրա ականջովն էր ընկել մի խուլ ձայն, որ գետնի տակիցն էր գալիս:

Էս ջրի ձայն է՞, Օսեփ...

Հա՛, ստի մի արխ կար... Մեշատ էր անում, տափի տակը քցեցին: Էս նրա ձենն է...

Ծաղկած ծիրանիների փողոցի առուն: Քարերի տակ, մութի մեջ գնում են ջրերը, և նրանց ձայնը խուլ է հնչում:

Լևոնը վեր կացավ:

Չայ խմի...

Չէ, գնում եմ: — Եվ մի քիչ մտածելուց հետո, հարցրեց.

Օսեփ, էստեղ ծիրանի ծառեր կային...

Ճշմարիտ, քո ասածն ա, ընկեր Լևոն... Հրե մի հատը մնում է...

Տախտակների կույտի հետևը մնացել էր մի ծիրանի: Երևի նա մնացել էր, որովհետև տախտակները դարսել էին առաջը: Իսկ պատի հետևի շարքը չկար, նրանց տեղը ավազի, քարերի կույտ էր:

Ըստի աղաք էլ եկած կլինես, որ հարցրի՜ր...

Հա՛, ես էս փողոցումն էի ապրում... Ասացի մի տեսնեմ ինչ կա...

Ինչ կա՜... Պալատներ կան, ընկեր Լևոն... Սրա մի հատը մեր գեղումը լիներ, սաղ ժողովուրդը մեջը կհավաքվեր:

Էդ էլ կլինի, Օսեփ

Էն վախտը կնիկս կառնեմ, կգամ գեղը... Մեր սարերը սիրտս շատ ա ուզում, է՜ ...

Պահակը նրան ճանապարհ քցեց մինչև փողոցը: Բաժանվելուց նեղացավ, որ Լևոնը մերժեց թեյ խմելը: Լևոնը գլուխը կախ հեռացավ:

Քայլում էր ջերմ ուրախությամբ, գոհ էր իր այցելությունից:

Եթե Ասաքը քնած չլինի... Երևի նա էլ ինձ նման քիչ է լինում այս կողմերը: Մեզնից շատերը չգիտեն այն բոլորը, ինչ կառուցում ենք: Չենք տեսնում... ժամանակ չունենք...

Քայլում էր իր հանդարտ մտքերով և չէր զգում ո՛չ մշուշ, ո՛շ շաղ: Նա ռադիոյի երգը չլսեց: Ականջներում առաջվա առվի խուլ խոխոջն էր:

9

Լևոնը ծռվեց դեպի Սահակի տան կողմը: Բեռնատար ավտոներ, որոնք շինությունների համար քար, ավազ էին բերում, այդ փողոցով էին անցնում: Նրանց անիվները խոր ակոսներ էին գծել ցեխի մեջ:

Այդ փողոցով էին անցնում և գյուղերից եկող սայլերը, որովհետև հին ճանապարհը լայնացնում ու նորոգում էին: Հաղորդակցությունը գետի նման իր հունը փոխել էր և գլուխը շրջել այդ փողոցով:

Լևոնը գնում էր սայթաքելով, ոտքերն զգուշ կոխեղով այն քարերի վրա, որ շարել էին ցեխի մեջ: Լապտերների լույսից ցեխն ու գուբերի պղտոր ջուրը փայլում էին խավար փայլով:

Վերը մութն էր: Տներն ավելի նոսր էին, լապտերները քիչ: Շուտով պիտի ծռվել... Արդեն երևում է այն տունը, որտեղ ապրում է Ասաքը... Լույսեր կան, ուրեմն քնած չեն:

Երեխաները պիտի աղմկեն: Ասաքի կինը պիտի վառի պրիմուսը... Եվ նույնը պիտի ասի, ինչպես միշտ:

Լևոն, լավ ես անում, որ կին չես առել... Մենակ ապրելուց լավը չկա...

Վերևը մութն էր: Մթնում լսվեց մտրակի շառաչ: Անիվներ ճռնչացին: Մեկը բղավեց.

Դենը պահի, դենը պահի...

Անիվները ճռնչացին: Մի րոպե հետո մթնից դուրս եկան մի զույգ գոմեշներ: Լապտերը լուսավորում էր նրանց հաստ ճակատները և սև եղջյուրները: Մի քիչ առաջացան: Երևաց երկրորդ զույգը, բայց սայլը չկար... Ապա երրորդ զույգը, նույնիսկ զրնգաց շղթան, որով կապել էին իրար լուծերը: Գոմեշները ուժ էին անում, ձգվում առաջ: Նրանց ոտքերը աջ ու ձախ սայթաքում էին: Առաջի գոմեշը կընկներ, եթե լուծը չպահեր: Մթնից մեկը դուրս թռավ և մտրակեց: Գոմեշը փնչաց:

Ինչ են քաշո՞ւմ...

Լևոնը կանգնել էր քարի վրա և հետաքրքիր նայում էր: Գոմեշները դանդաղ էին շարժվում: Խավարի մեջ այնպես էր երևում, կարծես վերջ չունի նրանց շարքը և մի ահռելի ծանրություն գետնի մթին խորքից քաշում են լույս աշխարհ, քաշում են, և դեռ ծայրը չի պոկվել:

Գոմեշները կանգ առան: Նրանք ձգում էին, լուծը սեղմում էր վիզը, և խոր փնչոցով վիզը այս ու այն կողմ էին շարժում, բայց ծանրությունը ցեխից չէին կարողանում հանել:

Լևոնը մի քանի քայլ արեց: Մի խումբ երիտասարդներ վազեցին գոմեշների վրա: Մի քանիսը մոտեցան առաջին անիվներին: Վերջին անիվները բավական հեռու էին: Նրանք առաջին անիվների հետ միացված էին հաստ գերաններով, որոնց վրա մի տարօրինակ բեռ էր: Կարծես փոքր շոգեմեքենա էր, խողովակը ջարդված:

Արտա՛շ, քար դիր տակը, քար...

Սպասի գամեշները նաֆաս առնեն...

Ի՞նչ էլ ցեխ է...

Սրանց ցեխը մերից շատ է, — ասաց մեկը, որ հենվել էր գոմեշին:

Ի՞նչ է էդ, ընկերներ, — հարցրեց Լևոնը:

Սև «հաց», ընկեր, — պատասխանեց նա, որ կանգնել էր առաջի լուծի կողքին:

Ար՛տաշ, մի հարցրու տեղը... Բալքի իմանա, — մթնից կանչեց մի երիտասարդ:

Առաջին կանգնողը Արտաշն էր: Եվ նա Լևոնից հարցրեց չգիտե՞ նա որտեղ են հանձնում հավաքած մետաղը: Լևոնը մտածեց: Իրենց պահեստի մոտ մի կիսավեր շենք կա: Նրա իմացածով այնտեղ են կիտում:

Շրջաբերական են ուղարկում, ալարում են, թե կարգին գրեն տեղը, — նախատեց Արտաշը:

Երիտասարդները Ախտալի շրջանի գյուղերից մեկի կոմերիտականներն էին: Տարիներ շարունակ նրանց գյուղի ներքևն ընկած էր եղել այդ հնադարյան ձևի կատոկը, որի չորս կողմը գարնանը խոտ էր կանաչում, և հովիվի շները շոգից նեղվելով պահվում էին ներսը:

Ընկած էր եղել, ժանգոտվել էր, ծանրությունից մի քիչ թաղվել հողի մեջ: Կոմերիտականները մեծ դժվարությամբ հանել էին, դրել գերանների վրա և նույնպիսի դժվարությամբ, ցեխ կոխոտելով, հրելով գոմեշները, կանչելով, աղմկելով իջեցրել էին քաղաք:

Արտաշ, տեղն իմացա՞ր, — կանչեց նույն ձայնը:

Մթնից կանչողը ծիծաղեց: Նա ինչ-որ բան ասաց, բայց չլսվեց:

Բաց կլինի՞ էնտեղ...

Տո դե սպասի, է՜, — ընդհատեց Արտաշը, որ ոգևորությամբ պատմում էր կրած դժվարությունները:

Հարյուր փութ կլինի... — և երեսը դարձրեց դեպի հետ:

Երկու հարյուր չես ասում... — վրա բերեց մի ուրիշը:

Գոմեշների շնչառությունը հանդարտվում էր: Հոգնած կենդանիները ոտները փոխնեփոխ բարձրացնում էին: Նրանք մինչև կուրծքը ցեխի մեջ էին: Կարծես ճեղքել էին ցեխի հեղեղը:

Արտաշն էլ էր ցեխոտված: Այտի վրա պարզ երևում էր ցեխի չորացած շիթը:

Իմացա, բայց պարզ չի...

Դե հա՜ ... Գոմեշները սառան...

Այդ կանչին բոլորը շարժվեցին: Ոմանք բարձրացրին մտրակները գոմեշների վրա, ոմանք վազեցին՝ անիվներ հրելու...

Դես հա, դեսը...

Հը՜, հը՜

Մարալին, Մարալին:

Մարալ, հա՜...

Գոմեշները ձգվեցին, շղթան զրնգաց, անիվները ճռնչացին: Լսվեց մի խոր տնքոց: Տնքացին մարդիկ, անասունները, և առաջին անիվները գլորվեցին: Լևոնի ձեռքերը խրվել էին անիվի ճաղերի ցեխին: Նա մյուսների հետ մի կողմ քաշվեց, երբ անիվները դուրս ելան ցեխից:

Շարժվեցին գոմեշները...

Արտաշի հետ փողոցի մեջտեղով լուռ գնում էր Լևոնը, գնում էր ցույց տալու պահեստի տեղը, գնում էր Արտաշի հետ խոսելով, և երբ գոմեշները դժվարանում էին քաշել, նա հետ էր գալիս, անիվը հրելու:

Ոչ ցեխ կար, ոչ անորոշ կսկիծ...

* * *

Մաջիտա մայրիկը առավոտ կանուխ զարմացած նայում էր Լևոնի շինելին, որից գիշերը ջուր էր կաթկթել հատակին:

Էս կանդար չամուռ... դյորի կնացե գիշերը մեր տղեն:

Եվ գլուխը խորհրդավոր շարժեց:

Դուրսը արև էր, ինչպես նա գուշակել էր: Արևի ճառագայթների մի խուրձ պատուհանից ներս էր ընկել և ժամացույցի սլաքի նման շարժվում էր խալու վարդերի և նուռերի վրայով:

Լևոնը խորը քնի մեջ էր: Թախտի առաջ ցեխոտ սապոգներն էին: Նա ուշ էր վերադարձել ու չէր հանվել: Վերարկուն էր քաշել վրան:

Արևի ճառագայթները, երբ վարդերի վրայով սահեին ցած, պիտի խաղային նրա ունքերի և արտևանունքների հետ, և Լևոնը պիտի զարթներ:

ՍՊԻՏԱԿ ՁԻՆ

Շարմաղ բիբին մի սովորույթ ուներ. իրիկնապահին, երբ ժամհարը ծլնգացնում էր ժամի զանգերը, տան դուռը, եթե փակ լիներ, տնքտնքալով պիտի մոտենար, հաստ դուռը բանար և կամ, թե թոռներից մեկն ու մեկին պիտի ասեր.

Զանգերը տվին, դուռը բաց արա...

Շարմաղ բիբու ասելով, իրիկնապահին ժամի զանգերի ծլնգոցի հետ աստծու օրհնությունը ներս է մտնում ու մնում սևացած օճորքի տակ: Եվ այդ սովորույթով էլ վերջանում էին Շարմաղ բիբու կրոնական զգացումները: Ժամ չէր գնա` հազարից մի անգամ մեռելօրհնենքին թե տերտերի խաչը համբուրեր, այդ էր: Ոչ աղոթք գիտեր, ոչ էլ ծանոթ էր եկեղեցական տոների ու ծեսերի հետ: Բայց և այնպես խոր ակնածանք ուներ, մանավանդ ծլնգացող զանգերի հանդեպ:

Այդ իրիկուն էլ, երբ Շարմաղ բիբին դուռը ետ քաշեց ու դռան մոտ մի քիչ կանգնեց, տնեցիք, որ սփռոցի չորս բոլոր նստած ընթրում էին, հանկարծ դադար տվին և աչքերը լայն բաց արին: Նույնիսկ փոքրիկ Եփոն մնաց սառած, աչքը գդալից ծլծլացող ապուրին:

Է-հե՜-հե՜յ, ժողովուրդ... թագավորի հրաման ա, ձիատերն էգուց ձիով քաղաք, բազար գնա... ՉտանողըԷ-հե՜-հե՜յ... թագավորի հրաման ա:

Եվ ձայնը թրթռաց, բարակեց, որովհետև գզիրը ուրիշ կտուր բարձրացավ և երեսն ուրիշ թաղի կողմ դարձրեց: Շարմաղ բիբին չիմացավ էլ, թե զանգերն ինչպես լռեցին: Դուռը ծածկեց:

Չո՛ռ, բա՜յղուշ, հենց էս սհաթին էր...

Երբ Շարմաղ բիբին եկավ, տեղը նստեց, և Եփոն էլ, գդալը ծծելով, դատարկեց, Միկին քթի տակ, կարծես ինքն իրեն, ասաց.

Էսօր խոտատեղ գնալիս, Սաքանի տղան էլ ասեց... Ես ասում էի սուտ կլինի:

Ապի, յանի թագավորն էդքան ձի ինչի՞ յա հավաքում, — հորը դարձավ անդրանիկ աղջիկը` ութ տարեկան Շողերը:

Ես ի՞մ, — ուսերը թոթվելով ասաց հայրը, — զորք ա, կռիվ ա, հանաք-մասխարա չի:

Բո՛ւ բո՛ւ...

Չիմացան թե Եփոն տաք ապուրն էր փչում, թե՞ իր զարմանքն էր արտահայտում: Միկու կինը պատառը կիսատ թողեց, մոտեցավ և սկսեց փոքրին կերակրել:

Մեր Չալկան չափումը կգա՞հարցրեց նա Միկուն: Ամուսինը չպատասխանեց:

Չալկան նրանց միակ ձին էր, կարճլիկ ու գնդլիկ, կարմրագույն, պոչը երկար: Երկու տարի էր, որ Միկին գնել էր, ավելի ճիշտ՝ փոխել էր էշի հետ, վրան էլ տվել մի հորթ, մի կարպետ, երկու բեռ էլ ցորեն:

Տուն եմ, քուլֆաթի տեր եմ, առանց ձիու հնար չկա, — ասել էր նա՝ ձին առնելիս: Ու տերն էլ բարի վայելեք էր մաղթել, ձիու հետ էլ հազար տեղից կապկապած, կարկատած մի սանձ բաշխել Միկուն:

Հայվանն էլ թարսի պես ջանով ա, — ասաց Միկին, փեշից հացի կտորտանքը խնամքով սփռոցի վրա թափ տալով: — Տարվա էս ժամանակ ձին էլ էդքան ջանո՞վ լինի: Հալբաթ էսպես պիտի լիներ...

Ասաց ու վեր կացավ, փափախի մորթուց ծղնոտները, խոտի փշրտանքը մեկ-մեկ դեն գցելով, դուրս եկավ գյուղամեջ, հարևան ու դրկցից իմանալու նոր լուրեր:

Միկին շեմքի առաջ մի քիչ կանգնեց, նայեց ձիուն, որ խոտատեղից վերադարձել, ախորժակով խժռում էր սարի կանաչ խոտի մի խուրձ, երբեմն գլուխը վեր հանում, աջ ու ձախ դարձնում: Միկին մի անգամ էլ համոզվեց, որ ձին նիհար չի, ափսոսանքով մոտեցավ.

Սա՛տկած, քիչ կեր է՛լի, տրաքվելու չե՞ս հո... Ասաց ու խուրձը դրեց գոմի կտրան:

Հը՞ կասես բոյը կարճ լինի... Չափումը չգա, — դարձավ նա մորը՝ որ հավաբունի մուտքը կալել ու կանգնել էր քիչ հեռու:

Ես ի՞մ, այ որդի...

Ռուսի ղազախը սրա վրա որ նստի, ոտները տափով քաշ կգան, — ասաց Միկին ու անցավ բակով դեպի փողոց:

Մութն էր, երբ գյուղամիջից Միկին տուն դարձավ: Գոմում կապած ձին լսեց տիրոջ ոտնաձայնը, բարակ վրնջաց: Միկին խղճահարվեց, աչքն ընկավ գոմի կտրան դրած խուրձին:

Հեննց ճրագը ձեռքին, խոտը կռան տակին Միկին գոմի դուռը բաց արեց թե չէ, Չալկան վրնջալով մի քանի քայլ արեց, փորձեց կտրել կապը, բայց չկարողացավ:

Չալկան տկլոր էր, և լույսի տակ այնքան ողորկ ու փայլուն երևաց նրա կարմիր մորթը, ասես յուղած լիներ: Միկին խոտը ախոռի մեջ գցեց, և երբ ձին մռութը կոխեց մեջը, ձեռքով շոյեց Չալկայի փափուկ մեջքը:

Ընդարձակ և հին գոմի մի անկյունում պառավ կովն էր նստել, իսկ երկու այծերը, որոնք կանգնել էին մսուրի վրա, Միկուն տեսնելուց թռան ցած, մկկալով մոտ վազեցին: Այդ գիշեր Միկին չմոտեցավ ոչ կովին և ոչ էլ այծերին, մի քիչ էլ կանգնեց, Չալկայի ստերի տակ թափած խոտը հավաքեց ախոռի մեջ և դուռը դրեց:

Երեխաները քնել էին: Շարմաղ բիբին, աչքերը կկոցելով, իզուր էր փորձում մեծ ասեղը թելել Միկու գուլպաները կարկատելու: Երբ դուռը ճռռաց, մայրը թողեց թել ու ասեղը և հարցրեց.

Հաստատ ա՞...

Բա հո սո՞ւտ չի...

Ի՞նչ են ասում:

Ասում են բոյը հաշիվ չի, թե մեջը սափ լինի, հիվանդ չլինի, — և դառնալով կնոջը, — ծեգին ենք գնալու, հաց ես շինելու, շինիր, կարող ա մի օր ուշանանք:

Եվ երբ կինը հացի տաշտին մոտեցավ, մայրը նստած տեղից ձայն տվավ.

Մի քանի հաց էլ ավել շինի:

Միկին ինչ-որ բան էր փնտրում տան անկյունում ու, փնտրածը չգտնելով, հարցրեց մորը.

Նանի, Չալկայի էն մեծ տոպրակը ո՞ւր ա, հետս մի քիչ դարման վեր ունեմ:

Շարմաղ բիբին վեր կացավ մեծ տոպրակի միջի բուրդը թափելու:

Քնելուց առաջ Միկին մի անգամ էլ գնաց գոմ: Պառավ կովը, այդ անսովոր այցից զարմացած, մինչև վեր կկենար ու որոճալով կմոտենար գոմի դռան, Միկին ձիու փալանն ու պարանները սարքեց, դրեց ախոռի մոտ և դուռը փակեց:

Երբ ճամփի պաշարը պարկի մեջ տեղավորելուց հետո կինը ճրագը հանգցրեց ու մութի մեջ շուլալվեց վերմակի տակ, Միկին մյուս կողքին դարձավ: Քիչ հետո կինը շշուկով հարցրեց.

Բա էլ ճար չկա՞ ...

Ի՞նչ ճար: Թե ջանին յարա լինե՜ր... Հակառակի պես անիրավի մեջքը կասես խինայած լինի:

Կինը մի անգամ հանգ արեց խնդրելու, որ Միկին քաղաքից գոտկալի կտոր բերի, բայց չասեց: Տեղը չէր:

Եվ լռեցին: Այդ գիշեր շատ ուշ քնեցին: Երեքով էլ լուռ էին, միայն երբեմն Շարմաղ բիբին կողքից կողք էր դառնում, տնքում, ասես պառավի ոսկորները փշերի վրա էին: Փոքրիկ Եփոն էլ քնի մեջ, շրթունքներն իրար տալով, ծծում էր տաք ապուրը:

Ծեգը դեռ չէր բացվել, երբ Միկին ճրագը ձեռին մտավ գոմը, Չալկային փալանեց ու դուրս քաշեց: Հարևան բակերումն էլ ճրագներ էին երևում, ինչ-որ ձայներ էին գալիս: Միկին ճանաչեց Սաքու տղայի ձայնը: Սաքու տղան բարկացել էր հարսի վրա, թե ինչու չվանը ժամանակին չի գտել:

Դռանը կանգնել էին՝ Շարմաղ բիբին, կինը և նրա փեշից բռնած, առավոտյան հովից սփրթնած քնաթաթախ Շողերը, որ չէր լսել մոր խոսքին, լաց լինելով հագել էր շորերը և դուրս եկել:

Չալկան գոմից երբ դուրս եկավ, վրնջաց, ականջները խլշեց: Շարմաղ բիբին ձեռքով կրծքին խփեց և հազիվ լսելի ասաց.

Ջա՜ն, — ու սրբեց արցունքոտ աչքերը: Շողերը մոտ վազեց, գետնին թափած երեկվա խոտի փշրանքներից մի բուռ մոտեցրեց ձիուն: Չալկայի տաք մռութն այնքա՜ն դուր եկավ Շողերին:

Միկին ճամփի պաշարն էր պնդացնում փալանի վրա և, պարանը քաշելով, տնեցիներին պատվիրում, որ այծերը հեռու չքշեն, որ արև լինելուց՝ խոտի կիտուկները շրջեն և, եթե ջրի հերթն իրե՛նց տան, լոբու մարգերն անպատճառ ջրեն: Հենց այդ խոսքին էր, երբ ներքևից լսեց Սաքու տղայի ձայնը՝

Միկի, բա չպրծա՞ր...

Եկա, եկա...

Եվ Չալկային քաշեց: Տնեցիք դանդաղաքայլ հետևեցին, ասես տնից դագաղ էին հանում: Շարմաղ բիբին մի գլուխ լալիս էր. լաց էր լինում և Շողերը հենց այնպես, որովհետև լալիս էր մայրը: Փողոցին չհասած, մայրը լսեց Եփոյի ձայնը`

Ա՛պի, ա՛պի...

Դռան շեմքին կանգնել էր տկլոր Եփոն, պռոշ էր արել ու լաց էր լինում:

Միկին չլսեց: Քիչ հետո իջավ ձորը, միացավ Սաքու տղայի և մի երկու ուրիշ ձիավորի հետ:

Մայրը վերադարձավ, գրկեց որդուն ու տուն մտավ: Շարմաղ բիբին ու Շողերը կանգնեցին այնքան, մինչև ձիավորները դարիվերը բարձրացան և անցան սարի ետև:

Արևը նոր-նոր էր շողերով ողողում իր դիմացի սարի կատարը, երբ վերջին ձիավորը երևաց դարի վերի գլխին ու անհետացավ:

Ձիավորները սկզբում լուռ էին: Ամեն մեկը իր մտքի հետ էր, նայում էր իր ձիուն, համեմատում հարևանի ձիու հետ և մտքում ծանր ու թեթև անում.

Կտանե՞ն, թե չէ...

Դնում էին մեկ-մեկ, խումբ-խումբ: Մեկը գրպանից պանիր հաց էր հանում, ուտում, մյուսը չիբուխը չիբուխի ետևից էր լցնում, երրորդն էլ՝ ոտները կախ արած, աչքը ձիու ականջներին, օրորվում էր ձիու հետ:

Բայց երբ արևը մի քիչ բարձրացավ, կարծես լուռ ու մունջ ձիավորների սիրտն էլ բացվեց: Ամենից առաջ խոսեց բրուտ Ավագի տղան՝ աչքը շիլ Իվանը:

Ա՜յ մարդ, ես աստծուն ի՞նչ ասեմ... Ի՛մ աչքս քոռ արեց: Ձիս որ քոռ լիներ, ես էլ հո էտապով չէի գա...

Մի քանիսը ծիծաղեցին: Սաքու տղան մտքում բարկացավ նրա վրա՝

Անդարդ շան որդի...

Հրե՛ն, հրե՛ն... Հիբանի ձիուն տեսեք... կասես ղազախի ձի լինի: Հի՛բան, պրի՛ստավը որ քեզ էտ ձիով տեսնի, հավատա, քեզ էլ հետը կավալեր տանի...

Ի՞նչ պակաս կավալեր ա որ... — ձայն տվավ մեկը: — Էն օրը Քարուտի առվով մի թռավ որ, մնացինք արմացած:

Մի տեսեք է՜... Տերտերն իրա ձին ժամհարին ա տվել: Այ՜ ինչ եմ ասել ախպերության, — խոսքը փոխեց բրուտի տղան:

Ա՞, քի՛չ յավա-յավա խոսիր, է՜յ... — կանչեց Շուղունց Աքելը, որ գյուղում ավելի անունով հայտնի էր, որպես «Աղվես խեղդող», ջահել ժամանակ սրում ձեռքով մի աղվես բռնելու համար: — Տերտերը հիվանդ տեղով կարող ա՞ ձին նստի:

Դե ասի մնացել ա, որ աղոթք անի էլի՜, — ասաց մի ուրիշը:

Ընդհանուր խոսակցությունից բացի, ձիավորների մեջ մասնակի զրույց անողներ էլ կային: Ոմանք ճանապարհն աննկատ անցնելու համար հարևանին մի պատմություն էին անում, ոմանք էլ խոսում էին պատերազմի դաշտից եկող լուրերի մասին:

Մեր Անդրին անցկացած շաբաթը մի նամակ էր ուղարկել Վարշավու կողմերից, — պատմում էր Գիլանց Մուքին, — լավ չի գրում, ասում է՝ էս ա մի ամիս ա մի ծմակի մեջ ենք, թոփերը տրաքում են, մինչև անգամ չոլ դուրս գնալն էլ ա երկյուղալի...

Իմ հորեղբոր Սիմոնն էլ ա գրել. լազարեթից ա գրում, համա տեղը հայտնի չի: Մի տեսակ անուն ա տալիս... Էն օրը տերտերը ինչքան ման եկավ գրքերում, չգտավ: Ասում ա էդպես քաղաք Ռուսեթու հողումը չկա:

Նրա ի՞նչն ա որ...

Ոտիցն ա կպել: Գրում ա որ ծանր չի, մի ամիս օտպուսի են տալու:

Աքել ամի, դու երկիր տեսած մարդ ես, էս կռիվն ի՞նչ տեղ կկտրի, — դարձավ նրան բրուտի տղան: Շատերը ծիծաղեցին, ինքը Աքելը մրթմրթաց.

Անհամ անհա՜մի տղա...

Նրա տեսած երկիրը գյուղի սարերն էին և շրջանի կենտրոնը, ուր նստում էր պրիստավը:

Քիչ հետո խոսք ընկավ ձիերի պետական գնի մասին:

Թեկուզ անունը փող, ի՞նչ կառնվի դրանով...

Երկու բեռ գարի...

Է՛դ էլ չես առնի:

Դե գոնյա գինը տային...

Տային էլ, ո՞րտեղից ես ձի առնում: Մեր գյուղից որ էսքան ձի են պահանջել, բա դու տես սաղ մհալից քանի՜սն են բերելու...

Next page