Բակունց Ակսել՝ Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ | |
— Ուր մնացին իշավորները, ալևորը, որ քնում էր իշու վրա, ոտները կախ անում: Նրանք նորից պրտի վերադառնային նույն ճամփով: Էլի այն խսիրը...Երազի մեջ մուկը կրծում էր մեջքի պարանի հանգույցը: Ինչ տաք էր ծերունու մեջքը՝ որպես մարմանդ թոնիր:
— Հիմա մեր կատուն պառկել է կտուրի վրա, արևի տակ...Ազրայիլը կալ է կասում: Եթե հայրը տեսներ իրեն վագոնի մեջ: Հանկարծ վագոնը նստած գնար գյուղը: Սեյիդի սեխերը կլցներ մեջը, թող ետևից վազի: Սարի շները ոնց կփախչեին մաշինի ձայնից: Ամպն ի՞նչ նրա համար, անձրևն ինչ...
Կամուրջի վրայից արագ անցնելիս՝ Տիտոսին թվաց, թե անիվները ջարդվում են: Բնազդով հետ քաշեց գլուխը: Կամուրջի երկաթները նրան բարակ ճաղերի պես թվացին: Քիչ մնաց փափախն ընկներ:
Գնացքը մի անգամ էլ կանգնեց:
— Երկու, — մտքում հաշվեց Տիտոսը: Միտն ընկավ, թև ինչպես մանուկ ժամանակ մորը հարցնում էր, թե երբ է լինելու զատիկ, ձու ներկեն:
— Քնես վեր կենաս, մեկ էլ քնես, կդառնա զատիկ, — պատասխանում էր մայրը:
Տիտոսը պայուսակին նայեց: Պառավի բլիթները փշրվել էին: Ձեռքը կոխեց, բուռը լցրեց: Մոր տվածից մնում էր չոր պանրի մի կտորև, առանց յուղ գաթա, քարի պես պինդ: Գրքերը տեղն էին: Բլիթի փշրանքները կուլ տալիս Տիտոսը բռի մեջ տեսավ կավիճի կտորը, սրբեց, նորից տեղը դրեց: Գրիչն էլ էր պայուսակում: Տիտոսը նայեց գրչին, որի կոթը մասրենու ճյուղ էր, վրան սև թելով փաթաթած ծայր:
Հանկարծ դուռը բացվեց, Տիտոսը քիչ մնաց ընկներ:
— Հը՛, լապստրակ, բռնվեցիր, — ասաց մարդը, որ մուտքի առաջ տոմս էր ստուգում:
— Դե՛, ներս եկ, հիմա հոգեառդ կգա...
Տիտոսը սանդուղքից ցած նայեց: Գետինն արագ էր դառնում, անիվները դղրդում էին: Եթե ցած թռներ...
Բայց մարդը նրա թևից բռնեց, ներս հրեց և դուռը կողպեց: Ներս հրելիս Տիտոսի փափախը գլխից պոկվեց, ընկավ: Նա միայն այն տեսավ, թե ինչպես փափախը ոզնու պես գլորվեց ավազի կույտերի վրա:
Մարդը գնաց: Տիտոսը զգաց, թե ինչպես ոտքերի տակ անիվները թափով զարկվում էին տախտակներին, ասես հիմա պետք է տախտակները ջարդվեն: Ոտքի մեկը բարձրացրեց, աչքը ման ածեց, ավելի ապահով տեղ գտնելու:
Մի ուրիշն եկավ: Առաջին մարդը ցույց տվեց նրան դռան մոտ կուչ եկած Տիտոսին:
— Ո՞ւր ես գնում, — հարցրեց նորեկը:
— Րևան, — պատասխանեց Տիտոսը: Ու մի քիչ սրտապնդեց: Ինչ ուզում են ասեն, միայն հասնի քաղաք, Անտոնին տեսնի:
— Ո՞վ ես, — հարցրեց մարդը:
— Տիտոսն եմ, Դաժունց թոռը...
Ու չհասկացավ, թե ինչու մարդիկ ծիծաղեցին իր պատասխանի վրա: Ինքն էլ ծիծաղեց: Նորեկը նրա պայուսակը քրքրեց: Չոր հացի կտորտանք կար, թերթերը մաշված մի գիրք, մի քանի գրոտած տետրակներ:
— Լա՛վ, էնտեղ կքննենք, — ասաց մարդն ու հեռացավ: Տիտոսը ոչինչ չհասկացավ: Եվ երբ մարդիկ հեռացան, գնացքը կանգնեց, Տիտոսը բարձրաձայն համրեց.
— Էս էլ չորս…
Մի քիչ հետո գնացքը շարժվեց: Մարդը մի անգամ էլ եկավ անցավ մյուս վագոնը: Նա ոչինչ չասաց:
Բաց պատուհանից Տիտոսը գլխաբաց նայում էր դուրս: Քամի էր փչում, քամին իրար էր խառնում նրա անլվա մազերը: Տիտոսն այդ չէր զգում: Նրա աչքերը հեռվում փնտրում էին բարձր, սպիտակ տներ, փողոցներում հազար մարդ և հազարի մեջ Անտոնին...
Եվ շրթունքները անիվների միալար դղրդոցի հետ կրկնում էին միայն մի բառ.
— Րևան, Րևա՛ն...
ՏՐԱՆԶԻՏ via ԲԱՅԱՆԴՈՒՐ
Յուրայինների շրջանում բարեսիրտ և ազգասեր մարդու համբավ ունի Մաքսուտ Էքմեքճյանը, որի ծննդյան տոնին ամեն տարի «Հայրենիքի ձայն» օրաթերթը բարեմաղթում է երկար կյանք և անհատնում հաջողություն, հիշատակելով և այն գումարը, որ Էքմեքճյանը նվիրում է Աղքատախնամին և կամ Չափահաս երկսեռ որբերի միության:
Ամեն օր նույն ժամին Էքմեքճյանը իր գործատունն է գալիս և ընկղմելով բազմոցի խորության մեջ, տնօրինում, հաշվում, մերթ սիրալիր ժպտում, եթե ժպիտը պիտի ավելացնի Իսթ Ուոթրթաունի օֆիսի մեջ ունեցած դրամագլուխը, մերթ թավ ունքերը կախում և սիգարի թանձր ծխի մեջ դեմքի մռայլությունը պահում, որպեսզի վայրկյան հետո կայծակի պես որոտա շաբաթականից դժգոհ գործավորի վրա:
Այդ եռուզեռի ընթացքում, երբ հարկավոր է օժանդակել հարյուրավոր պստիկ տների աճման, հսկել մանուսայի և կտավի գործին (մի ուղերձի մեջ «Հայրենիքի ձայնը» գովասանքով է գրել, թե Էքմեքճյան առևտրական տունը միակն է, որ վաճառում է երկրում հյուսած կտավ ու մանուսա), հետևել «Հայ փեյնթըր» ընկերության, որ ներկում է տան ներսի ու դրսի մասեր, աժան և մաքուր կատարում փլեսթրի գործ, վերջապես կարդալ ամենօրյա տեղեկագրերն այն հսկա վաճառատան, որի տնօրեններից է և որտեղ, ինչպես ամեն գիշեր ազդարարում է էլեկտրոռեկլամը, «կգտնվի ամեն տեսակ կարասիներ աբարթմաններու համար, մասնավորաբար քոֆըրֆոր և այլն», այդ ժխորի մեջ Էքմեքճյանը ժամանակ է գտնում թերթելու գրասեղանի վրա դրած Ս. Փրկչի օրացույցը, հետևելու «Հայրենիքի ձայնին», տեղյակ լինելու համար, թե Ծաղկազարդ կիրակին ազգային ո՞ր սրահի մեջ պիտի լինի՜ «Պեսքեթ պարթի», Զատկի առթիվ ի՞նչ ընկերություն է կազմակերպում հավկթախաղ և այլն:
Եթե այդ ամենին ավելացնենք և այն, որ նա կիրակի օրերը սովորություն ունի եկեղեցի գնալու և պիտի ճաշին ուտի «հայկական թոնրի բարակ հաց», համարյա ավարտած կլինենք կինոժապավենի պես արագ դարձող նրա օրերի նկարագիրը:
Երբեմն, երեկոները, զվարթ տրամադրությամբ, նա սիրում է լսել «Ստամպուլ» րեքըրդի վրա հայրենական գանոնի վարպետ Օկսենտ Տաշճյանի նվագը և գոհունակ ժպտալ, երբ գանոնը նվագում է «Գոլլարընտա ճան վերեյիմ»:
Սակայն Մաքսուտ Էքմեքճյանի համար ամենից հատկանիշը այն սերն է, որ նա ունի հայ գործավորների հանդեպ: Առանձին պարծանքով է նա ասում, որ ինքը շատ ազգակիցների է գործ տվել: Եվ («Հայրենիքի ձայնի» կիրակնօրյա համարում ամեն շաբաթ Մ. Էքմեքճյան Ընկ. խոշոր տառերով ազդարարում էր.
— Ով գիտե ջահրակով ու մանիչով բամբակ ու բուրդ մանել, ինպես նաև կտավ գործել, թող աճապարի այս հասցեով...
Եվ մի քիչ ներքև այլ ազդ.
— Հայրենակիցնե՛ր, երկիրը հյուսած կտավ, մանուսա կվաճառե միայն Մ. Էքմեքճյան Ընկ...
* * *
Այդ օրը Մաքսուտ Էքմեքճյանի ժպիտը խաղում էր, ինչպես արևի շողերը ծաղկանկար գորգի վրա: Ավելի պայծառացել էին աչքերը, և դեմքի դեղնած, ծալ-ծալ նստած կաշին փայլում էր անխռով քնած և վրդովելու ոչ մի առիթ չունեցող մարդու ներքին գոհունակությամբ: Հեռաձայնը ուրախ լուրեր էր բերել Իսթ Ուոթրթաունի օֆիսից:
Երբ մի կողմ դրեց օրվա լրագիրը, հանկարծ ապակեպատ դռան ետևում տեսավ կտավի ամենից լավ վարպետ Երվանդին: Խոնարհ և համեստ մարդ էր Երվանդը, գլուխը կախ աշխատում էր ջահրակի առաջ, և եթե շաբաթականն էլ ուշ էին տալիս, չէր տրտնջում: Ամիսներով դուրս չէր գալիս գործարանի բակից, որի մի անկյունում, ներքնահարկ խուցի մեջ, ուր անկարգ թափված էին դատարկ արկղներ, երկաթի կտորտանք, ջարդված կահույք, — իր անկողինն էր և մեծ սնդուկը:
Պատերազմից մի տարի առաջ էր եկել, և այդ տարիները նրա հիշողության մեջ չէին ավերել Շիրակի տափարակի վրա ընկած իր ծննդավայր գյուղը, իրենց տունը, որի երդիկից ծուխը կապույտ ժապավենի պես վեր էր ձգվում այն երեկո, երբ գյուղից բավական հեռու հրաժեշտ տվեց յուրայիններին և արագացրեց քայլերը, մութը դեռ չընկած հասնելու քաղաք: Եվ նույն գիշեր գնացքը սլացավ, հետևում թողնելով տափարակի նիրհած գյուղերը, ինչպես դադրած եզներ, ամռան լուսնկա գիշերին:
Տասերեք տարի առաջ էր...
— Ներս եկե՛, յավրում, Երվանդ, ինչո՞ւ կեցեր ես, — կանչեց Էքմեքճյանը:
Եվ երբ Երվանդը ներս մտավ, խոնարհ գլուխ տվեց, Էքմեքճյանը բազմոցից վեր կենալով մի քանի քայլ արեց, մոտեցավ նրան ու ձեռքը ուսին դնելով հարցրեց.
— Տկա՞ր ես, ինչ է, ըսե նայիմ, աչքիս տխուր կերևաս...
Երբեք Էքմեքճյանը այդքան սիրառատ չէր եղել, նույնիսկ Երվանդի հանդեպ, որի ջանասեր ու համեստ վարքը նա շատ անգամ էր օրինակ բերում շաբաթականից դժգոհ մյուս գործավորների առաջ:
— Համեստության տիպար, պարկեշտ...Անոր կերածն ալ հալալ է, վաստակն ալ...Տասը Երվանդ ունենայի, գործս ֆռռալով կդառնար:
— Է՛, ըսե նայիմ, ակռայիդ տակ բան մը կա...
— Միտքս փոխել եմ, աշխատիլ չեմ ուզե...Տուն կերթամ...
— Տո՞ւն...Տո՞ւն մնաց, որ երթաս...Պատուհաս էր, յավրում, եկավ ու քանդեց: Ո՞վ կսպասեր, ո՞ւմ մտքեն կանցներ. .. Հերիք չեղա՞վ քաշածնիս: Առ, կարդա, ինչ կգրե այսօրվան թերթը, — և Էքմեքճյանը սեղանի վրա ընկած թերթը մոտեցնելով Երվանդին, սկսեց կարդալ.
«Ահռելի թշվառության նկարագիրը Լենինականի մեծ աղետին...Տասնյակ գյուղեր վայրկյանի մը մեջ գետնի տակ անցան, շեն տներեն ափ մը հող անգամ չմնաց...Կըսեն թե սև ջրեր են ժայթքեր շատ մը տեղեր և լրացրել են աղետին ավերածությունը: Ականատեսները կվկայեն, որ երկրաշաոժի գիշերը Սոդոմ Գոմորի առասպելական պատկերը կհիշեցնե...Մազապուրծ բազմությունը սարսափահար կփախչի դեպի Պարսկաստան...Առայժմ օգնության և ոչ մի նշույլ...»:
— Լսեցի՞ր, Երվանդ...Սուրեն փախանք, հուրի մեջ ընկանք...Ա՜ս է մեր ճակատագիրը: Կտոր մը հաց կվաստկենք, հանգիստ կուտենք: Ալ մեզի ո՛չ տուն մնաց, ո՛չ հայրենիք:
Այս բառերը Էքմեքճյանը հառաչելով ասաց և փափուկ բազմոցի մեջ ընկղմելով, շարունակեց իր խոսքը.
— Քանի մը սենթ վաստկած ունիս, ան ալ երթաս, ձեռքեդ կառնեն, քեզի ալ ով գիտե ո՞ր քյոշեն այսօր աքսոր ղրկեն: Ժամանակը գեշ է, Ե՛րվանդ: Անտեղ կարգ-կանոն ըլլա նե, ի՞նչ կա...Կերթաս աչքովդ ավերակները կտեսնես նորեն կուգաս, սրտի հովություն է: Օր ցերեկով մարդ կկողոպտեն: Սապես երթաս նե, քեզի բուրժույ կըսեն, ծակը կխոթեն:
Երվանդը դժվարացավ պատասխան գտնելու:
Եվ հազիվ կմկմաց.
— Չեմ ուզե աշխատի: Քուն չունիմ, դադար չունիմ: Աչքես անդին չեն երթա...
— Կհասկնամ, Երվանդ...Այդպես չե՞ղավ մեզ հետ...Ի՞նչ ընենք, ճակատագիր է: Դիմանանք պիտի. օր մըն ալ հելբեթ բախտը մեր դռանը կչոքե...Գնա՛, գնա գործիդ: Թե շաբաթականեդ գոհ չես, ըսե՛, ես խնայողը չեմ...
— Չէ, էդոր բան չեմ ասե...
Ու քիչ կանգնելուց հետո՝ գլխիկոր դուրս եկավ...
* * *
Այդ օրից մի ամիս չանցած Մաքսուտ Էքմեքճյանը խրատներ էր տալիս, թե ինչպես Երվանդն իրեն պիտի պահի ճանապարհին: Նրա գնալն արդեն որոշված էր: Երվանդը մի քանի անգամ էլ դիմել էր և վերջ ի վերջո Էքմեքճյանը համաձայնվել էր ճամփի համար անհրաժեշտ թղթերն ու վիզան ձեռք բերելու:
Բայց Էքմեքճյանին հաջողվել էր Երվանդին համոզել, որ եթե յուրայիններից մեկն ազատվել է երկրաշարժից, ապա նրան պիտի փնտրել Պարսկաստանում, ինչպես տեղեկացել էր ինքը վիզան ստանալուց:
Նրա անցագիրը տրանզիտ էր, և միայն գնացքի պատուհանից իրավունք ուներ տեսնելու հայրենի գյուղը...
— Ռուսաստան որ հասնիս, կայարաններում շատ չիջնես...Պառկե քեզի համար, ձևացուր թե համր ևս...Զգո՜ւյշ սնդուկիդ: Կըսեն թե կարթերով կքաշեն սունդուկն ալ, ուղևորին ալ...Պարսկաստան հասնիս նե, ներկայացիր Ամերիկյան կոնսուլադ, սա թղթերդ ցուցուր: Դրամի պետք ունենաս հեռագիր մը քաշե ինձի, ուզածիդ չափ կղրկեմ...
Եվ երբ Երվանդը սեղմեց նրա ձեռքը, Էքմեքճյանը բարի ճանապարհ մաղթելուց, մի անգամ էլ ասաց.
— Ինչ ընեմ, չլսեցիր ընձի: Համոզված եմ, որ ամիս մը, երկուս՝ նորեն հոս ես, գործիդ վրան: Վաստակիդ մասին անհոգ մնա: Եկած օրվանեդ նորեն գործի ես: Ինձի նայե, եթե ան տեղվանքը խառնակչություն բան մը ըլլա՝ ապաստանե Ամերիկյան կոնսուլի քով, թղթերդ ցուցուր...
Նույն երեկոյան ընկերներին մնաս բարև ասելուց հետո, «Բարսելոնա» շոգենավի ներքնահարկում հարյուրավոր մարդկանց հետ տեղավորվեց և Երվանդը:
«Բարսելոնան» ճղփոցով պատռում էր օվկիանոսի ալիքները:
* * *
9-րդ վագոնի կոնդուկտորն անչափ զարմացավ, երբ Բաքու հասնելուց և նոր ուղևորների. տեղավորելուց հետո, թիվ 26 ուղևորը, որի տոմսը մինչև սահմանագլուխն էր, հանկարծ գլուխը վեր հանեց և մի րոպե ականջ դնելուց հետո մոտեցավ նոր ուղևորներին, որոնք իրար հետ զրուցելով իրերն էին տեղավորում ու նրանց ինչ-որ բան հարցրեց:
Կոնդուկտորը զարմացավ, որովհետև կարծում էր, թե թիվ 26-րդ ուղևորը կամ համր է և կամ անտեղյակ այն լեզուներին, որով մինչ այդ խոսում էին գնացքում:
Թիվ 26 ուղևորը շատ սակավ էր իջնում կայարաններում և գնացքի մեկնման զանգը չտված, շտապում էր գրավել իր տեղը: Օտարական լինելը նա հասկացավ ոչ միայն տոմսի վրա նշանակված կայարանի անունից, որից դեն ինքը երբեք չէր եղել, այլ խոսակցության այն ձևից, որպիսին ունենում են համրերը կամ օտարականները: Մի կայարանում հաց առնելուց կոնդուկտորը տեսավ, թե ինչպես թիվ 26-րդ ուղևորն առանց խոսք ասելու մատով ցույց տվեց մրգին, ապա թղթադրամ տվեց և ստացավ այնքան, որքան վերադարձրեց կրպակի տերը:
Թիվ 26-րդ ուղևորը Լենինականի գավառի Բայանդուր գյուղացի Երվանդ Ադամյանն էր, որը մինչև Բաքու գնացքում հայերեն խոսք չէր լսել: Ու երբ ներս մտնող ուղևորներից մի քանիսը սկսեցին իրար հետ հայերեն խոսել, նա պառկած տեղից իջավ ու հարցրեց նրանց.
— Ո՞ւր կերթաք...
— Սանահին, — ասացին նրանք:
— Մեր կողմը կերթաք, — ավելացրեց Երվանդը: Սակայն ուղևորները չհարցրին նրան «մեր կողմի» մասին:
Երբ նրանք տեղավորվեցին, Երվանդը սրտատրոփ հարցրեց, թե ինչ են լսել երկրաշարժի մասին:
— Հաստա՞տ է, կըսեն թե հեչ մարդ չկա...Գետինը ճեղքել, տները մեջն է առել...
— Տատիս հեքիաթներն են, — ասաց ուղևորներից մեկը, — վնաս եղել է, բայց գետինը ձմերուկ խո չի, որ ճեղքի:
— Մարդ կա՞ հեչ...
— Ո՞նց թե, բա հո երկինք չե՞ն թռել...
— Մեր գեղը տե՞ղն է, Բայանդուրը...
— Էդ մեկը չեմ կարող ասել, էն կողմերում չեմ եղել, — պատասխանեց նա ու շուռ եկավ մյուս կողքին...
* * *
Երեկոյան գնացքը փնչալով կանգ առավ էլեկտրական լամպերի լույսով ողողված կառամատույցի առաջ:
Երվանդը տխուր էր...
Լուսաբացին գնացքը պիտի հասներ Լենինական ու պիտի կանգներ միայն կես ժամ, հետո նորից շարժվեր դեպի հարավ, մինչև սահմանագլուխ, որից այն կողմ անծանոթ երկիր էր նրա համար: Միայն կես ժամ կարող էր գնացքի պատուհանից նայել շատ ծանոթ հարթության, որի մի ծայրին իրենց գյուղն էր:
Մնո՞ւմ է, կտեսնի՞ արդյոք...
Եթե ծանոթ մեկը հանդիպեր ու նրան պատմեր, թե ինչպես եղավ աղետը, ո՞ւր են, ո՞վ մնաց...Պատմեին մոր մասին, դրկիցների, սանամեր Շուշանի, դիրգար Հակոբի աղջկա մասին...Փոքր էր, հիմա շատ մեծացել է, երևի վաղուց մարդու են տվել...
Բայց մնո՞ւմ են...
Թա՛ք-թրաք, թա՛ք-թրաք, միալար ու համաչափ զարկերով դղրդում էին անիվները...Գնացքը խոր ձորի միջով էր անցնում և երբ շչում էր, արձագանք էր տալիս ձորը...
Օրորվում էր Երվանդը, մտքերը տարուբեր էին լինում, հանդարտվում, մեկ էլ հանկարծ փոթորկվում...Ի՞նչ կանեն, եթե բռնեն, եթե պարզվի, որ տրանզիտ անցագիր ունի, օտարահպատակ է և պիտի գար, անցներ գնացքի հետ:
Մի ձեռք նրան մղում էր, ակնակուռ մատանիով սպիտակ ու փափուկ ձեռք: Սրտի վրա էր այդ ձեռքը՝ ծոցումն էին թղթերը:
Լուսաբաց կլինի, կմոտենա կնայի ու ձեռքը նրան նորից կմղի առաջ:
— Տոմսերը պատրաստե՛ք:
Երվանդը ցնցվեց: Ներս մտան երկու հոգի: Տոմսերն էին ստուգում:
— Ծո՛, Մուկո՛ւչ, ա՛յ օղուլ, ի՞նչ ես կուչ էկե: Ե՛լ, պառկե, — դարձավ նրանցից մեկն անկյունում ննջող մի ուղևորի: Ճրագի լույսը մոտեցրին, տոմսն էին նայում...
Երվանդի սիրտն արագ էր բաբախում, թպրտում էր, որպես մորթված թռչուն: Ո՞րտեղ էր տեսել նա այդ դեմքը...
Եվ երբ մարդը ճրագը իջեցրեց, Երվանդը կամացուկ ասաց.
— Օննի՛կ... Մարդը հետ նայեց:
Համագյուղացի Քիրամիդչոնց Օննիկն էր:
Այս անգամ տոմսերի ստուգումն Օննիկի ընկերը մենակ կատարեց:
— Մերդ քիչմ վախեցավ, եդև հե՛չ, անցավ...Շաբաթ օրը գեղն էի...Կշինեն, փետ, քար էնքա՛ն են թափել...Անդերը մեկեն եղավ...էսպես զրուց կենեինք, մեկեն մալականի ֆուրգոնի պես գռռաց: Իմանաս թե պիլոմենտրը կրակեց, թոփ տրաքեց...Քարերը կշխրտային, գետինքը կխաղար...Յարալու էլ եղավ...Սուսանենց Սերոբը միտքդ է՞...Էսման քար ընկավ գլխուն, տեղոց տեղ մնաց...Մեր մի եզը գոմը մնաց...Էլի հաստատ մնա կառավարությունը, օգնություն շուտ հասցուց: Թե չէ ժողովուրդը ցրտից կջարդվեր...
Երվանդին թվում էր, թե իրական չէ ոչ այն, որ ինքը տրանզիտ է գնում, ոչ այն, որ քարերը շխրտում էին, Սուսանենց Սերոբը...Մոռացել էր, նրան երբեք չէր հիշել...Ուրեմն մայրն էլ կա...
Երազ է, բայց պատմում է Օննիկը, իրենց հարևանը:
— Է՛, դու ի՞նչղ ես...Կեցի մորդ աչքալուս տանեմ...Հեչ ո՞ւմ մտքեն կանցներ, թե կուգաս...Ինչղ ես, լա՞վ ես...Քիչըմ պառվցած կերևաս աչքիս, հիվանդ խո չես...
— Դիրգար Հակոբի աղջիկը...գե՞ղն է...
— Հա՛, իրեք մանչ ունի...Մշեցու առավ, հիմա մեր գեղը կապրի...
Քիչ հետո Քիրամիդչոնց Օննիկի ականջին Երվանդը շշնջալով պատմում էր հեռավոր երկրի մասին, ուր պիտի գնար, պարտավոր էր գնալու...
Պատմում էր ու դողում...
Լուսաբացը հեռու չէր...
Գործկոմի նախագահը մինչև այժմ էլ չի մոռացել այն օրվա դեպքը: Եվ եթե խոսք է բացվում երկրաշարժի մասին, և ամենքը հետ են տալիս իրենց հիշողության կծիկը, նախագահը զարմանալի այդ դեպքի նկարագիրը անելուց, ամեն անգամ հիշում է մազակալած երեսով, գլխի մազերը ցրիվ մի մարդու, որ նախասենյակում աղմկելուց հետո, երբ ինքը ներսից ձայն տվավ դռան մոտ կանգնած պահակին, թե ի՞նչ կա, ո՞վ է աղմկում, — հանկարծ ներս վազեց ու մի քանի քայլ անելուց հետո չոքեց, գլխարկը դեն շպրտեց ու ձեռքերը երկարեց:
— Առ, ընկեր, առ...Ես Պարսկաստան չեմ երթա...Ինձի կախե, էստեղից մի՛ ղրկե...
— Մի թուղթ շպրտեց դեպի ինձ: Մնացի զարմացած, ես ասի խելագար է: Աչքերը գժի աչքեր էին, դեղնել էին՝ դուրս ընկել: Ես թղթին էի նայում, իսկ նա պատմում էր...Ասում է, ես Ամերիկայից եմ գալիս, բայանդուրցի եմ, ինձ Պարսկաստան են ուղարկում: Խաբել են: Հետո գլխի ընկա....Հիմա միլպետին կանչել եմ, որ վերադարձը ձևակերպվի, կպել է փեշիցս, թե ես քու ձեռքը պիտի համբուրեմ: Վերջը մի կերպ դուրս տարան...
* * *
Ամեն առավոտ գործարան գնալուց Երվանդը լսում է գնացքի սուլոցը: Նստում է դազգահի առաջ ու կտավ գործում...Երբ գնացքը փնչոցով գալիս է ու անցնում, միտն է գալիս այն օրը...Ժպտում է ու ավելի պինդ խփում մաքոքին...
Մաքսուտ Էքմեքճյանն այլևս օրինակ չի բերում պարկեշտ ու խոնարհ Երվանդին: Եվ նա գիտե՛, որ իր գործավորների մեջ ձեռքե-ձեռք են անցնում ինչ-որ նամակներ, որ ուղարկում է Երվանդը:
Գիտե ու չի հաջողում մի նամակ էլ բռնելու...
ՁՄՌԱՆ ՄԻ ԳԻՇԵՐ
Հունվար ամիսն էր: Չորս օր գիշեր-ցերեկ ձյուն էր եկել, ծածկել սար ու ձոր: Պատերի տակ քամին ձյունը կիտել, դիզել էր մինչև կտուր: Փողոցներում ձյունի վրայով բարակ արահետներ կային, տնից տուն ձգվող, որից ամենից տրորվածը դեպի գյուղամիջի աղբյուրն էր տանում: Եզ ու կով ձմռան այդ սաստիկ սառնամանիքին տաք գոմերից դուրս էին անում, ջրելու տանում: Ցրտից անասուննե՜րն էլ չէին ջուր խմում. կռանում էին նավի վրա և իսկույն հեռանում: Մինչև գոմերը հասնելը, քթածակերի տակ գոլորշին սառչում, մազերից կախվում էր, որպես ասեղներ:
Օջախները միշտ վառ էին: Եվ ցուրտ օդին երդիկներից բարձրացող ծուխն ավելի կապույտ էր երևում, թանձր քողի պես բարակ նստում էր կտուրի վրա, մինչև բարակ քամին փչեր, ծվեն-ծվեն աներ: Միայն երդիկի մոտ էր, որ ծուխից ձյունը հալչում էր, խառնվում սևացած քարերի վրա նստած մուրի հետ և մազութի պես կաթկթում օջախի քարերի և ամանների վրա:
Ցերեկով երբեմն, երբ արև էր անում, շտապ ներս ու դուրս էին անում, տավարը տեղավորում, փայտ ու աթար բերում, դողդողալով, ձեռքերն իրար քսելով, գնում ջրի, որովհետև արևը մայր մտնելուց՝ երկինքը ծածկվում էր գորշ ամպերով, ամպերը կախվում էին, սկսվում էր մի բարակ քամի, որ ածելու պես կտրում էր, ծակծկում: Թքեիր, թուքդ գետին չառած, կսառչեր: Իսկ մութն ընկնելուց՝ քամին մինչև լույս վզզում էր, բորանը պտույտ էր անում, կտուրից կտուր թռչում, երդիկներից ձյուն մաղում և միլիոնավոր բյուրեղներ շպրտում դռներին, պինդ փակած լուսամուտներին: Զրնգում էին պատուհանները, և այդ զրնգոցը, քամու զիլ ոռնոցի հետ, սարսափ ու ահ էր տարածում օջախի, բուխարիկի կամ քուրսու մոտ նստոտած մեծ ու փոքրի վրա:
Ես երբեք չեմ մոռանա ձմռան այդ գիշերը: Կուչ էինք եկել քուրսու մոտ, ոտներս կոխել հաստ յորղանի տակ, իրար մոտեցել ու լսում էինք պապիս, որ բարձերին թիկն տված, շորերն առանց հանելու մտել էր տեղաշորի մեջ, պատմում էր մեզ իր գլխով անցած օրերից:
Ես էի և քեռուս տղաները, հասակակից երեխաներ: Քեռիս մեզանից մի քիչ հեռու նստած, ապակու կտորտանքով քերում էր եզան կաշի, ականջը պապիս պատմածին:
— Հա...էն Ճաք քարը որ անց կացա, ձին մեկ էլ կանգնեց, ականջները խլշեց: Մի մթնկա էլ գիշեր էր, երկինքը՝ սև, ոչ աստղ կար, ոչ լուսին: Ձին կանգնեց. Ղազար մի՞տդ ա մի կապույտ ձի ունեինք, ոտքերին էլ սիպտակ խալեր ուներ, — դառնում է քեռուս, խոսքը կիսատ թողնելով:
— Օրուջին ծախած ձին չես ասո՞ւմ, — պատասխանում է քեռիս: Հայր ու որդի մտաբերում են կապույտ ձին: Մենք էլ խառնվում ենք նրանց խոսակցության:
— Հետո՞, պապի...Ձին, որ կանգնեց...
— Հա...ձին որ կանգնեց, ասի էստեղ մի բան կա....Գլուխս շուռ տվի, տեսնեմ մթնում երկու պող պեծին են անում: Իմ ուսին էլ չախմախլու մի հրացան էր, կտաներ միանգամից մի բուռ բարութ...Անիրավիդ ձենն էլ էնքան պինդ էր, թոփի ձենը ձեզ օրինակ: Նազու աղջիկ, աչքիս չի ընկել, էն յարաղը ո՞րտեղ ես դրել:
Նազու աղջիկը տատս էր:
— Հրեն հացատանը, պարկերի քամակին...
Քեռուս կինը, որ մալանչների դեզը կողքին կիտել էր, գլխով ու ձեռքով սկեսուրին հասկացրեց, որ հրացանը ուրիշ տեղ է, հացատանը չի: Եվ երբ պապս նրան հարցրեց, թե ո՞րտեղ է, ո՞վ է տարել, քեռուս կինը մոտեցավ, ականջիս փսփսաց.
— Ասի ժանգոտել էր, Շալունց Ավանին եմ տվել՝ սրբի...
Անխոս էր սկեսուրից, թեկուզ 15 տարվա հարս էր:
— Հետո՞ պապի...Գա՞յլ էր...
— Արջ էր, արջ, քեզ կուտեր, — ժպտալով պատասխանեց քեռիս, ձգվեց տեղում, մեջքն աջ ու ձախ ոլորեց, ջղերը տրաք-տրաքոտեցին, ու նորից կռացավ կաշվի վրա:
Պապս բերանը դեռ բաց չէր արել, երբ բորանը մի պտույտ էլ արեց, ու երդիկով քամին ներս թռավ, ձյուն մաղեց: Քիչ մնաց ճրագը հանգչեր:
— Տես ինչ է անում է՛...Մեր էն դեզը փուլ չտա, հը՞, Ղազար...
— Չէ, վրան սալ քարեր եմ դրել:
Եվ տեսնելով, որ մեր աչքերը իր կողմն է, վերհիշեց կիսատ թողածն ու շարունակեց.
— Ես ու ես միտք եմ անում...վեր գամ, գայլ կլինի, վրա կտա փորձանք կպատահի: Ձին էլ տեղիցը չի շարժվում, ականջները խլշել է, գլուխը ծռել...Ի՞նչ ասեմ, վախը կալավ ինձ, չիմացա ոնց չախմախլուն վզիցս հանեցի: Էն անտերն էլ տեղն եղած ժամանակ չէր տրաքում, չգիտեմ էդ գիշեր ոնց եղավ...Աչքս քցեցի էն պեծերին...Էն եմ հիշում, որ մի սև բան շարժվում էր, պեծերն էլ մթնում վառվում էին...Հենց չախմախը քաշեցի թե չէ, մի որոտաց, մի որոտաց, կասես երկինքը տրաքվեց...Ձին թռավ...Դե հիմա չեմ կարողանում պահել, հրացանն էլ ձեռքիս էր...
Պապս սրտի ցավ ուներ, շնչելիս խզզացնում էր, մեկմեկ էլ հազը բռնում էր, հազում էր, հազում, կապտում, գլուխը մորթած հավի շլնքի պես ծռում բարձի վրա: Եվ պիտի սպասեինք, մինչև հանգստանար, մի խոր շունչ քաշեր:
Եվ երբ խոսքի կեսին հազն սկսեց, մենք ավելի կուչ եկանք: Իսկ քամին հա ձյուն էր շպրտում տան պատերին, քամուց դռան դրսի կողմի երկաթե լեզվակն օրորվում էր, զարկում ջաղացի չախչախի պես:
— Հասա մինչև Սանդ աղբյուր, նոր էդտեղ ձին մի քիչ հանդարտեց:
— Պա՛հ ինչքան տեղ ա թռել, է՛ ...
— Հա...անիրավը շատ սրտոտ էր, ղուշի նման էր թռչում: Վերջը եկա տուն, մի էսպես, էսպես բան...Մինը թե արջ կլինի, մեկէը՝ աղվես: Լուսացավ, տեսնեմ մեր Առաքելը՝ ձին նստած, դարպասի մոտ կանգնած: — Առաքել, էս ո՞ւր էսպես կանուխ. թե՝ բա չես ասի մեր երինջը էսա երկու օր կորած ա, ջանդաքը գիշերս գտել են Ճաք քարի մոտ, գլուխը ցրիվ եկած: Ավանն ասում է, թե առաջ գյուլլով են տրվել, հետո ջանդաքը գելերը ցրիվ են տվել...Թե չէ գելը հեյվանի գլուխը չի ուտիլ: Էդտեղ ես լեզուս կծեցի...
Ու սկսեց բարակ, նվաղուն ձայնով ծիծաղել: Չէր իմացվում ծիծաղից էր, թե հին ցավից, կրծքի տակ մի բան խզզում էր: Քեռիս ծիծաղից թուլացել էր.
— Դու հո գիշերը քոռ բու ես...Գել լիներ հո կրակիլ չէիր...կորած երինջ պիտի լինի, որ սպանես:
Թեկուզ դեպքը շատ առաջ էր կատարվել, բայց տատս չէր կարողանում ներել նրա ախալը: Ես ուրիշ անգամ էլ եմ լսել այդ պատմությունը: Տատս այս անգամ էլ նույն ձևով էր իր զայրույթը հայտնել, երբեք չհաշտվելով այն մտքի հետ, թե վախից կարելի է շփոթվել:
Մի քիչ հետո, պապս քամու վզզոցին ականջ դրած՝ դարձավ քեռուս.
— Ղազար, ապրանքի տեղը հո ցուրտ չի՞ ...
— Ծակ ու ծուկ պինդ կալել եմ, դռան գլուխն էլ ծեփել եմ միջի կողմից:
— Էն մադյանը միշտ ջուլած պահեք...Հեյվանը ծանրած ա, կմրսի...
Փոքրիկ Սամսոնը, որ պատմության կեսին քնել էր, հանկարծ զարթնեց, աչքերը լայն բաց արավ ու ասաց՝
— Պապի, բա գելը քեզ չկերա՞վ...
Բոլորս ծիծաղեցինք:
— Գել չէր, բալա, Առաքել ապոր երինջն էր. — ու քիչ հետո դարձավ քեռուս, — Ղազար, Առաքելը երկու ջուխտ եզն էլ տարե՞լ է...
— Մի ջուխտով էնքան տեղը գերան կբերվի՞ էս եղանակին:
— Նրան էլ ինչ ասեմ...էտ մարդը դադար չունի էլի: Հենց էս բորանին պիտի գնա՞ր:
Թոնթորաց տատս, մոտեցավ Սամսոնին, որ մեր ծիծաղից խռովել, կուչ էր եկել ու նորից քնավ անցել, մոտեցավ ու վերմակի ծայրով ծածկեց:
— Խելք չունի՞, չի տեսնում: Նրանք էս եղանակին ճանապարհ կգա՞ն: Մենակ նա չի...Սարվանենց տղերքն էլ են գնացել, Մուգումին Անդրիասը, — ասաց քեռիս, կլպած կաշու մազերը փեշերից թափ տալով:
— Նրանք հիմա կրակ են արել, գերանները քցել ու նստոտել կրակի կողքին: Անտառի մեջ էլ հո բորան չի... Է՛, էնքան եմ մնացել անտառում...Նստոտում էինք, կրակը երկինք էր հասնում, մեջքներս կրակին դեմ էինք անում: Ու մին էլ մի պախրա, ծառի ճղեերը պոզին տալով ծառերի արանքից դուրս էր գալիս, զարմացած նայում կրակին, էլի ճղները կոտրատելով փախչում, կորչում...Լուսնյակ որ լիներ, տեսնում էինք գայլերին: Գալիս էին՝ էստեղ նստում, էնտեղ նստում, ձյունը քանդում, կորչում, էլի գալիս...Բայց վախենում էին մոտ գալ: Մենք էլ մինչև լույս կրակը վառ էինք պահում: Մի գիշեր էլ ողորմածհոգի մեր Սիմոնն էր, ես էի, մեր Առաքելն էր...
— Է, դե երեխեքը ննջում են, թող քնեն, — դարձավ տատս նրան, իսկ մենք աչքներս լայն բաց արինք՝ ցույց տալու, որ քնել չենք ուզում:
— Նանի, նանի, էդ էլ լսենք, հետո քնենք...
— Վեր կացեք, մտեք տեղաշորի մեջ, էլի լսեք...
Տեղաշորը ցուրտ էր, և մենք շատը դրա համար էինք չեմ ու չում անում, պռոշ կախում: Բայց տատս իր ասածի կին էր, պրծնում չկար:
— Հա...ես ասեմ, դուք էլ շորներդ հանեք...Էդպես էլի գնացել էինք գերանի...չէ, մեղա աստծու, ածուխ էինք վառում: Ես ու Առաքելը նստել էինք կրակի մոտ, ողորմած հոգի Սիմոնն էլ փալանները շարել էր, արջի բուն շինել, մտել տակը...
— Պապի, սուս...կասես դուռը չանգռում են, — ասացի ես: Մի վայրկյան լռեցինք, նայեցինք դռան կողմը: Ձայն չկար...
— Քամին էր, ձյունով տվավ, — ասաց պապս ու շարունակեց: Հաստ վերմակի տակ ես ու քեռուս երեխաները կծկվել, գունդ էինք դառել, մեջք-մեջքի տված: Ուզում էինք և լսել, և մեր շունչը վերմակի տակ անել, տաքանալու համար:
— Նազու աղջիկ, մի կարպետ էլ քցի, երեխեքը կմրսեն:
Տատս ծալքից մի կարպետ հանեց ու տնքալով մեկնեց մեզ վրա: Կարպետի ծանրությունը հաճելի էր մեզ համար:
— Ձիերն էլ կապոտել ենք իրար, դարման են ուտում:
— Պապի, դուռը էլի չանգռում են...
— Ղազար, մի տես ի՞նչ կա...
Քեռիս վեր կացավ, մոտեցավ ու ետ քաշեց դռան հաստ կապը: Դուռը բացվեց, ու մեկ էլ տեսնենք ձյունի մեջ թաթախված մի բան ներս ընկավ, գլորվեց ու չորեքթաթ եկավ առաջ: Քեռիս զարմանքից, թե վախից բաց դռան մոտ մի քիչ կանգնեց, քամին բաց դռնով այնպիսի թափով ներս թռավ, որ ձյունի Փաթիլների սառնությունը մենք ևս զգացինք:
— Նազու աղջիկ, Ղազար, բա չեք տեսնո՞ւմ...
Քեռիս դուռը դրեց ու մոտ վազեց:
Ներս մտնողը Առաքել ապոր Ավանն էր, որ հոր հետ գնացել էր անտառից գերաններ բերելու: Ես հետո մտաբերեցի, որ տատս շփոթմունքից ձեռքի բարձը դրեց խմորով լի տաշտի վրա:
— Ավան, բա Առաքե՞լը...
— Վայ, ապերս մեռա՛վ...
Լեզուն կապ էր ընկել, խոսելիս սառած շրթունքները հազիվ էին շարժվում:
— Ղազա՛ր, շուտ հավար քցի...թռի, Դանիելին ձեն տուր...Հաբեդին...ձիանքը նստեք...
— Որտե՞ղ են...բա եզինքը...
— Լուս խաչերում...եզինքն էլ: Վա՛յ ապեր...
Վայ էր կանչում և տնքում: Շորերը, փափախը, տրեխները ձյունով ծածկված, բեղերից, փափախի մազերից սառցի կտորներ էին կախվել: Տնքում էր, գլուխն օրորում:
— Ա հարս, ինչի՞ ես սառել...Շուտ ջուր դիր...հանի չուխան, հանի տրեխները...Մտի՜ քուրսու տակ:
Քեռիս մահակի ծայրին փալասը փաթաթեց, գունդ արեց դդումի չափ, կոխեց սև նավթի կարասի մեջ, ծլծլալով հանեց ու վառեց ջահը:
— Ղազար, յափնջի առ...
Տատս հազիվ հասավ նրան ու դռան մոտ յափնջին գցեց ուսերին:
Մենք վախից կուչ էինք եկել, նայում էինք մերթ Ավանին, որ տնքալով պատմում էր, մերթ տատիս, որ օջախն էր տաքացնում՝ ջուր դնելու:
Պապիս հազն էլի բռնեց:
| Next page | ||