Բակունց Ակսել՝ Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ | |
ՀԻՄԱՐ ՄԱՐԴԸ
(Հեքիաթ)
Լինում է չի լինում, մի հարուստ մարդ է լինում. նա ունենում է 7 աղջիկ, բայց ոչ մի տղա: Մարդը կամաց-կամաց սկսում է ծերանալ: Նա իր յոթ աղջիկներին ամուսնացնում է և ունեցած-չունեցածը ծախելով ճանապարհ է ընկնում Աստծու մոտ գանգատվելու, թե ինչո՞ւ իրեն տղա զավակ չի պարգևել:
Ճանապարհին նա տեսնում է մի մարդու, որ տխուր ու տրտում, վիզը ծռած կանգնած էր իր արտի մոտ:
— Բարի օր, — ասում է մարդը:
— Աստծու բարին, — պատասխանում է արտատերը տխուր:
— Ինչո՞ւ ես տխուր, — հարցնում է մարդը:
— Ինչ անեմ, որ չտխրեմ. ամեն տարի արտումս 100 սոմար ցորեն եմ ցանում, բայց որ գալիս է հնձելու ժամանակը, իսկույն ժանգը պատում է արտս: Չեմ իմանում՝ ո՞ր մեղքիս համար է այդպես լինում:
— Ես գնում եմ Աստծու մոտ. եթե կուզես, քո դարդն էլ կպատմեմ:
— Շատ լավ կլինի, — ասում է արտատերը ուրախացած:
— Մարդը շարունակում է իր ճանապարհը: Անցնում է շատ երկրներ, սարեր ու ձորեր, և մի խիտ անտառում պատահում է նրան մի գայլ, որ տխուր կանգնած էր ճանապարհի վրա:
— Բարի օր, — ասում է մարդը:
— Բարով եկար, — պատասխանում է գայլը տխուր:
— Ինչո՞ւ ես այդպես տխուր, գայլ աղբեր, — հարցնում է մարդը, — թե մի դարդ ունես, ասա՜ , ես գնում եմ Աստծու մոտ, քո դարդն էլ կպատմեմ Նրան:
— Իմ դարդն այն է, — պատասխանում է գայլը ուրախացած, — որ ես ինչքան միս եմ ուտում, չեմ կշտանում. չեմ իմանում՝ ինչո՞ւ: Խնդրում եմ խնդիրքս կատարես:
Մարդը շարունակում է իր ճանապարհը և վերջապես հասնում է Աստծու մոտ ու պատմում իր դարդը:
— Աստված պատասխանում է.
— Քո վերջին օրերը շատ փառավոր կլինեն, եթե դու ցանկանաս, և քո դարդն էլ կմոռանաս: Կգնաս Մ.....թագավորի մոտ, որը կին է, կհայտնես նրան այդ գաղտնիքը և դու փոխարենը կթագավորես:
— Բայց այն մարդու արտը ինչո՞ւ է այնպես փչանում:
— Որովհետև, — շարունակում է Աստված, — նրա արտի մեջ գտնվում է յոթ կարաս ոսկի: Ամառ ժամանակ ոսկին տաքանում է, և արտը ժանգով է պատում:
— Իսկ գայլը ինչո՞ւ է այնպես քաղցած մնում:
— Նա կկշտանա, եթե մի հիմար մարդու միս ուտի:
Մարդը գնում է այն թագավորի մոտ և հայտնում նրան գաղտնիքը:
— Խնդրում եմ, — ասում է թագավորը, — դու հագիր շորերս և իմ փոխարեն թագավորիր: Ոչ ոք չի իմանա, բացի մեզնից:
— Չէ՛, չեմ ուզում, — ասում է մարդը և հեռանում:
Հասնում է արտատերին, որը էլի կանգնել էր տխուր իր արտի մոտ:
— Էլ մի՛ տխրիր. Աստված ասել է, որ քո արտում գտնվում է յոթ կարաս ոսկի, և դրանից է, որ քո արտը ժանգով է պատում:
— Խնդրում եմ, — ասում է արտատերը, — ոչ ոքի չասես, թե չէ կթափվեն, ոսկին կտանեն և արտս կկոխրտեն: Այս գիշեր չորս կարաս տանենք, իսկ մյուս գիշեր՝ երեքը:
Ասացին ու կատարեցին:
— Այժմ, — ասում է արտատերը, — կամ կեսը քեզ, կեսը ինձ, կամ, եթե ցանկանում ես, ինձ մոտ մնա մինչ մահ փառավոր ապրիր:
— Չէ՜, չեմ ուզում,— ասում է մարդը և հեռանում:
Վերջապես նա պատահում է գայլին:
— Գայլ աղբեր, Աստված ասաց, որ եթե դու մի հիմար մարդու միս ուտես, կկշտանաս: — Եվ մարդը պատմեց իր գլխի անցածը՝ թագավորության, փառքի և ոսկու մասին:
Գայլը մտածում է.
— Այս մարդը ոչինչ չունի այլևս և բավականին ծեր է: Նրան առաջարկել են թագավորություն, փառք ու ոսկի, չի վերցրել. սրանից էլ հիմար մա՛րդ:
Մինչ այդ մարդը մի քիչ հեռացել էր:
— Էյ, մարդ աղբեր,— կանչում է գայլը և մոտենում,— ոտքիդ թելը բացվել է: Մարդը կռանում է, որ կապի ոտքի թելը: Իսկ գայլը, հարմար համարելով և ցատկելով մարդու մեջքի վրա, հոշոտում է հիմար մարդուն:
ԱՂՈԹՔ
Միայն Քեզ, Տե՜ր, միայն Քեզ եմ աղոթում:
Ընդունիր Տեր, իմ աղոթքը — սրտիս խորքերից բխած, թող քեզ հաճելի լինեն իմ տանջված հոգու մրմունջները, և աղերսանքս մի՛ մերժիր, Տե՛ր: Այս ուշ գիշերին, այս խավար գիշերին, երբ հոգիներն են զրուցում աստղերի հետ, և հազարավոր մարդիկ աղոթք են կարդում Քեզ, այս մութ գիշերին մի մերժիր հոգնած ու մոլար մարդու աղերսը:
Իմ միակ ապավենն ես Դու, Տե՜ր, և հույս ու հանգրվանս: Քեզնից հզոր ու կարող չկա երկրում, Քո արդարությունը միակն է, Տեր, ինչպես վրեժդ: Հազարավոր կարոտյալների ու տանջվածների հոգուց եմ խոսում Քեզ հետ, և նրանց հոգուց, — որոնք աղոթել չգիտեն, աղոթքի են պապակ:
Տե՛ր, հզոր ես և կարող…
Հեռացրու տանջանքն այս ահավոր, զրկանքները բյուրավոր, էլ թող արցունքներ չհոսեն, թող հևոց չլինի, թող հրդեհ չլինի: Տե՛ր, թռչունները բնակորույս են, այգիներն ամայի են, և շեները ավերակ, մարդ չկա՝ վարդի հոտով զմայլվող, Տե՛ր, ծուխ է ամենուր, տաճարներիդ գմբեթները հողի հետ են հավասարվում, Քո տները ավերվում են: Մոխիրը շատ է, արյունով հագեցավ երկիրը:
Հեռացրո՛ւ, հեռացրու, հեռացրու...
Խաղաղություն տո՛ւր երկրին, թող ծաղիկները բույր տան, թող առաջվա պես առուները կարկաչեն, և աստեղազարդ երկնքի տակ մարդիկ գովքդ մրմնջան, աղոթեն Քեզ:
Ամայի դաշտերում գայլերն են ոռնում, մենավոր շիրիմներն են աղերսում Քեզ: Տե՛ր, անթաղ մեռելները Քեզնից հանգիստ են խնդրում, մի կտոր տեղ, — Երկրի գրկում՝ պառկելու:
Տե՛ր, հազարավոր մատաղ կյանքեր մահացան, երազներ տրորվեցին, խինդն անցավ, և արցունքից մեր աչքերը կուրացան: Ի՞նչ եղան հին երգերը, ո՞վ էր այն անգութը, որ խլեց բոլորը, հրդեհեց տաճարները և հոգիները ամայի, ավերակ դարձրեց:
Քո երկնքի տակ, օրերից մեկում Հերդային տեսա, քրոջ պես ջերմ սիրեցի, և կարոտը հոգուս մեջ — հեռացա նրանից: Նախճիր էր, Տեր, հեռացա նրանից...Բայց ես արյուն չհեղուցի, ես ավեր չարի, ես երազներ չավրեցի:
Տե՛ր, չէ՞ դու բարի ես և գթոտ, ինչպես հայր...
Աղերսանքս ընդունի՛ր:
Հին լավ օրերը տուր, լավ օրերը բեր, ինձ Հերդային տուր: Խնայիր Հերդային, նրա հոգուն խնայիր:
Այնքան շատ են Հերդաները:
Քանիսներն են աղոթում, կարոտը հոգում, լավ օրեր տեսնելու հույսը սրտում: Շատերն են երազում հին պալատները, որ կառուցել են խինդով, եռանդով, վայելքի ու աղոթքի համար:
Հոգնել ենք, Տե՛ր, էլ ուժ չունենք, էլ դիմանալ չենք կարող: Ծանր է բեռը, մեր ուսերը կքվեցան, մեր ծունկերը կորացան: Մարեցին, մարեցին բյուրավոր հույսեր, և խավարի մեջ հանգան մատաղ կյանքեր, երազներով, հույզերով հարուստ, մոմի պես հալվեցին, ոչնչացան սերունդներ:
Տե՛ր, հզոր ես, ավերը դադարեցրո՛ւ...թող վայելեմ Հերդայի սերը, ես դեռ գուրգուրանք եմ ուզում, ես ապրիլ ու վայելել եմ ուզում, ես ստեղծել եմ ուզում, իմ հոգին կերտել է ցանկանում:
Արյունը վայելք չէ, ավերը կերտվածք չ՜է, Տեր:
Տե՛ր, բոլորին իրենց Հերդաները տուր, հին պարտեզներում թող սիրո բառերը հնչվեն, թող երգեն առաջվա պես և ստեղծագործեն, նոր շենքեր կերտեն:
Թող կառուցեն, Տեր, թող հորինեն:
Արյունը հերիք եղավ, մոխիրը շա՛տ-շատ է...
ԱՇՈՏԸ
Աշոտը մեր վաշտի զինվորներից էր:
Բարձրահասակ, գունատ մի պատանի էր նա, Շիրակի դաշտից: Նոր էր եկել զինվորական ծառայության և անվարժ էր դեռ զորանոցի անհետաքրքիր, միապաղաղ ու դաժան կյանքին: Երբեմն, ծանր աշխատանքից հոգնած, Աշոտը նստում էր քարի վրա, և ունկնդիր խաղաղ գիշերվա հեքիաթին, երգում էր հայրենի մելամաղձոտ երգերից: Անուշ են Շիրակի երգերը, երկար ու ծործորուն, — Շիրակի արգավանդ դաշտերի նման, և խորհրդավոր, ինչպես գիշերն այդ երկրի...Լավ էր երգում Աշոտը. Նրա հոգու մեջ թախիծ կար, վշտի շեշտ կար երգերի մեջ: Իսկ ո՞վ չէր թախծոտ այն ժամանակ, երբ հայրենի երկրի վրա չարագուշակ ամպեր էին կուտակված:
Օրեցօր հալվում էր Աշոտը, դեմքը գունատվել էր, համարյա դեղնել. այտերը փոս էին ընկել, քունքերի երակները կապտին էին տալիս և թույլ-թույլ բաբախում: Աչքերը երազկոտ, մարվող ճրագի պես մեկ բոցավառում էին, մեկ նսեմանում: Բոլորն էլ ափսոսում էին նրան, ցավն էին ուզում իմանալ, բայց ոչ ոք չէր կարողանում, շատ քչերն էին իմանում, թե ինչո՞ւ երբեմն աչքերը կարոտով հառում էր դեպի հայրենի դաշտերը:
— Էն սարերից դենը մեր դաշտերն են, ծաղկունքով, կանաչով հարուստ մեր դաշտերը: Էնքան նախշուն է մեր երկիրը:
Աշոտը Հայրենի գյուղն էր ուզում գնալ: Մի քանի անգամ խնդրեց վաշտապետին, բայց նա մերժեց: Հայրենի երկրի կարոտը մաշում էր նրան, և օրեցօր նիհարում էր:
— Մեկ տեսնեմ մեր դուրանը, էլ մեռնեմ, հեչ դարդս չի...
Հայրենի երկրում Լուսնթագը կար, Աշոտի սիրած աղջիկը: Շատ էր սիրում Աշոտը իր Լուսնթագին, ու ամեն անգամ, երբ իր հայրենիքի մելամաղձոտ երգերն էր երգում, Աշոտը իր երգերով սիրածի հետ էր խոսում, սիրածի գովքն էր անում և կարոտում, կարոտում:
— Ղուշ էղնեի թռչեի, կարոտս առնեի, էլ հետ գայի, — այսպես էր երգում Աշոտը:
Երբեմն էլ ակնապիշ նայում էր բարձր սարերին, որոնց ետևը հայրենի դուրանն էր, ուր ապրում էր Շիրակի աղջիկը՝ Լուսնթագը, խաժ աչքերով, հյուսերը՝ երկար, չինարու պես բոյով ու բարակ, և սիրող, գուրգուրող:
Աշոտը ինձ շատ էր սիրում, շատ բան էր պատմում, և ոչինչ չէր ծածկում...«Լուսնթագը հեռանալիս, ճամփի եզրին կանգնեց և թաշկինակը ճոճելով օդում մնաս բարև էր ասում ինձ...», — այսպես էր վերջացնում Աշոտը իր պատմությունը նրա մասին: Հիշում էր, թե ինչպես միասին արտը քաղհանի էին գնում, ինչպես աղբյուրի մոտ նստած իրար ջրով էին տալիս և խնդում, ծիծաղում: Հիշում էր, էն որ գարնանը, ծառի տակ առաջին անգամ համբուրեց Լուսնթագի նռան պես կարմիր շուրթերը:
Եվ ժամերով փորփորում էր Աշոտը իր հիշողությունները, հաճույք զգում, երբ անցյալն էր հիշում: Աշոտը միայն մտածում էր, թե ինչպես անի, որ սիրածին մեկ էլ տեսնի: Սպասում էր, որ մի քանի շաբթից հետո, վաշտապետից իրավունք խնդրի՝ տուն դառնալու:
Ու մի գիշեր մեր վաշտը հրաման ստացավ դուրս ելնել կռվի դաշտ: Կես գիշերին, կազմ ու պատրաստ վաշտը ճամփա ընկավ քաղաքի լո՛ւռ, կիսամութ փողոցներով:
Լուսաբացին՝ առաջին համազարկի ձայներն եկան: Ու կռիվը սկսվեց:
Մեզ հրամայված էր գրավել դիմացի լեռները, որոնք իշխում էին ամբողջ դաշտի վրա:
Թշնամին գիտեր մեր նպատակը, համառում էր և չէր ուզում թողնել այդ լեռները:
Գայլերի պես թնդանոթներն էին ոռնում և քերում հսկա լեռների կուրծքը: Գնդացիրների միալար կտկտոցը կարծես լրացնում էր այդ դժոխքի պատկերը, որին կռիվ են ասում: Կեսօրից անց, մեր ձախ թևը անցավ թշնամու թիկունքը, և թշնամին գերի չընկնելու համար սկսեց նահանջել: Արևը մայր մտնելիս մենք լեռների գագաթին էինք և հաղթողի հայացքով դիտում էինք, թե ինչպես հեռվում ցան ու ցրիվ նահանջում էր հակառակորդը:
Սկսեցինք դիակները ժողովել, թաղելու համար: Մի քանիսն էլ գերեզման էին փորում: Ու հանկարծ...
Առվի եզրին, որտեղ մեր շղթան քիչ հետ նահանջեց, Աշոտի դեռ տաք դիակն էր ընկած, արյունաթաթախ, հայացքը դեպի հայրենի դուրանը, ուր Շիրակի աղջիկը, Լուսնթագն է սպասում Աշոտին...
Աշոտին թաղեցինք մյուսների հետ ու փայտե մի պարզ խաչ ցցինք հողաթմբի մեջ, գլխիկոր ու տրտում հեռացանք դեպի նոր դիրքերը:
Բոլորն էլ ափսոսում էին Աշոտին:
— Ափսոս Աշոտ, բեմուրազ մեռավ, — ասաց մեկը:
ԱՆՏԱՌՈՒՄ
(Ընկերոջս՝ Վաղոյին)
Երկար ճամփից հոգնած ու դադրած մի օր, լուսաբացին ես անտառ մտա, հինավուրց անտառը, որի միջով ճամփես էր անցնում, և պառկեցի կիսաչոր կաղնու տակ՝ կանաչի վրա:
Վաղուց էր, որ անտառում չէի եղել: Ծառերը մի քանի անգամ ծաղկել էին այն օրից, երբ ես արևամուտին, անտառի կանաչազարդ ուղիով անցա դեպի անհայտ հեռուները, այնտեղ, ուր արևն էր հանգչում:
Եվ անտառն աչքիս փոխված երևաց:
Կարծես մի չար ձեռք ամենալավ ծառերն էր ջարդել և արմատախիլ արել փոքրիկ ցարասենիները, որոնց մեղմ սոսափն ինձ հիշեցնում էր մանկուց լսած հեքիաթներն անուշ: Եվ ամեն անգամ, երբ անտառ էի գալիս, հոգիս անհունորեն իր ծալքերն էր բացում, ես ինձ երջանիկ էի զգում, որ անտառի անուշ բույրն եմ վայելում, և ունկնդիր ծառերի սոսափին, մտորում էի վաղուց մոռացված բաների մասին: Փոքրիկ ցարասենիները չկային...Ինչքա՛ն հաճելի էր փեթթել նրանց տերևները և մեկ-մեկ նետել պաղ ջրի մեջ:
...Իսկ այժմ ոչինչ չկար, անտառն ասես մեռել էր: Առաջվա գրավչությունը չկար: Ծառերը կարծես պառավել ու կորացել էին և հովի ամենաթեթև շնչից օրորում էին իրենց կատարները, ճիշտ այնպես, ինչպես ծերունին է երերում իր գլուխը, երբ հին, անցած-գնացած օրերի հաճույքն է հիշում:
Ճղակոտոր ու կիսաչոր ծառերը հուսահատորեն իրենց մերկ կատարները դեպի վեր էին ուղղել և մի անհայտ Աստծու պատմում, թե ինչքան ծանր է ճյուղերից զրկվելը: Անտառն երկնքին իր ցավն էր պատմում, իր մեծ ցավը, և անբարբառ զրուցում աստղերի հետ է խավարի մեջ՝ լքումով պատմում, որ մարզիկ անգութ են ու չար:
— Թրա՛խկ-թրուխկ, թրա՛խկ-թրուխկ, — լսեցի ես անտառի խորքից: — Փայտահատն է, — մտածեցի ես և միտս ընկան իմ մատաղ ցարասենիները, որոնք բուսել էին շարքով, առվի եզրին: Հիշեցի մի հեքիաթ այն մասին, թե ինչպես ծառերը հեծում են կացնի հարվածների տակ, և արյունը կաթիլ-կաթիլ դուրս է ծորում նրանց վերքերից: Խեղճ ցարասենիներ...
* * *
Հիշեցի այն օրը, երբ վերջին անգամ անցա անտառով դեպի հեռավոր մի աշխարհ, ծառազուրկ ու սառնամանիքոտ, ուր այնքան շատ արյուն էր հոսել, և ուր դաշտերում կարմիր, ճիշտ արնագույն ծաղիկներ էին բուսնում:
Հրաշալի մի աշխարհ, ուր սարալանջերին, երբ գարնանամուտ է լինում, կանաչը բարձրացնում է գլուխը և դիտում հսկա դաշտերն ու ձորերը: Հեքիաթի մի աշխարհ, ուր ամեն ինչ հեքիաթ էր, մի լուսեղեն երազ, որ կար և չկար:
Անտառը գիտեր ամեն բան: Նա ականատես էր, երբ ես իմ հառաչները ծաղիկների սոսափին էի խառնում, երկնքի կապույտը դիտում, ասես երկնի անհունության մեջ էի որոնում այն աշխարհը, ուր երբեք ես չէի եղել, բայց որի մասին հրաշալի պատմություններ էի լսել: Պատկերները խուռներամ ուղեղիս մեջ էին լեցվում, ես զգում էի մի հաճելի թմրություն, կարծես արբեցել էի ծաղիկների բույրով:
Հայրենի աշխարհս անհայտ հեռուներից կանչում էր ինձ, հմայում: Ես դիտում էի ձյունապատ շղթան, որի մյուս փեշերը հայրենի աշխարհի ջրերով էին ոռոգվում: Գիտեի, որ այնտեղից երևում են իմ հեթանոս հայրենիքի արգավանդ և բերրի դաշտերը, և սրբազան Եփրատը ոլոր-մոլոր, լեռան փեշերը քերելով, անցնում է դաշտերի միջով և ցողում ծաղիկներն եդեմական:
Եվ մի օր, երբ արևի մարվող շողերը փայլփլում էին լեռան կատարին, ես իմ երազած աշխարհի ճամփեն բռնեցի: Ես ցանկացա մարմինս թրջել սրբազան գետի մեջ, և բարեպաշտորեն երկրպագել հեթանոս հայրերիս աստվածներին՝ ամենաճերմակ արջառները զոհելով: Ես կամեցա դիտել, թե ինչպես արևի հրաշեկ գունդը տաքացնում է այն պտղավետ երկիրը, ուր ամեն բան առատ էր և գեղեցիկ:
Անտառը ամեն բան գիտեր:
...Ու քայլեցի ես, ուրիշների հետքով, շատերի պես:
Ճամփեն երկար ու դժվարին, ճամփեն արնոտ ու մոլոր, բայց քայլեցինք մենք հավատով և անտրտունջ: Եվ հոգնած, արևառ ճակատով, հյուծված ու վտիտ, գալիք օրերի կարոտով էինք ջերմանում, երբ մի օր մեր երդիկից ծուխը պիտ ելներ և վայելքի, աշխատանքի երգերը պիտի լսվեին դաշտերում, սարերում:
Մեր ոտքերը մաշվեցին քայլելուց, մեր ծնկները կքվեցին ծանր բեռից, բայց մենք մեր աշխարհը չտեսանք:
Իզո՛ւր, իզո՛ւր, իզո՛ւր…
Ե՛վ արյուն, և՛ քրտինք, և՛ զոհ ու զրկանք, և՛ արցունք:
Մենք վերադարձանք այդ ճամփաները նզովելով, այդ ճամփաները, որ հազար-հազար մատաղ կյանք լափեցին և չհագեցան: Մեր ուխտը մեզ անմիտ թվաց, մեր ճամփան կորստաբեր, և մնացինք շվարած: Մեկը չեղավ, որ մեզ նոր ճամփաներ ցույց տար, որ ամոքեր մեր հիվանդ սիրտը և թև տար, նոր թևեր, ապրելու, ստեղծելու:
Հինավուրց անտառը բոլորը գիտեր:
* * *
Ծառերը մեղմիկ օրորվում էին, ասես սգում էին բոլոր անթաղ մեռելների համար, որ այնպես առատորեն մենք ցրվեցինք այդ անարև երկրի սար ու դուրանում:
Հաստաբուն կաղնիները սգում էին մեր կյանքի վախճանը, և լռության մեջ անտառը մտորում էր խորախորհուրդ և մեծ գաղտնիքների մասին, որոնց հասկանալու համար մարդու միտքն անզոր է հավիտյան:
* * *
Ճամփորդ էի ես՝ հոգնած ու ջարդված:
Ոտքերիս վրա դեռ մեծ ճամփի փոշին կար, այն ճամփի, որով գնացինք մենք հեռուներում հրաշքի աշխարհը որոնելու:
Կանաչազարդ անտառում, այնտեղ, ուր մեծացել էի ես, ուզեցի անէանալ, սուզվել անտառի խորության մեջ, մտովին գրկել նրա մեծ գաղտնիքները և թավուտների կիսախավարի մեջ վերհիշել բոլոր պատրանքները հին ճամփի:
Տերևները սկսեցին երերալ, հովը կամացուկ հպվում էր խոտերին, ծաղիկներին, ասես զգուշանում էր նրանց նիրհը վրդովել: Եվ մեղմաբար, քրոջական գուրգուրանքով շոյում էր քրտնաթոր ճակատս, կարծես հանդիմանում էր ինձ՝ թափառումիս ու որոնումիս համար: Թռչունները սկսեցին ձայնել, ճյուղից ճյուղ ոստոստել: Մի քանի թիթեռներ, օդում հանգույցներ կազմելով թռան անցան: Փայտփորը հավասար զարկերով և միապաղաղ կտցել սկսեց ծառի բունը:
— Անտառն էր զարթնում, հինավուրց անտառը:
Արևը դանդաղ և վեհափառորեն բարձրանում էր, արծաթե շողերով ողջ երկիրը ողողում: Լեռների կատարները սկսեցին հուրհրալ, ձյունը փայլում էր և խնդում արևի անզորության վրա՝ փափկացնելու դարավոր սառնությունը:
Մի թմրություն իջավ ինձ վրա, և ես քնեցի կաղնու տակ, ճամփի եզրին:
* * *
Երբ զարթնեցի, կեսօրից բավական անցել էր: Արևն արդեն թեքվել էր դեպի արևմուտ:
Ծույլ-ծույլ մոտեցա առվակին, պաղ ջրով երեսս լվացի և նորից պառկեցի՝ այս անգամ սալորենու ստվերի տակ:
Չգիտեմ ինչու փշոտ սալորենու թուփը ինձ հիշեցրեց գանգրահեր մի գլուխ, և վաղեմի հուշերս վերակենդանացան, կարոտեցի նրան, որի հետ ես միշտ անտառ էի գնում:
Ես այժմ չեմ հիշում, թե ի՞նչի մասին էինք խոսում, միայն այդ զրույցների քաղցրությունը չեմ մոռացել:
Իմ մեջ մի անզուսպ կարոտ ծնվեց դեպի իմ մտերիմը, որին վաղուց չէի տեսել: Ցանկացա նրա հետ լինել, պատմել բոլոր զրկանքները և թույլ տալ, որ գուրգուրի կամացուկ, շոյի դեմքս և հոգիս լեցնե աղոթքով, խինդով:
— Սիրտս գուրգուրանքին կարոտեց, իսկ անտառում ոչ ոք չկար:
...Ու հիշեցի Հերդային:
— Ո՞ւր է նա, ո՞ր աշխարհում: Արդյոք հիշո՞ւմ է նա ինձ, արդյոք գիտե՞, որ ես մի մոլոր ճամփորդ եմ, մի անտուն շրջիկ, որ քնում է անտառում, ճամփի եզրին:
Եվ կարոտը մարեց իմ հոգում, այնպես ինչպես առաջացել էր: Ոչ ոք չեկավ ցավս հարցնելու, մեկը չկար, որին պատմեի, թե ինչքան ծանր է նստել հինավուրց անտառում և հին օրերը վերհիշել:
Զգացի, որ մենակ եմ, մեն-մենակ...
* * *
Իրիկունն իջավ:
Եվ հեռացա ես վիրավոր անտառից, հեռացա՝ տրտում, գլխիկոր, ճամփես շարունակելու մինչև նոր հանգրվան, այնտեղից նորից քայլելու, քանի ճամփա կա, քանի ոտքերս չեն թուլացել: Ճամփես երկար էր, ճամփես դժվար էր...
ԷՆ ՏԱՐԻՆ
Այնտեղ, ուր այժմ պետական թատրոնի դերասանը շնորհքով խաղում է «Երևակայական հիվանդը», հենց այդ նույն սրահում հավաքվել էին 97 վարժապետ՝ 97 երևակայական հիվանդ, Քյավառից՝ մի Եփրեմ, Գյումրուց՝ մի Մխո, Ղարսեցի Տիկոն՝ «ծխական» պատգամավոր: Այդ տարին ամենքն էլ ավելորդ անուն ունեին՝ Ղաչաղ Սիմոն, Դալի Սյուքաս, Սարսաղ Եփրեմ, Դժոխք Դավիթ:
Համարյա ամեն իրիկուն՝ մութն իջնելուն պես (այն տարին աշտարակի ժամացույցն էլ չէր խփում) պետական թատրոնի սրահում հավաքվում էին 97 պատգամավոր, մեկը զանգահարում էր, մի քանիսը հազում, աջ նստած «ճաղատ գլուխ» խմբից կաղլիկ մեկն ամբիոն էր բարձրանում և սայլի չյուղած անիվի պես ճռնչում՝ զեկուցում բյուջեի մասին (եթե կար այդպիսին):
«Ձախը» անպատճառ պիտի հարցապնդում աներ, աղմկեր, նախագահը երկու անգամ զանգահարեր, իսկ երրորդ անգամ՝ քվեստորին աչքով աներ, որ դուրս տանեն հարցապնդման հեղինակին:
Հարցապնդումից հետո՝ կենտրոնը, որ փռված էր ձախից աջ, առաջարկ էր մտցնում հավանություն տալ կառավարությանը և ընթացիկ հարցերին: Կենտրոնից խոսում էր մեկը՝ մի Դժոխք Դավիթ կամ Ղուրդու Բալա, և 97 վարժապետի ձեռքեր աղոթող մոլլայի ձեռքերի պես ցցվում էին վեր:
Քվեարկելիս մտածելու կարիք չկար, ձեռքի համբարձումն այն ժամանակ մարմնի մարզանքի պես մի բան էր:
Ես կարող էի պատմվածքս սկսել և այսպես.
«Այն տարին էլ ծիրանը դեղնել էր ժամանակին, ինչպես միշտ», բայց գերադաս եմ համարում ծիրանով չսկսել, այլ վարժապետարանի նկարագրով, որովհետև կենդանի վկաներ դեռ շատ կան, նախկին «նախարար հանրային վարուց», որոնք կարող են հաստատել, թե իրոք այդպես էր առաջ, պետական թատրոնի սրահում:
* * *
Անձրևոտ աշնան սկիզբն էր:
Ցեխոտ ու խավար փողոցներ, մայթերը դար ու փոս, ամեն քայլի տիղմոտ լճակներ, նեղություն հացի, շաքարի, բնակարանի: Այն տարին տարածված զգեստը վանեցոց զոլ-զոլ շալից էին կարում, շապիկը՝ ջուլհակի գործած քաթան:
Մի արտոնյալ դաս կար միայն, որի համար իզուր չէին ծխում հրկիզվող գյուղերը, մայթերի վրա, ավերակ շենքերի մեջ և խաներում աղտոտ իզուր չէր մահանում գաղթական ամբոխն անտեր:
«Զինված, պատրաստված» դասն այդ շռայլում էր թալանը, ջարդում, ավերում: Այն տարին նրանց համար չկար ո՛չ դատ ու օրենք, ո՛չ կարգ ու կանոն:
«Սահման տղերանց էին մաուզերքն յուրյանց»:
Ու մութ գիշերին (չգիտեմ լուսին կա՞ր այն տարին) քաղաքի խուլ թաղերից մեկում Դժոխք Դավիթի տղերքը խմում էին, հետո կրակում աջ ու ձախ, ծովից ծով:
Հենց այդ նույն գիշեր թատրոնի սրահում վտիտ մի էսեռ դարձյալ հարցապնդում էր, իսկ կենտրոնը լսում էր, ընդունում ի գիտություն:
* * *
Պատասխանատու այդ տարին ես խիստ անպատասխանատու պաշտոն ունեի: Ամեն օր պիտի շրջեի հիմնարկները պետական, լուրեր հավաքեի, թե ի՞նչ է պատահել, ո՞ւմ են սպանել, գողերը քանի տուն են կտրել, քանի խանութ թալանել:
Լուրերիս համար տողավարձ էի ստանում, և որովհետև հունձն առատ էր, պատահարները բազմաթիվ, շաբաթվա վերջին մի քիչ դրամ էր ընկնում գրպանս, մյուս շաբաթ շոգիանալու համար:
Հիշողությանս մեջ աղոտ՝ այն տարուց մնացել է իմ պատկերը՝ անկարգ, աղտոտ մազեր, ինչպես մացառուտ, բեղի տեղերը նոր ծլած մազ և զգեստի պես մի բան, որի մեջ ես ավելի խրտվիլակի էի նման:
Զինվորի ոջլոտ շորերից նոր էի ազատվել:
Սակայն այս ամենը կարևոր չէ մի ամբողջ շրջան բնորոշելու: Այն ժամանակ պատմական օրեր էին, երբ յարաքանչյուր հայ լուսավորչական «միացյալ էր և անկախ» դուքանչին՝ աբոզ գրվող, պատվով մեռնող:
* * *
Աշնան անձրևոտ մի օր էր:
Խմբագիրը լուր էր ուզում, գրաշարը՝ նյութ, ընթերցողը՝ օրվա թարմ լրագիր:
Հենց ներս մտա գրասենյակ թե չէ, հրամանը պատրաստ էր:
— Տասներկու լուր մինչև ճաշ:
Դուրս ելա փոշման ու ջղային: Անձրևոտ այդ օրը, ցեխին ու կիսաքաղց, ես ամենևին հավաս չունեի իմանալու, թե որ մինիստրության մեջ են գողություն արել, ո՞ւմ տունն են թալանել, ո՞ւմ է հետապնդում միլիցիան:
Մի րոպե կանգնեցի փողոցում, հիշեցի, որ մի մինիստրության պահեստից տասներկու հազար գերանդի է կորել, մտածեցի, որ պարենավորման գործ է, քայլերս ուղղեցի դեպի ծանոթ մի գործավար: Իզուր հույսեր:
Գերանդիները կորել էին և ոչ ոք չգիտեր, թե ո՞վ է գողացել: Մի բաժնի վարիչ նույնիսկ տհաճորեն պատասխանեց ինձ ու չկամ քրթմնջաց.
— Վերջապես այդ թերթի բան չի:
Հեռացա հուսահատ, մի լուր թխեցի, որ քաղաքի փողոցները շուտով սարքելու են (երկարաճիտ կոշիկներս ծակ էին և իմ ուժեղ ցանկությունն էր փողոցները մայթած տեսնել), մի երկու հին լուր թարմացրի, ենթադրական ձևով և այնպես մութ, որ ընթերցողը չպիտի կարենար իմանալ, թե որտեղ է կատարվել այդ:
* * *
Գնացի միլիցիա:
Այդ գիշեր, անշուշտ, մի բան պատահած կլիներ՝ սպանություն կամ թալան:
Հե՛յ գիտի ժամանակ...ամեն մարդ մուտք չունի այնտեղ. շատ անգամ, երբ գողություն էր լինում, տուժած կողմը գերադասում էր միլիցիային չդիմել, թե չէ իրեն հանցավոր կհանեին և դեռ վզակոթին էլ կտային: Այդ մի տարի էր, երբ բռունցքով «շփելը» մարմնի զանազան մասերին, քնքուշ շոյել էր նշանակում: Միլիցիոները ռոճիկ համարյա չէր ստանում, ինքն էր հայթայթում իր պարենը, և կամավոր այդ ծառայության համար ամբողջ մի թաղամաս նրան պարգև էր տրված:
Ինձ ճանաչում էին ու մի քիչ էլ քաշվում: Ես զգում էի, որ հաճելի հյուր չեմ և գիշերվա կերուխումից ուռած աչքերով անքուն հերթապահի դեմքի վրա շատ դյուրին կարդում էի.
— Օ՛ֆ, զահլա տարավ էլի՛ ...
Բայց այս անգամ ես գնացի միլիցիապետի մոտ:
Այդ մարդուն հրավիրել էին արտասահմանից, չգիտեմ, որ շնորհքի համար: Ճաշ ու կինարմատ շատ էր սիրում: Մի դեպք հիշելու համար օրն այսպես էր որոշում.
— Էն որ Եգորի տանը փլավ կերանք:
Եթե շատ էր զայրանում, հայհոյանքի հետ դուրս էին թռնում զանազան խորտիկների անուններ:
— Շան որդուն այնքան կծեծեմ, որ լուլաքյաբաբ կդառնա: Նրա տիրապետության օրոք ստորադրյալ պաշտոնյաները գիտեին, թե ի՞նչ պատիժ է գողին «թակել, ինչպես դոլմա», «կարմրած բուդ շինել» և այլն:
Դեպի իգական սեռն ունեցած վերաբերմունքը նույն մտապատկերից էր բխում: Եթե նա մի գեր կին էր տեսնում, նայում էր այնպես, ինչպես մսագործը՝ չաղ մսացուին:
Խոսելուց առաջ սրտալի հազում էր, վիզը թեքում այնպես, որ դեմքն ինչ-որ վճռական առնականություն էր ստանում, ձեռքերը կոխում էր գրպանը և անպատճառ ցույց տալիս տասնոցի մի ծայրը:
— Օ՛, բարով տեսանք, — երկարեց ձեռքն ինձ՝ տնավարի: — Խաբար ես ուզում, նոր լուր, հըմ...
— Այս քանի օր բան չի՞ պատահել քաղաքում, — հարցրի ես:
— Զատ չի եղել, ուտում են, խմում, ազգը բազմացնում, — հռհռաց նա:
Ես նրան սպանության մի երկու դեպք հիշեցրի, բայց նա ընդհատեց ինձ, ասելով, թե այդ առաջ է եղել, գրելու կարիք չկա:
Քոռ ու փոշման դուրս եկա:
* * *
Հերթապահի սենյակում աղմուկի ձայն լսեցի: Մեկը թուրքերեն բարձրագոչ հայհոյում էր: Հանկարծ դուռը բացվեց, հաղթանդամ մի մարդ ալևոր մեկի վզակոթին «շփեց», ու նա երեսնիվայր գլորվեց սանդուղքից մինչև մուտքի դուռը:
— Դե գնա, քո... — ու հիշոց լրբենի, դուռը շրխկոցով ծածկեց:
Մնացի քարացած:
Խեղճ ալևորը մուտքի մոտ մնաց պառկած, հետո տնքալով վեր կացավ ու նստեց քարին: Գլուխը ճղվել էր, և արյունը կաթ-կաթ թափվում էր միրուքին: Ծերունին արյունը չէր սրբում: Նստել էր գունատ, ասես հիմա շունչը պիտի տա:
Մոտեցա նրան, նայեց այնպես խեղճ, կարծես ուզում էր ասի, որ ոչ ոք իրեն այդ վիճակից չի կարող ազատի:
— Ալլա՛հ, հոգիս առ:
Ասաց ու հենվեց պատին: Մեկը իջավ վերևից, զայրացավ ծերունու վրա, քրթմնջալով սկսեց արյունը սրբել: Ծերունին թողեց հեռացավ, դանդաղաքայլ, մի ձեռքը գլխի ճեղքվածին:
Մուտքի դռան մոտ արյունը լերդացել էր:
— Հալա տես՝ ի՛նչ արյուն ունի, — դարձավ ինձ ավլող պաշտոնյան այնպես, կարծես ափսոսում էր, որ ծերունու երակներում դեռ արյուն կա:
Հետո իմացա, թե բանն ինչումն էր:
Այդ ծերունուն իր մի ընկերոջ հետ շուկայում բռնում են, բերում միլիցիա և ստիպում, որ միլիցիայի համար փայտ սղոցեն, իհարկե, անվարձ: Մարդիկ վախից համաձայնում են:
Սղոցում են մինչև իրիկուն, մյուս առավոտ մի ընկերը չի գալիս: Ծերունին մնում է մենակ, սպասում է մի քիչ, հետո հերթապահին հայտնում, որ մենակ չի կարող սղոցել, թող մի մարդ տան:
Հերթապահը զայրանում է, հրամայում, որ մենակ սղոցի: Երբ ծերունին հայտնում է, որ չի կարող, հեթապահը տուր թե կտաս վզակոթին, մի աքացի էլ մեջքին և սանդուղքներով գլորում վար:
* * *
Ես արյուն շատ եմ տեսել՝ կռի՛վ, կոտորած...
Սակայն ծերունի փայտհատի արյունոտ պատկերն ամուր մեխվել է ուղեղիս:
Եվ երբ հիշում եմ «երանելի» այդ տարին, ինձ թվում է, թե այն ժամանակ կար միայն անարդար մի բռունցք, կոշտ մի սապոգ, որ շպրտում էր սանդուղքից վար այն ամենը, ինչ խեղճ էր ու թշվառ:
«ԱՐՏԵԼԻԱ»
Ամռան կեսօրվա կիզիչ արևը խանձում է: Մի նեղ կածանով ձին զգույշ փոխում է քայլերը, իջնում, նորից բարձրանում:
Գյուղը դեռ չի երևում:
Կածանը ցորենի արտերի միջով է անցնում: Բերք չկա այս տարի. ձմռան ցրտերը կտրել են, երաշտն էլ մի կողմից է այրել: Արտերում՝ լղարիկ հասկեր, հատ ու կենտ, թզաչափ բարձրության:
Կանաչն է փրփռում միայն բազմերանգ ծաղիկներով բնական մարգերում, որ նախշուն գորգերի պես փռվում են սարալանջերին:
Հեռվից, ասես, քաթանի կանաչ գույնի վրա մեկը վրձինով քմահաճ գծեր է քաշել՝ մի տեղ կարմիր, մյուս տեղ՝ դեղին:
Բանուկ ճանապարհ չէ: Գնում եք ժամերով, ոչ ոքի չեք հանդիպում: Հնձի ու վարի ժամանակ միայն մի քանի օր բանում է ճամփան: Գյուղից-գյուղ երթևեկ քիչ կա: Ամեն գյուղ ինքնամփոփ է, հարևանի մոտ գնալ-գալ չունի:
Կածանն իջնում է դեպի ձորը, անցնում սրածայր ժայռերի տակով: Վայրէջքը դժվար է, քարոտ, առապար: Ներքևն անդունդ է. մի անզգույշ քայլ` և մեծ կտորը ականջդ կմնա:
Վերևում ժայռեր են, որոնց հիմքը հեղեղը փորել է, մաշել, և մի թեթև ցնցումի են սպասում, որ գլորվեն ներքև:
Մի հեղեղ լինելիս՝ ավազախառն սելավը սրբում է կածանը, քար ու հողով ծածկում և տեղ-տեղ դժվար անցանելի խորխորատ կազմում:
Քերծի տակից մեկը հերսոտ «թոշ-թոշ» է անում և հայհոյում: Հավասարվում ենք: Գյուղացի է, հանդ է գնում: Մի սրածայր մահակով բզում է իշին, զարկում զայրացած, իշատիրոջ հերն անիծում:
Լղար քոսոտ էշ է, գութանի խոփն ու թևը բարձած: Բարակ ոտքերը զգույշ է փոխում և ամեն քայլափոխին տնքում բեռան տակ:
Գյուղացին էլ է շալակել, և քափ-քրտնքի մեջ կորած, դժվարին վերելքով և՛ ինքն է բարձրանում շալակն ուսին, և՜ էշին բզում, հրում:
Մի կողմ եմ կենում, որ անցնի:
Շալակը մի քարի է դնում, մեջքը դեմ է տալիս և փափախով քրտինքը սրբում: Գեղի ճանապարհն եմ հարցնում:
| Next page | ||