Բակունց Ակսել՝ Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ | |
— Հենց էս կածանը գեղի վրա յա իջնում, — ասում է և հարցնում, թե ինչո՜ւ եմ գնում:
Պատասխանում եմ. նա մի քիչ մտածում է, ասում, որ լավ գործով եմ գնում:
— Բարի նպատակ ա...
Եվ ոտից-գլուխ մի հայացքով չափում է ինձ, նայում ձիուս սարքուկարգին:
— Ես էս կառավարության մի բանը գլխի չեմ ընկնում: Էդ ո՞նց ա, գյուղերը ման եք գալիս ու մի նշան չունեք, որ տեսնողն էլ իմանա, թե օրենքի մարդ ես: Առաջ է՛ , էն քյոխվեն, որ էլի անուսում մի մարդ էր, մի մեծ զինջիլ վզին կախ էր ման գալիս: Տեսնողն էլ իմանում էր, որ հա՛, սա քյոխվա յա...
Ասաց ու քրտինքը նորից սրբեց:
Այնքան չարքաշ դեմք ուներ, խեղճ արտաքին: Տեղով մի միտք էր, թե`
— Ես հեչ, հա՛, քո ասածն ա...
Էշը բավական հեռացել էր: Նա մի անգամ էլ կրկնեց, թե կածանն ուղիղ գյուղի վրա է իջնում, բեռը շալակեց և ոտները ծանրության տակ կքելով սկսեց բարձրանալ սարն ի վեր:
Քիչ հետո նորից լսվեց նրա բարկացած «թոշ-թոշը»:
Ներքև՝ ձորի մեջ, լեռնային գետակն էր աղմկում, ճերմակ փրփուրներ բաշին ցատկոտում քարի վրայով:
Մի պահ դժվար թվաց ինձ աշխատանքը գյուղում, որպես առապարը քարոտ, անհատակ՝ անդունդի պես և անդուլ, ինչպես հոսանքն աղմկող գետակի:
* * *
Անսվաղ պատերով մի մեծ սենյակում տեղավորված է և՛ «խրճիթը», և՛ գյուղխորհուրդը, և՛ ՓՕԿ-ը:
Սենյակում տաշեղների կիտուկներ են թափված հատակին, ռանդած տախտակներ և հյուսնի գործիքներ: Դպրոցի համար նստարաններ են պատրաստում: Լենինի նկարը՝ սևացած քարից խմորով փակցրած և պլակատներ՝ մի հատը թարս կախած և լոզունգներ շարեշար, իբր նախշ:
Գյուղում իսկույն իմանում են, որ քաղաքից մարդ է եկել: Եվ մեկ-մեկ հավաքվում են, անպատճառ մոտենում, ձեռք տալիս, քեֆ-հալ հարցնում և հեռվից, կեռ ու մեռ ճանապարհով, մոտենում գալուդ նպատակին:
— Տեսնում եք, ինչքան քանդված տներ կան մեր գեղում:
— Յոթն անգամ ենք գաղթել, — ասում է մեկը:
Ավերակ տներ շատ կան, պատերը փլված, դուռ ու պատուհան այրած, հանած տեղից: Ազգամիջյան կռիվների ընթացքում մի քանի անգամ տեղահան են եղել, թալանվել և նորից վերադարձել, գոմ ու մարագ նորոգել, տունը կարգի բերել:
Ավերակ տնատեղերում փարթամորեն աճել են սոխ, կաղամբ, ծխախոտ:
Տան դիմաց, ծառի շվաքում, իր աժդահա հասակով մեկ փռվել է մեկը, քնել մուշ-մուշ:
— Ջա՛ն նրան: Աչք էլ չունի, աչքացավ էլ, — ասում է մեկը և ավելացնում, որ քնողը գեղի աղքատներից է, տանն ուտելիք չկա, գյուղում էլ՝ աշխատանք:
Բաքվից մի բանվոր է եկել, նույն գյուղացի: Ընկերները նրան ուղարկել են գյուղի ապրուստն իմանալու, դպրոցի կառուցմանը հսկելու: Փող են հավաքել դպրոցի համար, գրքեր է բերել և մի դրոշակ, որ մի քանի օր առաջ առանձին շքով գյուղին է նվիրել: Բաքվի բանվորների վրա մեծ հույս ունեն:
Դպրոցի կառուցման աշխատանքը նրանց վզին է ընկած: Գյուղը միայն աշխատավոր ձեռք է տալու, քար ու կիրն է բերելու:
Մի քանի հոգի գանգատվում են, որ թերթերը կանոնավոր չեն ստացել: «Մաճկալը» երկամսյա թերթ է այդ գյուղի համար: Վեց ամսում երեք համար են ստացել:
— Հենց միայն անունն ենք լսում, բայց իրան չենք տեսնում:
* * *
Նախագահը ժողովը բացում է: Հավաքվել են, նստոտել գետնին, տաշած տախտակի վրա, պատուհանին:
— Էդ մահակները մի քիչ քաշ պահեք, — նկատում է նախագահը դռան մոտ կանգնած մի քանի հոգու, որոնց բարձր պահած մահակները ներս մտնողին խանգարում են:
Օրակարգում խնդիրներ շատ կան: Արտել, հողային հարց, դաշտապահի ընտրություն և զանազան գործեր:
Նախագահն ինքն է խոսում արտել կազմելու մասին, պատմում է, թե ինչքան դժվար է աղքատ գյուղացու համար մենակ աշխատել:
Տասներկու տնտեսություն միացել են և մի գութան կազմել: Այդ գութանի հետ է կապված արտել կազմելու գաղափարը:
— Մենք պետք ա «արտելիա» կազմենք, որպեսզի մենք էլ մարդկության շարքերում դասակարգվենք, — վերջացնում է նա իր խոսքը:
Ոմանք դժվար են համոզվում: Մեկը, մահակին հենված, օրինակով ու առակով է իր միտքն ասում.
— Գութանում բոլոր եզները մին չեն. ղալբ եզ կա, որ հա ծրից դուրս ա քաշում, ծուլություն անում: Նմանապես և «արտելիան»: Եթե բարկանամ՝ արնակոլոլ անեմ, տերության առաջ մեղավոր եմ, չանեմ՝ ընկերս թամբալ ա, ինձ հետ չի գալիս, բա էդ ոնց անենք:
Շատ են խոսում, աշխատում են իրար համոզել: Մի փոքրիկ խումբ է նկատվում, աչքաբաց ջահելներ, որոնք ինչ էլ լինի, որոշել են «արտելիան» հիմք դնել:
— Քյասիբը թող մեզ հետ գա, Մուքի ապեր: Մենք ջոկովի տղերք ունենք, մինը մինից ասլան:
Մուքի ապերը «ղալբ» եղան պատմությունն անողն է: Դարձյալ առակով և օրինակով է խոսում, բայց վերջում ջահելները հաղթում են: Մուքի ապերը մի անկյուն է քաշվում, չիբուխին զոռ տալիս և փափախի տակից ունքերը կիտած նայում ջահելներին, որոնք իրեն հակառակ խոսեցին:
Մի քանի սպիտակ գյուղացիք թիկն են տվել պատին, թազբեհ են քաշում, ժպտում են ծերի ժպիտով, բարի ու զարմացած են, որ իրենց կյանքի վերջում ջահելները չլսած, չտեսած բաների մասին են խոսում:
* * *
Հողային վեճ կա, ավելի ճիշտը՝ մի ծառի հարց: Ծառը երկուսի սահմանում է բուսել, արտի միջնակում: Հին վեճ է. ամեն տարի նույն բանը կրկնվում է, երբ պատերը նորոգում են, փլվածը պատում: Մեկն ասում է, թե՝ ծառն իմն է, մյուսն էլ՝ իմն է: Չեն էլ ուզում ծառը կտրել, բայց այնքան պինդ են պատել ծառի շուրջը, որ ծառի բունը չի հաստանում:
Վեճին վերջ են տալիս, ծառը համարում դպրոցի սեփականություն: Կողմերը մի պահ վարանում են, հետո համաձայնվում.
— Թող ձեր ասածը լինի...
Հանդում մի ոչխար է կորել, թուրք քոչվորի ոչխար: Տերը գյուղի խորհրդից խնդրել է իմանալ, թե ո՜վ է տարել: Էլի Մուքի ապերն է խոսում.
— Էդ մի նամուս չի մեզ համար, այ ժողովուրդ. հարևան ենք, էգուց էլ մեր տավարը նրանց հանդում կարող ա կորչի:
Եվ Մուքի ապերն առաջարկում է, ոչխարը եթե չգտնվի, գյուղի ոչխարներից մեկը նվիրել քոչվորին:
Առաջարկներ են անում, կասկած հայտնում, թե կարող է գայլը կերած լինի: Բայց Մուքի ապերը չի համաձայնվում:
— Գելը որ ուտի, մի հետք կմնա, — և ավելացնում է.
— Հիմա ոչ ծեծ կա, ոչ էլ երդում տալ: Գողն էլ չի ասելու, էլ ի՞նչպես իմանանք, թե ով ա կերել էդ քյասիբի ոչխարը: — Եվ առաջարկում է կասկածավորին մի քանի ռոզգի հասցնել, ու ոչխարն իսկույն մեյդան կհանի:
— Մուքի ապեր, հիմա թակ չկա, — ասում է Բաքվից եկած բանվորը:
— Էդ ա փիս է՛...պիտի թակես, որ գողի աչքը վախենա, — պատասխանում է Մուքի ապերը:
Մի քանի հոգի գլխով հավանության նշան են տալիս:
* * *
Ժողովը վերջանում է: Մեկը մոտենում է ինձ, հայտնում, որ առանձին ասելիք ունի:
Թղթակից է, գյուղի ժրաջան աշխատողներից մեկը: «Արտելիայի» մասին առաջին անգամ նա է խոսել գյուղում: Մի պակաս տեսնելիս գրում է, իմաց է տալիս թերթին:
— Թե չէ՝ մի քանի տուն կա, որ չվախենան, գեղի աղքատներին հում-հում կուտեն:
Հոդված է գրել, որ այդ ունևորներից մեկը մի աղքատի խաբել է և հողը զավթել: Հոդվածը տպել են, լրագիրը գյուղ է հասել, կարդացել են ժողովում: Եվ հալածանքը ծայր է առել: Սպառնացել են, թե՝
— Խելքդ գլուխդ հավաքիր. եթե մի անգամ էլ մեզ խայտառակ անես, մեր պատվին դիպչես, գլուխդ ուսերիդ վրա չի մնա:
Ափաշկարա չեն հալածում, ծածուկ են անում: Թղթակցի արտն են արածացնում գիշերով, տավարը նրա խոտատեղին քշում, ծառը կտրում, քաշած պատը փլցնում:
Երկու կրակի մեջ է: Դատարանի տա, վախենում է, որ ավելի կվնասեն: Չտա, չի լինում:
— Էսպես մտքիս հետ կռիվ եմ տալիս:
Գյուղում մենակ է: Հուսահատության րոպեներ են եղել, տատանվել է, մտքում դրել է հրաժարվել գրելուց, հաշտվել իրեն հալածողի հետ, բայց դիմացել է: Վճռել է շարունակել:
* * *
Մութ է արդեն:
Գյուղի դիմաց ողորկ լանջով մի սար է ցցված՝ սրագագաթ ու լերկ: «Դադ-Մելիքի» սարն է: Նստել ենք տան առաջ: Ընկերս պատմում է, թե ինչու սարին «Ղադ-Մելիք» են ասում:
— Մեր գյուղն առաջ մելիքին էր պատկանում, պապս էր պատմում, թե մելիքն ինչ ուզեր, անում էր գյուղում: Մի լավ օր չէի տեսնում նրա ձեռից:
Ու եթե մեկը հակառակ գնար մելիքի կամքին, ուզածը չկատարեր, մարդ էր ուղարկում, բռնել տալիս, ոտ ու ձեռ կապոտում և սարի գլխից գլորում...էն օրից էլ սարի անունը մնացել է «Դադ-Մելիք»...
«ՏՐԱԽՏՈՐԻ ՄԱՇԻՆ»
Գյուղը հեռվից քարակույտերի է նման: Աթարի սրածայր կիտուկներն են, խոտի դեղնած դեզերը, մեկ էլ երդիկներից բարձրացող ծխի քուլաները, որոնք անցորդին իմաց են տալիս, թե այդտեղ գյուղ կա, մարդիկ են ապրում:
Շատ հին անցյալ ունի գյուղը: Տների պատերը մամռոտել են, գերեզմանատան քարերը կիսով չափ թաղվել են հողի մեջ, չեչոտել՝ արևից, անձրևից: Ինչե՛ր չի անցել գյուղի գլխով: Քանի՛ դարեր քարվանի պես եկել են, անցել ու հետք թողել: Հալածել են գյուղին, ավերել, հրդեհել մի քանի անգամ, բայց էլի հավաքվել են, քարերը դարսել իրար վրա, հնացած գերանները շարել և պատսպարվել նրանց տակ ու շատացե՝լ իրենք էլ, գոմի տավարն էլ:
Հեռվից այդպես է թվում: Ու եթե տեսել ես գյուղը տարիներ առաջ, նայում ես հիմա էլ և մտածում, որ գյուղում ոչինչ չի փոխվել, դեռ ավելի են հնացել գուցե տները, քարերն ավելի մամռոտել:
Այդպես չէ սակայն:
Գյուղի ներսում, մգլոտած, ծխից սևացած պատերով խրճիթներում ամեն ինչ տակն ու վրա է եղել: Անդարձ մեռնում է հինը, ու նորը գարնան կանաչի պես հերվա դեղնած ցողունների արանքից ծլում է փարթամորեն:
Ավելի շատ գիտեն, ավելի բանիմաց են: Չինաստանով էլ են հետաքրքրվում, բյազի գնով էլ, կոոպերատիվի հաջողությամբ էլ: Երբեմնի աղքատը, որ անխոս հարսն էր ունևորի առաջ, հիմա համարձակ նրա երեսովն է տալիս.
— Էն անցավ,գիտեցածդ մոռացիր…
Կոմսոմոլը մերվում է գյուղի հետ, բջիջը գնալով ուժեղանում է. հիմա ավելի շատ են թերթ կարդում, ժողովներն ավելի բազմամարդ են, քան առաջ, երբ չարչի կար, քյոխվա ու պրիստավ:
* * *
Գյուղ ենք գնում ընկերոջս հետ: Նոր գործիքներ ենք ուղարկել՝ սերմազտիչ, շարքացան, քամհար: Գնում ենք՝ ցույց տալու, աշխատեցնելու:
Արևը թեքվել է արդեն, իրիկնանում է: Հնձած արտերում խրձերը դեռ չեն հավաքել: Մի մեղմ խաղաղություն կա դաշտերում, որ մերկացել են ցորենի դեղին հասկերից: Մարդ չկա, և խաղաղության հետ ամայությություն էլ կա դաշտերում: Ճնճղուկներն են միայն, որ խմբերով թռչկոտում են հնձած արտերում:
— Ինչքա՛ն դժվար էր առաջ գյուղով աշխատել,— ասում է ընկերս, որ քսան տարի անընդհատ, իր գործին հավատարիմ, շրջել է մեր գյուղերում, տարիներ առաջ նոր ագրո-խոսք ասել: Ծերացել է այդ գործում, ճերմակել են մազերը, բայց ձեռքերում դեռ ուժ ունի աշխատելու:
— Առաջին անգամ էս գյուղը ես եմ եկել: Լավ հիշում եմ, խոսեցի, ցույց տվեցի նոր գործիքներ, բայց չուզեցին ձեռք բերել: Մի քանի «աղսախկալներ» խանգարեցին, նույնիսկ շարքացանը տնազ տվին, ասացին, թե մեր հողերում էս մաշինը որ երևա, մեր սերմը կկտրի:
Պատմում է, թե ինչպես ժողովից հետո քնելու էլ տեղ չեն տվել, հուսահատ ու փոշման ուզել է քաղաք վերադառնալ: Քյոխվան մի էշ է տալիս, խուրջինը գցում է վրան և ոտով, էշին բզելով, գյուղից հեռանում:
— Ինքս ինձ վրա բարկանում էի, թոնթորում, նզովում, թե ինչու ուրիշ արհեստ չսովորեցի…
Կես ճանապարհին իշատերը նրա ետլից հասնում է, էշը ետ տալիս, խուրջինն էլ, իրեն էլ թողնում կիսաճանապարհին:
— Հետո իմացա, որ գյուղում նրան ասել էին, թե էշը սատկելու է, եթե ես եմ տարել: Տեսա էլ ճար չկա, խուրջինն ուսս առա և ճանապարհս շարունակեցի: Կես գիշերին բեզարած տուն հասա:
Իսկ հիմա թամքած ձիով ենք գնում. իրենք են մեզ կանչել…
* * *
Գյուղի վերևում նոր շինած վարձակայանի առաջ գյուղացիք են հավաքվել: Ընդարձակ կալում մի տեղ քամհարն է աշխատում, քամած ցորենը սերմազտիչի մեջն են լցնում, և մեքենայի ներքևից թափում է սերմացուն ջոկ, հավի կուտը ջոկ, ուտելու ցորենն էլ ջոկ:
Կայանի բաց դռներից երևում են շարքացան մեքենաները, որ պսպղին են տալիս Նոր ձևի գութաններ կան, երկաթե փոցխեր և ուրիշ մեքենաներ:
Աղմկում է քամհարը, փոշի է հանում, մեկը փոշու մեջ անընդհատ թիակն է բարձրացնում, հարդախառն ցորենը լցնում մեքենայի մեջ: Իսկ տրիերն էլ գռգռում է, ոսկեհատ ցորենը թափում պարկերի մեջ:
Մի քանի օր է, որ բացվել է կայանը: Բոլոր գործիքները նոր են ստացված, վարձակայանն էլ նոր է շինված: Գյուղի նեղլիկ ծուռ ու մուռ փողոցները, ցածր դռները ոչ մի հարմարություն չունեն շարքացան կամ մի ուրիշ մեքենա տեղավորելու, փոխադրելու գյուղամեջ: Ստիպված կայանը շինել էն գյուղի գլխին, հանդ տանող ճանապարհի բերանին:
Հավաքված են գյուղացիք, նայում են զարմացած: Ոմանք կռանում են, տակից նայում կամ վիզը երկարացնում վերից նայելու, տեսնեն, թե միջին ինչ կա, որ այդպես լավ մաքրում է:
— Մեր կնանոնց կռները դինջացան, խախալները կոտր ընկան, — ասում է մեկը:
Մյուսը հարցնում է, թե՝
— Էս «ագրանովը» Ռուսեթի հողում կարա՞ն շինեն:
Գյուղատնտեսական մեքենաներին շատերն են «ագրանով» ասում: Լեզուն դեռ պատ չի գալիս, որ շարքացան ասի, զտիչ, քամհար:
— Էս «ագրանովլը» սերմ ա գցում, էս մինն էլ ջոկում ա, — իրար բացատրում են:
Նայում եմ ընկերոջս: Թիկն է տվել պատին և անշարժ նայում է նրանց, որոնք տարիներ առաջ էշ էլ չտվին, հիմա խռնվել են մեքենաների շուրջը, ինչպես երեխաները նոր խաղալիք տեսնելիս:
Մայր մտնող արևի շողերի հետ երանության մի ժպիտ խաղում էր նրա հոգնած, տարիների կնճիռներով ակոսած դեմքին:
* * *
— Ա խալխը, հավատալս չի գալիս, թե էս իմ ցորենն ա էսպես իստակ:
Զտիչը դադարում է: Մաքրած ցորենի մեջ տասնյակ ձեռքեր են մտնում, մի-մի բուռ անում ու մատներով խառնում, տեսնեն ինչպես է մաքրել: Ցորենի տերն է, որ զարմացել է լավ սերմացու ստանալուց:
— Հլա շատ կզարմանաս, Մուքի ամի. — պատասխանում է մի ուրիշը, որ նախքան այդ, ներքին պարծանքով պատմում էր, թե ինքն ինչ մաշիններ է տեսել Գերմանու պլենում: Երեք տարի աշխատել է ինչ-որ տնտեսությունում, ծանոթ է մեքենաներին:
— Հմի էդ ինձ համար ոնց որ խաղ ու պար.— վերջացնում է նա իր պատմությունը Գերմանու պլենում տեսածների մասին:
— Մուքի ամի, աստված կարա՞ մեղավորին արդարից էսպես ջոկի. — ձայնում է մի ջահել, և կողքին կանգնած մի ուրիշ ջահել պատասխանում է.
— Աստված էդ հունարը չունի:
Իսկ Մուքի ապերը զտած ցորենը շալակում է, դանդաղ քայլերով հեռանում գյուղի նեղլիկ փողոցներով:
Գզիրը կտուրներից ձեն է տալիս, որ ժողով կա, ու հետո էլ, թե՝ մի ոչխար է կորել հանդում, տեսնողը գա իմաց տա խորհրդին:
Ժողովի են գալիս, բայց բոլորի բերանում էլ մի խոսք կա միայն.
«Ագրանովի» մաշինը:
Գալիս են մեկ-մեկ, նստոտում բակի քարերին: Գյուղխորհրդի նախագահը մինչև ժողովի բացելը մի քանի գործեր է քննում, գանգատներ ընդունում:
Մանր գործեր են. մեկի ոչխարն է ընկել մյուսի արտը կամ հերվա ցորենից տալացուք կա, որ դեռ չի ստացել: Գործերը քննվում են շատ արագ, բանավոր գանգատի հիման վրա. բոլորին էլ հայտնի է, թե ինչ որոշում պիտի տա խորհուրդը: Գյուղական ադաթն է՝ բանավոր մի օրենսգիրք առանց մի հոդվածի, առանց հատվածի:
Գործերը պրծան: Արդեն բավական բազմություն է հավաքվել:
— Հա՛, ընկերներ, դե կանգնածը մի նստի հալա, — ասում է նախագահը:
— Էսօրվա ժողովում մին օրակարգ ունենք, բոլորիս էլ սրտակից բան ա...
Եվ մի քանի խոսք է ասում այն մասին, թե ինչքան դժվար է գյուղում եզներով վարուցանք անել, օրինակ բերում, թե մի օրվա վարելու համար մի եզան վրա քանի ճիպոտ են ջարդում, և հանկարծ խոսքը ընդհատելով՝ դառնում է մեկին, վկա կանչում.
— Քո ալա եզը վար անելիս սատկեց ո՞չ...
Նա էլ ասում է.
— Բա սատկեց ո՛չ:
Եվ խոսքը շարունակում է, ուրիշ օրինակ բերում՝ ապացուցելու, որ եզներով վարուցանքը ձեռնտու չի:
— Պետք ա մենք տրախտորի մաշին բերենք:
Այդ ասելիս մի թեթև շարժում է նկատվում ունկնդիրների մեջ, որոնց դեմքերը կիսամութի մեջ պարզ չեն երևում: Թութունի կրակներն են, որ պսպղին են տալիս:
Ընկերս է խոսում տրակտորի առավելությունների մասին, բացատրում է, որ հարկավոր է ընկերություն կազմել, ընկերության կանոնադրությունն է կարդում:
— Մեր հողերում բան կանի՞ էդ տրախտորի մաշինը, — հարցնում է մեկը, մյուսն էլ, թե՝
— Մաշինն առանց եզան ո՞նց ա շուռ տալու ծրելիս...
Էլի այն գյուղացին է, որ Գերմանու պլենում հազար հրաշք է տեսել. պատմում է հինգ տարի, և դեռ չի վերջանում տուտը տեսածի: Նա էլ մի կողմից է ավելացնում տրակտորի առավել կողմերի մասին:
— Մաշին ա էլի, մեծ մաշին. խոփերը ետնան քաշ տալիս: Մին օրում հինգ օրավար ցել կանի:
— Հինգ օրավա՛ր...էդ հո հրաշք ա:
Գնի մասին են հարցնում, ուզում են իմանալ, թե՝ -էդ տրախտորի մաշինի լեզուն հասկացող կճարվի՞ գյուղում:
Սկսում են թեկնածուների անուններ տալ, թե ով կարող է տրակտորով վարել: Գյուղը տասնյակ շոֆեր ու մեխանիկ ունի Բաքվում, պետք է մեկին գրել, որ տրակտորի լեզուն սովորի և գյուղ գա:
— Դե ի՞նչ եք ասում, այ ժողովուրդ.— ասում է նախագահը. — էն «ագրանովի» մաշինին էլ հավան չէիք, ասում էիք, թե մեր հողերում կարալ չի աշխատի:
— Ինչ պիտի ասենք: Որոշ դնենք. մարդս մի եզ տա տրախտորի մաշինը բերենք...Ես իմ ագին ծաղիկ եղը էս գլխից տալիս եմ էդ նպատակին,— ասում է մեկը, տեղից կանգնում և սպասողական դիրքով նայում, թե մյուսներն ինչ կասեն:
Քսանից ավելի գյուղացիք համաձայնվում են իրենց եզները տալ, տրակտոր առնել:
Բայց ժողովը որոշում է ցորեն հավաքել, ընկերության ամեն մի անդամից հինգ փութ ցորեն: Հենց տեղնուտեղը ցուցակ են անում, գրվում են ներկաները, բացակաների կողմից էլ են երաշխավորում:
Ուշ է արդեն: Գյուղացիք ցրվում են, հարևանը հարևանի հետ մինչև տուն խոսում է տրախտորի մաշինի մասին:
Մի խումբ երիտասարդներ շրջապատել են մեզ, ուզում են ավելին իմանալ, անհամբեր սպասում են տրակտորին:
— Մի պրծնենք էս չարչարանքից, էն ժամանակ տես գեղում ապրելն ինչքան կհեշտանա,— ասում է նախագահը, որ մինչև այդ ցորենի և անդամների քանակն էր հաշվում:
Եվ քանի՛ ուղեղներ մգլոտած, ծխից սևացած խրճիթներում այդ գիշեր միտք արին քաղաքի տրակտորի մասին:
ԱԲԳԱՐԵՆՑ ԻՎԱՆԻ ԴԱՏԸ
1
Գյուղում Աբգարենց Իվանից հարուստը չկա: Ձիեր ունի, եզներ, բաղ ու բոստան, տարին 2 բատրակ է պահում, իսկ գարունքին մի չոբան էլ ավել է վարձում՝ ոչխարը սար տանելու համար:
Ձմեռն էլ պարապ չի նստում, ուշքը փողի վրա է, մի քամի մանեթ աշխատելու: Ձեռաց փող է տալիս, առանց մուրհակի, մանեթին քսան-երեսուն կոպեկ էլ վրա դնում: Ոչխար է մորթում, եզ ու կով առնում, ծախում, մի խոսքով, մի ձեռքը միշտ փողի հետ է խաղում, մյուսը՝ ամբարների բանալիների հետ:
Աբգարենց Իվանի ավել անունը դրել են «քյասիբ ուտող»:
— Էդ կայքդ ո՞վ ա ուտելու, Իվան, ժառանգ էլ չունես,-հարցնում էին գյուղացիք, երբ աշխատանքից ազատ ժամերին զրույց էին անում պատի տակ:
Իվանը խեղճ էր ձևանում, վիզը ծռում և կամաց ասում.
— Է՛, ինչ ունեմ, որ է... Երկու լղար եզ, մի քանի կով: Էն ա, ծախում եմ, տուրքը տամ...
— Դե լավ, լաց մի լինի, մեզ էլ չես խաբելու, Իվան, — ասում էին գյուղացիք:
Իվանը մի հոգս ուներ՝ ժառանգ ունենալ: Եվ երբ այդ հարցը տալիս էին նրան, թե կայքդ ով պիտի ուտի, խեղճանում էր, մտքում նզովում իր չբերք կնոջը, տուն դառնալիս ուշունց տալիս դարդից դեղնած կնոջը:
Իվանը մտքում դրել էր ժառանգ ունենալ, թեկուզ ուրիշ կնոջից:
2
Մի ուրիշ հոգս էլ ուներ Աբգարենց Իվանը, նոր տուն շինել:
Նստել, հաշիվ էր արել, թե ի՞նչ պիտի նստի տունը. հաշվել էր և ձեռքի փողը, բայց ոչ ոքի չէր ասել, թե ինքը իր տունը կշինի ունեցած փողով:
Մի քանի օր հետո Իվանը, իրիկնադեմին, իր կալի մոտ խոսեց հարևան Սրապի հետ: Սրապն աղքատ էր, կայքը վառեիր՝ ծուխ էլ չէր բարձրանա:
— Սրապ, ուզում ե՞ս հարստանաս, — ասաց Իվանը: Սրապը զարմացած նայեց:
— Էգուց կացինն առ, գնա անտառում գերաններ պատրաստի տանս համար, գիշերով բեր:
— Բա բիլե՞թ, — հարցրեց Սրապը.
— Առանց բիլեթ, ծածուկ բեր.
— Բա որ բռնե՞ն, — էլի հարցրեց Սրապը:
— Ա, տնաշեն, բռնեն, քեզ ի՞նչ պիտի անեն, ինչ ունես, որ ի՞նչ տանեն: Չես իմացե՞լ, որ էս կառավարությունը աղքատի համար է հոգս քաշում, դու էլ աղքատ ես էլի...
Սրապը մինչև միտք կաներ, Իվանը նրա ձեռքում մի քանի արծաթ դրեց, արծաթից Սրապը տաքացավ: Տանը հաց չկար, շոր չկար:
— Լավ, — ասաց: Եվ գիշերով կացինն առավ, գնաց անտառը:
3
Սրապը տասներկու գերան կտրել էր, վեր գցել, կլպե. Երեքն էր մնացել: Քրտինքը փրփուր էր դառել, Սրապը չէր բեզարում:
Երբ վերջին ծառը ընկավ, Սրապը կռացավ, որ ճյուղերը կտրատի, ոտնաձայնի վրա ետ նայեց: Ծառի մոտ անտառապահն էր կանգնել:
Սրապը գունատվեց, կացինը ձեռքից վեր ընկավ: Երկու օր հետո, անտառապետի կազմած արձանագրությունը դատարան գնաց:
— Իվան, տունս քանդեցիր, խայտառակ արիր, — ասում էր Սրապը:
— Բան չկա, կասես, որ քեզ համար ես կտրել: Աղքատ ես, բան չեն առնի, կներեն, — սիրտ էր տալիս Իվանը:
Դատարան գնալուց առաջ Աբգարենց Իվանը գիշերով Սրապի տունը երկու փութ ցորեն ուղարկեց, նոքարին պատվիրեց թե՝
— Ասա, որ կալին էլ կտա...
4
Դատավորը հարց ու փորձ էր անում Սրապին:
— Ինչո՞ւ ես բերել, քեզ համար է, թե չէ: Ասում եմ, սուտ որ ասես, օրենքը քեզ խիստ կպատմի,— ասաց դատավորը:
Սրապը հանկարծ հետ նայեց: Իվանը նստել էր առաջին շարքում, որպես թամաշա անող: Սրապը նայեց Իվանին, Իվանը աչքով արեց.
— Պիտի ասեմ, Իվան, պիտի ասեմ: Հոգուս վրա մեղք մի դնի, ես անմեղ եմ:
Եվ բոլորը պատմեց: Հետո մոտեցավ դատավորին.
— Ահա չորս աբասին, երկու փութ էլ ցորեն կա տանը, ձեռք չեմ տվել...
Դատավորը, թե՝
— Ապրե՛ս, Սրապ:
Երկու օր հետո Իվանին պիտի դատեին:
Ժառանգ ունենալուց ավելի ծանր հոգս թվաց Աբգարենց Իվանին դատը, որ երկու օր հետո պիտի լիներ:
ԻՎԱՆ ԲԵՅԸ
Գավառական մի քաղաք. լայն և ուղիղ փողոցներ, կանաչ խոտ մայթերի վրա, տների առաջ բոստաններ և բարձր, ստվերախիտ ծառեր, որոնց շվաքի տակ իրիկվա հովին նստում են հարևան կանայք, զրուցում, մինչև նախիրը հանդից գա, կիթ անեն, թեյ գցեն ու թեյից հետո խաղան նարդի, հետո՝ խոր քուն, մինչև լուսաբաց, մինչև նոր կիթ:
Մի քաղաք, ուր այսօր երեկվա պես է, վաղն էլ դժվար թե մի բան լինի: Մի խուլ անկյուն, ուր ավտո տարին մի անգամ է գալիս, փողոցներում մարդ էլ չկա, որ անցնելիս դիպչես:
Լեն ու արձակ, տան կարած վերմակի պես, իրա քեֆին քաշվել է սարերի ետև, միտք էլ չունի մեծ քաղաքին միանալու: Զարթնում է արևի հետ, մի քիչ շարժվում և երեկոյան նարդուց հետո քուն մտնում:
Այդ փոքր քաղաքում մի խուլ փողոց...տասներկու տուն: Իրար լավ գիտեն, հարևանի աքլորն էլ են ճանաչում ու գիտեն, թե դրկիցն այսօր ճաշին ի՞նչ է եփել կամ ինչպես երեկ նրանց տանը մի բաժակ ընկավ, կոտրվեց:
Այդ խուլ փողոցում՝ դարձյալ կանաչ խոտ, ցածլիկ տներ, պատերի տակ բանջար վայրի, ցերեկվա տոթին հաճելի շվաքարան նախիրից փախած հորթերի համար:
Մի պատյան, որի մեջ քաշվում է խխունջը, հենց որ անդուրեկան մի ինչ է շոշափում:
* * *
Իվան բեյի տունը այդ խուլ փողոցի տներից մինն է: Տան այգին է, փողոցից քարե պատով բաժանված: Եվ ամեն տարի այգում ու բոստանում փարթամորեն հասնում են արևածաղիկն ու գլուխ սոխը, խնձորն ու սերկևիլը. վայրի խաղողի ճյուղերը, ջղերի պես, փաթաթվում են պատին, կախվում փողոցի վրա:
Ամռան զով երեկոյան Իվան բեյը սիրում էր նստել դարպասի առաջ, քարի վրա և թազբեհի հատիկների հետ խաղալ, մինչև որ տնից ձեն տային, թե սամավարը սառչում է կամ մի հարևան գար, Իվան բեյի հետ նարդի խաղար:
Հե՛յ գիդի ժամանակ: Ասես երազ էր, իսկի չէր եղել: Ի՛նչ մարդիկ էին գալիս Իվան բեյի տունը, նրա այգում ինչ քեֆեր են արել, քանի պրիստավ է լեզգինկա պարել՝ խանչալով կամ գինու շիշը գլխին:
Իվան բեյի այգում մի տանձենի կա, բունը ճեղքված: Տարիների ընթացքում այդ ճեղքվածքի շուրջբոլորն ուռել է, հաստացել նեգրի պռոշի պես ու սպի կազմել:
Երմոլով պրիստավն էր, թրով ծառը ճղեց. — կասեր Իվան բեյը ու դանդաղ, ծերի դողդոջ ձայնով, ծոր տալով կպատմեր, թե Երմոլով պրիստավն ութ շուն էր պահում, լավ որսկան էր, կնիկն էլ թաթար էր, համեղ խմորեղեն էր պատրաստում:
Հերիք էր հիշողության տուտը բացվեր. կծիկը վերջ չուներ: Ետ կտար, ամեն մի հանգույցի մի պատմություն կաներ ու գլուխը կերերար, աչքերում հին օրերի կարոտը կփայլեր մեղմ, լուսաբացին հալվող աստղի պես:
Տունն էլ էր հին: Սանդուղքի գերանները փտել էին, տախտակները տեղ-տեղ վայր թափել, ինչպես Իվան բեյի ատամները ժանգոտ, տան սյուների վրա տեղ-տեղ բորբոսը բուն էր դրել:
Սանդուղքով բարձրանալը դժվար էր: Իվան բեյի ոտքերում առաջվա ուժն էլ չկար:
Հին տանը երկուսով էին ապրում ինքը և պառավ կինը, որ միշտ թոնթորում էր իր վիճակից, ամեն օր ամուսնու երեսով տալիս, թե ինչ է շաքարավազ չի բերում, որ ինքը մուրաբա եփի: Ցավն ավելի էր շատանում, երբ պահարանի դարակների վրա դարսած պնակներն ու մուրաբայի դատարկ ամաններն էր տեսնում:
Ծաղկում էր կեռասը, բալը, կարմրին էր տալիս կեռասը, հետո բալն էր սևանում, իսկ իրենք կարոտ էին մնում մուրաբի: Հարևանի ժիր մանուկներն էին պլոկում Իվան բեյի ընդարձակ այգին, օգտվում նրա բարիքներից և գրպան ու ծոց պտուղներով լցնում, ծլկվում մի ապահով տեղ: Երբեմն էլ ճղակոտոր էին անում մի ծառ, պտուղ քաղում, իսկ ճյուղը թողնում ընկած, մորթած անասունի պես:
Իվան բեյը տուն էր գալիս, կինը լացակումած կոտրած ճյուղն էր ցույց տալիս և ասում, որ գանգատ տա...Իվան բեյը նայում էր, երերում գլուխը, սուս անում:
Հե՜յ գիտի ժամանակ: Առաջ ծիտն իր թևով կվախենար Իվան բեյի ծառից մի կեռաս կտցելու:
Այսպես էր մտածում Իվան բեյը, մտքի ծովն ընկնում, լող տալիս դեպի ետ, տասնյակ տարիներ ետ, երբ պրիստավի գրագիր էր, կանցելարի շեմքով ներս մտնելիս գետնին պպզած գյուղացիք պիտի ոտքի կանգնեին, մինչև գոտկատեղ խոնարհ գլուխ տային:
Իսկ ինքը հազում էր խրոխտ, աչքերն աջ ու ձախ ման ածում, տեսնի թե ի՞նչ նոր մարդ է եկել կամ ո՞վ է երեկվա խոսք տված փեշքեշը բերել: Նայում էր ու, կանցելարի դուռը բաց անելիս, դռան շեմքին արձանի պես կանգնած ծառային ամեն օր հարց անում:
— Ակո՜փ, օթաղս լավ ես սրբե՞լ, տես հա՛ ...
Ու մատը թափ էր տալիս: Իսկ Հակոբը մեջքն ավելի էր դեմ անում պատին, ձգվում, վիզը երկարում հնդուհավի պես և աչքերը առաստաղին գցելով ասում.
— Հրամել ես, աղա, քո ուզածն ա...
Այդ երբ էր վերհիշում Իվան բեյը դարպասի քարին նստած ժամանակ: Թազբեհի հատիկների միալար ձայնն ասես զանգերի ծանոթ ղողանջներ էին՝ հարազա՛տ ու հին:
Փողոցում իրիկվա դեմ քամին էր սուրում մեղմ, իրար էին քսվում տերևները վայրի խաղողի. մի հաճելի խշշոց կար իրիկվա կիսամութին: Իվան բեյը կիսախուփ էր անում աչքերը, այդ ձայնին ունկնդրում:
Այնքան մոտիկ, այնքան հարազատ էին թվում օրերը, որ անցան: Երազ էր, ասես չէր եղել...
* * *
— Իվա՛ն, դե եկ էլի, սամավարը սառավ, — ձայն էր տալիս կինը ներսից:
Իվան բեյը տնքալով վեր էր կենում տեղից, թազբեհը պահում գրպանում և դարպասով ներս մտնում:
Ամեն իրիկուն դարպասի երկաթ կապն ինքն էր գցում ու մի քար էլ դռան դեմ անում: Առաջ հեշտ էր քարը տեղից ժաժ տալ. կռներում ուժ կար, տանը ծառա կար:
Դարպասն ամրացնելուց հետո պարտեզի դռան պիտի նայեր ու տեսներ, թե պառավը չի՞ մոռացել հավաբունը ծածկել: Հետո տնքալով բարձրանում էր գերանները փտած սանդուղքով, նստում սեղանի առաջ և դեղնած, կաշին կուչ եկած ձեռքերով պինդ բռնում տաք բաժակը:
Իվան բեյը մի փոքրիկ կտոր շաքար էր դնում լեզվի վրա և ծպացնելով թեյը կում-կում խմում, կում անելիս գլուխը բարձրացնում, իջեցնում:
Իսկ կինը միշտ թոնթորում էր, թե էլ առաջվա թեյը չկա, կամ միսն է լղար, կամ էլի մուրաբի պատմությունն անում:
Թեյից հետո Իվան բեյը սովորություն ուներ հին ժուռնալներ նայելու: Եվ անպատճառ ակնոցը պիտի դներ քթի ծերին ու պատկերին նայեր ակնոցի վրայից:
— Այ թե հա՛, — ասում էր երբեմն, նրա փոքրիկ, ջրակալած աչքերը ժպտում էին, մատը դողալով դնում էր նկարի վրա և պառավին ցույց տալիս այն, ինչ հազար անգամ տեսել էին միասին: Հետո շրջում էր նկարը, մի ուրիշը բաց անում և էլի ուրախացած ասում.
— Ա պառավ մի տես է՛...
Հետո պառավը ժուռնալն իր տեղն էր դնում, իսկ Իվան բեյը հանվում էր քնելու: Բայց առաջվա քունն էլ չկար, անկողնում տապակ-տապակ էր գալիս, օֆ անում, մի կողքից մյուսը դառնում ու հանկարծ, միտը մի բան ընկնելուց, պառավին զարթնեցնում էր, ասում թե.
| Следующая страница | ||