Բակունց Ակսել՝ Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ | |
Կյանքը էսպես ա: Մեր միլիցիան օգնել ա գյուղի խորհրդին, և ոչ մի թյուրմացության առաջ չենք եղել տուրքերը գանձելու մեջ: Մենք, ճիշտ ա, մի քիչ ուշացել ենք, բայց տուրքը գանձվել ա:
— Մի քանի խոսք ևս կավելացնեմ ենթաբաժինների մասին, որի մեջ ա Զագսը: Շրջանիս գյուղացիության 90 տոկոսը կապված ա Զագսի շուրջը: Հոգևորական իշխանություն գոյություն չունի, և Ջագսի աշխատանքները լավ են գնում: Մի կարևոր խնդիր էլ Պետապն ա: Պետք ա գյուղերում հասկացնել նրա մասին:
Նոր պատգամավորներ են գալիս: Ընդմիջում են. զեկուցողը դադար է առնում և դառնում է մեկին՝ «Էն օթախում նստարան կա, բերեք նստեք», հետո էլի շարունակում է.
— Գոնյա պետք ա մեծ աշխատանք տանենք Պետապի մասին: Դե սրանով էլ իմ զեկուցումս պրծավ:
Հարցեր են տալիս, թե հեռախոսի սյուները որտեղից պիտի բերեն, թե թերի մնացած դպրոցական նոր շենքերը ե՞րբ պիտի պատրաստեն: Զեկուցողը պատասխանում է հարցերին ու հանկարծ մի բան է մտաբերում:
— Հա, մոռացա ասել, որ մենք գյուղխորհրդի աշխատանքները կանոնավորել ենք: Այ, Լծենը հիմա լավ ա աշխատում. առաջ մի քիչ թույլ էր:
Էլի հարցնում են, թե ո՞նց անենք, որ գյուղերում անչափահասներին չամուսնացնեն:
— Դրա դեմ օրենքը տուգանք ա առնում և գրանցման չենք ենթարկում: Բայց դե էլի ապրում են ծածուկ, մինչև չափահաս դառնան (ոմանք ժպտում են): Դե դեպք ա եղել, որ քննել ենք, աղջկանը կամ տղին ասել ենք, թե սպասեք, ասում են՝ թե բանը բանից արդեն անց ա կացել, էլ ի՞նչ սպասենք (ծիծաղում են):
— Ես նրանով եմ իմանում, որ դպրոցը լավ է, որ հիմիկ գարունք ա, բայց էլ առաջվա պես երախոցը դպրոցից չեն հանում և ուղարկում տավարը կամ վարը, — ասում է մի գյուղացի: Նրան ի՞նչ, թե ըստ էության չեն խոսում: Միտք էր, եկավ, պիտի ասի, ու տեղից առաջարկում է ամեն ջանք թափել, որպեսզի դպրոց չունեցող գյուղացիներն էս երկու տարին դպրոց ունենան:
Մեկը բանաձև է առաջարկում՝ շրջգործկոմի գործունեությունը հաստատել:
— Կարճ ա գրած, է՛, դուք հետո մաքուրը կգրեք:
Զեկուցում է Բռնակոթ գյուղի ներկայացուցիչը գյուղի խորհրդի աշխատանքների մասին:
— Ունեցել ա 10 նիստ, շոշափած ա 45 հարց. էս երկու ամսում հասարակության ժողով 5 անգամ ա եղել: Ունենք 2061 շունչ, արական էլ, իգական էլ: Բաքվում ունենք 381 բանվոր, գյուղում կա 560 հատ լծկան եզ, 1428 ոչխար, 33 ավանակ (ոմանք ծիծաղում են, մեկը տեղից ձայնում է՝ «մին էլ ասա»): Գյուղում կա Փօկ, 65 գութան: Գյուղում ունի դպրոց, որտեղ հաճախում են 157 (տեղից հարցնում են՝ «ի՞նչ», «աշակե՜րտ, ի՞նչ» ժպտալով պատասխանում է զեկուցողը): Հետո սեկցիաները, — կուլտուրական աշխատում է լավ: Էս 2 ամսում գյուղում ծնվել է 17 երեխա, մեռել են 7 (մի պատգամավոր տեղից՝ «Մեր գյուղում էս տարի հլա մեռնող չի եղել»): Չորս ճանապարհ ենք շինել, 400 մարդ ա աշխատել: Կապերատիրն ունի 175 անդամ: Լիկկայանը առայժմս լավ ա:
Հարցեր են տալիս.
— Ի՞նչքան տուրք եք տվել:
— 80 տոկոս տվել ենք, 20-ը մնում ա:
— Դաշտային աշխատանքների պատճառով աշակերտները դպրոցից չեն հակասո՞ւմ (երևի ուզում էր ասի պակասում):
— Չէ՜, չեն հակասում, — պատասխանում է:
— Մի դուռը բաց արեք, օդը փոխվի, — ասում է նախագահը:
Դուռը բացում են. ցածլիկ սենյակը ավելի է լուսավորվում: Դուրսը գարնան արևոտ օր է, ու հեռվից կանաչին են տալիս արտերը:
— Կզեկուցի Անգեղակոթն իր արածի մասին:
Կազմը բաղկացած է 38 հոգուց, ունեցել է 12 հատ նիստ, 7 հասարակական ժողով: Խորհուրդը 13 օրվա մեջ շինել ա մի մեծ ճանապարհ, աշխատել ա 1400 բանվոր: Որ կարելի ա ասել առաջ էդ ճանապարհով ուլախ չէր գնում, հիմա փոշտ էլ կգնա: Ծառատունկը բաղում տնկել ա 120 հատ, շինել ա 13 նստարան, պետք ա 25 հատ էլ շինի: Փօկն ունի 96 փութ ցորեն: Երեսուն տարի ա մեր հողը չի բաժանվել: Էս տարի խորհուրդը որոշել ա գավառից բերել 7 հատ հողաբաժին, որ էս տարի հողի բողոքը միանգամից վերջանա:
Խրճիթ-ընթերցարանում պարապմունք լինում ա, գալիս են կուսակցական և գյուղացի ընկերներ: Գողություն չկա: ՄՈՊՐ-ի անդամ 35 հոգի, Պետապի հարկը գրում են: Էլ էնպես հարց չունիմ:
— Գյուղում կա՞ առողջապահական սեկցիա, — հարցնում է մեկը:
— Կա՜, — պատասխանում է:
— Ի՞նչ աշխատանք ա տանում:
— Դե պարզ ա ի՜նչ պիտի անի: Ծրագիրը իրագործում ա:
Հարցնում են, թե նախզինակոչները լիկկայան հաճախե՞լ են, թե ոչ, կոոպերատիվն ի՞նչպես է աշխատում և այլ բազմաթիվ հարցեր, որոնցով այսօր մեր գյուղն է զբաղված:
— Ավագ, էն կուլան մի դես տուր, -խնդրում է մեկը: Պաղ ջրով լի կուլան ձեռքե ձեռք է անցնում:
Խոսք է տրվում Ախլաթյան գյուղի նախագահ Կոնսուլին: Զարմացա, երբ այդ անունը լսեցի: Եվ ի՜նչ տեսակ ավել անուն չեն հնարում մեր գյուղերում:
Ցեխոտ պալտոն ուսին, մտրակը ձեռքին մոտենում է Կոնսուլը սեղանին:
— Կոնսուլ, վիզդ ինչո՞ւ ես կապել:
— Չիբան ա, — խռպոտ ձայնով պատասխանում է նա ու սկսում պատմել արած աշխատանքի մասին: Դարձյալ դպրոց, կամուրջ, ճանապարհ: Գյուղում բոլորն էլ կոոպերատիվի անդամ են: 500 արշին տախտակ են քաշել նոր դպրոցի համար, քար են կտրել: Բաքվի բանվորներն օգնում են, ուղարկել են տետրակներ, գիրք, փող, ապակի: Կոնսուլը հայտնում է, որ գյուղը որոշել է ավելի սերտ կապվել քաղաքի բանվորների հետ:
Կոնսուլից հետո խոսում է մի ալևոր գյուղացի, որի գլխին դրած զինվորական հնացած գլխարկը չի սազում նրա պատկառելի միրուքին: Առաջարկում է, որ խորհրդի անդամները գյուղացոց հասկացնեն, թե երեխաներին դպրոցից չի կարելի հանել:
— Էսօր եթե նա հինգ փութի կամ հինգ գառան համար նա իրեն երեխային կույր ա թողնում ուսումի կողմից, մի քանի տարի հետո նա հինգ հարյուր փութի վնաս ա քաշելու:
Կոնսուլը պպզել է գետնին, ծնոտը հենել է ձեռքին և աչքերը ճպճպացնելով նայում է մեկ սրան, մեկ նրան:
Հարցնում են, թե լիկկայանում ի՞նչ են սովորել:
— Ես վարժապետ չեմ, որ իմանամ: Լիկկայանը գնացողը գիր չգիտե, դե նա էնտեղ գրագիտություն պիտի սովորի, էլ ուրիշ ի՞նչ պիտի անի:
Էլի խոսում են, պատմում արածի, պակաս-պռատի մասին: Համագումարը ասես մի նահապետական գերդաստան է, որ վաղվա աշխատանքն է բաժանում, թե ո՜վ է հանդ գնալու, ո՜վ հունձի, ո՜վ կալի:
Մի թուրք գյուղացի նախագահին է հարցնում թե՝
— Բըզըմ դարալարդա հա՞վախ օլաջայ բջիջլար:
«Մեր ձորերում ե՞րբ են բջիջներ լինելու». հեռու ձորերում դեռ թույլ են աշխատում, բայց այդ ձորերում էլ շուտով «բջիջլար օլաջայ»:
* * *
Արևը թեքվում է արդեն:
Պատուհանի ճեղքից շողերի մի խուրձ դիմացի պատին է ընկել, ասես շոյում է ընկ. Մյասնիկյանի պատկերը, որի շուրջ մեկը դաշտի ծաղիկներից փնջեր է շարել, խնամքով ու գորովով: Ասես ժպտում է մայր մտնող արևի շողերի միջից և ուրախ է, որ «մահվան կռիվ է հայտարարված հայ գյուղի տգիտության և աղքատության»…
ԲԻՉԱՆԱԳ
Սիսիանից Նախիջևան տանող ճանապարհն անցնում է Սալվարթուի լեռներով: Վեց ժամ անընդհատ պիտի բարձրանալ և ապա իջնել:
Ու վերև, գագաթից բացվում է մի հսկա տեսարան: Հեռվում կապույտ մշուշի մեջ երևում են Ղարադաղի ժայռերը, ավելի մոտ անտառոտ Ղափանը գանգուր մորթու պես փռվել է բլուրների վրա, իսկ արևմուտքում՝ Նախիջևանի հարթավայրը բերրի:
Հունիսին Սալվարթուի վրա դեռ ձյուն է լինում: Զուլալ առուները քչքչում են կայտառ, ծաղիկները գույնզգույն, կանաչ ֆոնի վրա, ասես գորգեր են փռած:
Ձմեռն է սոսկալի: Սիսիանի գյուղացին գիտե ինչ ասել է ձմռան բուքին Նախիջևանի սարն անցնել. քանի՛ հոգի են բքախեղդ եղել, ձի ու չարվադար մնացել ձյունի հաստ շերտերի տակ մինչև գարուն, մինչև հալոցքը ձյունի:
Լուսաբացը հեռու է դեռ: Վայրէջքն է սկսվում: Նեղ կածանն անցնում է փոքրիկ մացառուտների միջով: Քանի իջնում ենք, այնքան մացառուտը խտանում է ու վերջում դառնում անտառ:
— Որ մեշին հասնենք, տաք կլինի, — ասում է չարվադար Աբոն, որն իր գլխի մազի համրանքի չափ գնացել-եկել է այդ ճանապարհով ու գիտե ամեն քար ու քոլ:
Ցուրտ քամի է փչում, բայց ինչքան ներքև ենք իջնում, այնքան օդն ավելի տաքանում է: Աբոն փորձված է, ձիու կողքից է քայլում: Այդպես ավելի լավ է պաշտպանվել ցրտից:
Մեզ հանդիպում է մի մեծ քարվան: Արմենտորգի ապրանքն են փոխադրում: Հարցնում են, թե սարում հո ցուրտ չի: Աբոն գիտե բոլորին, ճանաչում է, ով որ գյուղից է:
Իջնում ենք նեղ կածանով: Մեկը ներքևից բարկացած կանչում է ձիուն, հայհոյում: Հավասարվում ենք: Ծանր բեռան տակ ձին չոքել է, չի կարողանում վեր կենալ:
— Թամահդ մի քիչ պակաս արա, էլի՜, բա էդ ձին էդքանը կտանի՞, որ բեռնել ես, — կանչում է Աբոն և մոտենում:
Օգնում ենք: Բեռը նորից բարձում է ու ճանապարհը շարունակում:
— Էհ, սրանք չարվադար ե՞ն: Հե՛յ գիտի ժամանակ: Էնպես ադաթ կար առաջ, որ եթե չարվադարը ճանապարհին իր ընկերոջ թողներ, էլ նրա հետ ոչ ոք ճանապարհ չէր գնա: Թողել են բեռը վեր ընկած, իրենք գնացել, — տրտնջում է Աբոն:
— Հասանք հա: Հրեն Բիչանագի ծուխն երևաց:
Ձորից ծուխ էր բարձրանում:
Բիչանագում առաջ մալական էր ապրում: Գյուղը կոչվում էր Կարմալինովկա: Պատերազմի տարիներում մալականները քոչել են ուրիշ գավառներ, որը՝ Շամախի, որը՝ Դիլիջան, որն էլ Ռուսաստան: Գյուղում այժմ թուրքեր են բնակվում:
Բիչանագը Նախիջևանի սահմաններումն է: Կտրված լինելով կենտրոնից և ընկած հեռու ձորում, Բիչանագն առաջ էլ իր ուրույն կյանքով էր ապրում: Այժմ էլ շարունակվում է այդ դրությունը:
Բիչանագում ոչ մի կազմակերպություն չկա. չկա կոոպերատիվ, դպրոց: Գյուղում կուսակցական մարդ չկա: Առանձին գյուղխորհուրդ չունեն: Նայում են Շահբուզ գյուղին, որ 20 վերստի վրա է: Հողաշինարարական աշխատանք ամենեվին չի տարված:
Գյուղում զանազան վեճեր լինելու դեպքում այս կամ այն ախսախկալն է վճիռ տալիս, համաձայն ադաթի ու հին սովորության:
— Սեյիդ ամու մոտ մի լավ չայ խմենք, — ասում է Աբոն:
Ձիերից իջնում ենք: Սեյիդ ամին բարևում է մեզ մի առանձին ախորժով և պես-պես շարժ ու ձևով ներս կանչում:
Նրա խրճիթը մալականի մի հին տուն է: Նոր կենվորը փոխել է ըստ ճաշակի: Տան անկյունում դեռ մնացել է ռուսական վառարանի մի մասը, որի վրա դարսած է աթար:
Թոնիրը թեժացրել են: Մուխն ու ալավը իրար են խառնվել: Սեյիդ ամու ամբողջ ընտանիքը բոլորել է թոնրի շուրջ: Ետ են քաշվում, մեզ էլ տեղ տալիս:
— Սարից եք եկել, մրսած կլինեք, — ասում է Սեյիդ ամին:
Թոնրի վրա մի խաչափառ երկաթ ձգված, վրան ապուրով լի մի կաթսա: Սեյիդ ամու պառավ կինը, չորացած ձեռքով՝ խառնում է ապուրը: Աչքիս այնպես է երևում, կարծես մխից սևացած շերեփն էլ կնոջ ձեռքի շարունակությունն է, և կինը ապուրը ձեռքով է խառնում:
Թոնրի շուրջը շարվել են երեք կիսամերկ մանուկներ՝ անլվա, ճպռոտ աչքերով: Նրանցից ամենափոքրը դժգոհ մռմռում է քթի տակ. հաց է ուզում:
— Եղբորս երեխաներն են, ես եմ պահում, — ասում է Սեյիդը:
Աբոն արդեն ձիերը տեղավորել է:
— Սեյիդ, մի լավ չայ գցի մեզ համար:
— Գլխիս վրա: — Ու ձայն տվավ:
Անկյունից, ասես թաքստոցից, դուրս եկավ մի մանկահասակ աղջիկ, սամավարն առավ ու դուրս գնաց:
— Նորապսակ է Սեյիդը. էս երեխան նրա թազա կնիկն է, — կամացուկ ասաց Աբոն: — Հինգ կնիկ է առել, չեն դիմացել, մեռել են, հիմա էլ էս երեխին է բերել:
Ներս մտավ մի երիտասարդ, որ անդամալույծի էր նման, ոտքերը զոռով էր քարշ տալիս ու խոսելիս էլ բերանը ծռմռատում:
— Սեյիդի տղան էլ էս է. հոր մեռնելուց հետո նա պիտի նրա տեղն անցնի: Էդպես է օրենքը, — բացատրում էր Աբոն:
Ապուրն արդեն եփվեց: Պառավ կինը հողե ամանների մեջ լեցրեց ապուրից, տվավ երեխաներին, մի կտոր էլ գարու բոքոն: Փոքրիկը, որ մռմռում էր քթի տակ, ի՛նչ ախորժով էր ուտում տաք ապուրն ու գարու բոքոնը, ծպացնում շրթունքով ու գդալից ծլծլացնում կիսաբաց կրծքին, մերկ ոտքերին:
— Էհ ո՞նց ես, Սեյիդ ամի, — հարցնում է Աբոն: Սեյիդն աստծուն փառք է տալիս, գոհ է ապրուստից:
Մի բանից էր դժգոհում. որ ուժը պակասում է, ծերությունը հաղթել էր: Խոսում էր դանդաղ, ծոր տալով, կարծես աղոթք էր անում: Ժողովուրդն իրեն լավ է նայում, գյուղի գործերից շատերն իր ձեռքով են անցնում:
Մանկամարդ կինը սամավարը բերեց, բաժակները շարեց և էլի քաշվեց անկյուն:
Թեյ եմ առաջարկում Սեյիդին: Իրենք շաքար չունեն, շատ վաղուց է, ինչ բերանը շաքար չի դրել: Հրաժարվում է:
— Դուք անուշ արեք:
Աբոն ինձ կամացուկ ասում է, որ Սեյիդը շատ մոլեռանդ է, «հարամ» մարդու շաքար կամ հաց չի գործածի:
Նորից առաջարկեցի: Ես էլ, ընկերս էլ, Աբոն էլ, կարծես խոսք մեկ էինք արել, որ Սեյիդին չայ տանք:
Վերջում համաձայնվեց, առավ իմ բաժակը, տվավ կնոջը և կարգադրեց, որ...14 անգամ լվա: Հետո խմեց:
Չոքել էր գետնին ուղտի պես, բաժակը բռնել էր ձեռքին, ոնց որ քահանան սկիհն է բռնում, մի կում էր անում, տնքում, լեզվով շաքարը բերանում խաղացնում ու մեկ-մեկ էլ ազատ ձեռքով միրուքը սղալում:
Բաժակը լվալուց հետո «հարամն» այնպես էր հալածվել, որ Սեյիդը թեյից ետ կենալու միտք չուներ: Բաժակներն իրար ետևից դատարկում էր, առանց տեղից շարժվելու: Ասես մտքում դրել էր սամավարը դատարկել:
— Էն ո՞նց ես ասում, Սեյիդ, թե աստված հեռու պահի մին...Էն ոնց է, մի ասա, Սեյիդ ամի, — դիմեց Աբոն նրան ու ծածուկ էլ մեզ աչքով արավ:
Եվ առանձին պատկառանքով ու վեհությամբ (երևի այդպիսի դեմք ուներ Մովսեսը Սինայի պատգամները բերելու ժամանակ) Սեյիդ ամին միրուքը սղալելով ու փոքրիկ, փոս ընկած աչքերը կկոցելով, ասաց.
— Ալլահը թող մարդուն հեռու պահի նախ բեկի բանտարկությունից, հետո կնոջ խարդավանքից և վերջում էլ…
Նա արաբերեն էր ասում: Այդ երրորդ պատգամը վերաբերում էր Սեյիդի «հանդերձյալ» կյանքին: «Ըստ օրինաց» նրան բարձր տեղ թաղել, որ նրա հոգին ավելի մոտ լինի երկնքին:
Հետո նամազն էր, ավելի շուտ նամազի դասը: Որդին բերանը ծռմռելով կրկնում էր հոր ասած խոսքերը արագ, կատարում էր այն, ինչ հայրն էր անում:
Մենք լռել էինք: Տնեցիք անշարժ նստել էին: Միայն փոքրիկն էր, որ ապուրը կերել էր և փորը կուշտ՝ քորում էր ետևի փափուկ մսերն ու նայում աղոթողներին:
Նամազը վերջացավ: Աբոն ձիերը հանեց գոմից. բակում՝ դիմացի սենյակից լսեցինք կուփիչի հավասար զարկերի ձայն:
Սենյակի ներսում, գերանների վրա կարպետի հենք էր ամրացված, որի դիմաց նստել էր մի աղջիկ: Նա նուրբ ու բարակ մատներով գույնզգույն թելեր էր հագցնում հինածին և կարպետ գործում:
Մեզ որ տեսավ, գլուխը կախեց, գլխի շալն ավելի քաշեց, որ երեսը չտեսնենք: Լղարիկ, բարակիրան մի աղջիկ է:
— Սեյիդի աղջիկն է, մայրը հերու մեռավ, — ականջիս փսփսաց Աբոն:
Աղջիկն իր օժիտն էր գործում: Սեյիդն ասաց, որ շուտով քյաբինը կտրելու է:
— Տեսնես ի՜նչ քավթառ մարմին պիտի գրկի այս փոքրիկին, ո՜ր ծերունու չորացած շրթունքները պիտի համբուրեն սրան, — զայրացած ասաց ընկերս ու դուրս եկավ:
Ես էլ դուրս եկա սենյակից: Դռան մոտ ետ նայեցի, աղջիկն էլ նայեց: Ու այնպե՛ս ծով խեղճություն, անտերունչ գառան վիշտ կար նրա աչքերում:
Հանկարծ լեզու առներ կարպետը գունավոր ու պատմեր, թե ինչ մտքեր է հյուսել աղջիկը հենքին, ինչպես ծանր հառաչել է կուփիչի զրնգան ձայնի հետ ու ինչպես նրա բարակ, դեղին մատները ամեն մի թելի հետ մի ծանր միտք են կապել կարպետին:
* * *
Մեր ճանապարհը շարունակեցինք Ղզլ-Բողազի ձորով, որի երկու կողմում տձև ապառաժներ և ահռելի քարակույտեր են: Ճանապարհի հետ, ձորով, կեռ ու մեռ հոսում է մի փոքրիկ վտակ, որ հետո կորչում է Նախիջևանի տափարակում:
— Է՛, էն քաղաքի լուսավորությունը երբ է հասնելու էս մեր ձորերին, — լռությունը խախտելով ասաց չարվադար Աբոն: Ու վրա բերեց. — էս մեկը լավ ադաթ չի: Ախր ի՞նչ կյանք պիտի քաշի էն փոքր երեխան:
Ետ նայեցի Բիչանագին:
Տան կտուրի վրա պահապան արագիլի պես կանգնել էր Սեյիդ ամին, ձեռքերը կողքին. հեռվից ռուսերեն «ֆ» տառի էր նման:
Մի քիչ էլ ու ճանապարհը ծռվեց, Բիչանագն է՛լ չէր երեվում:
Ճանապարհն ասես վերջ չպիտի ունենար: Աջ ու ձախ ժայռեր, որոնց վրա, ոնց որ քյոսա մարդու բեղ, բուսել էին հատ ու կտոր թփեր, գորշ, մոխրագույն:
Վայրի բադերի մի երամ կռնչյունով անախորժ՝ սլացավ գետն ի վեր:
— Սրանց տեղ որ այրոպլան գա, էն ժամանակ ամեն ինչ լավ կլինի, — ասաց Աբոն:
ՄԵՐ ԳՅՈՒՂԵՐՈՒՄ (Գ)
Ուլու չայի ձախ ափին ընկած է Թազա գյուղը, որ հարյուր տարվա անցյալ ունի: Խոյեցի են, լեզուն չի զանազանվում իգդիրցու լեզվից: Տեղացիք նրանց «կլլան» են ասում:
Սիսիանում մի քանի «կլլան» գյուղեր կան, որոնք մինչև այժմ էլ, հարազատորեն պահել են իրանց բերած տարազն ու ադաթը:
Գյուղը ցավեր շատ ունի, բայց Թազա գյուղի հոգսը եզակի է:
— Մի տեղ լինե՛ր, քոչեինք, — ասում են գյուղացիք մասնավոր զրույցի ժամանակ, հասարակական ժողովում, ամեն պատեհ առթիվ:
— Մեր գեղի տեղը ժաժ է գալիս, տես, էս տները փքվել են: Մարդ է մնում փլվածի տակ, ապրանք է փչանում:
Գյուղատեղն անհարմար է: Վերի սարում մի փոքր լճակ կա, որից աղբյուրներ են սկսվում, անցնում գեղի տակով ու քերում հողի ստորին փափուկ շերտը: Ու հանկարծ տնատեղը նստում է, պատերը ճաքճաքում են: Կամ մի ուրիշ տեղ գետինը բարձրանում է, հարևան տներն իրարից հեռացնում:
Տան պատերի վրա կարելի է տեսնել մեծ ճեղքվածքներ: Գյուղի վերին թաղը քոչել է մի քիչ ներքև, չնայած որ այդ տեղն էլ ենթակա է «ժաժքի»:
Դպրոցի երկու պատն էլ ծռվել են ու ճեղքվել:
— Այս տարի պարապել ենք միշտ էլ վտանգի տակ, — ասում է ուսուցիչը:
Մի ուրիշ ցավ էլ ունեն: Գյուղի կողքին էլ ընկած է մի ձորակ, որի բերանը հենց գյուղի գլխին է վերջանում: Գարնան հեղեղի ժամանակ սելավը երդիկից է ներս թափվում:
— Հերու գարնան մի տուն ջրով լցվել էր: Խմորի տաշտը շոգենավի պես լողում էր: Մի երեխա էլ ջրախեղդ եղավ, չկարողացանք ազատել, — պատմում է մի գյուղացի ու նորից կրկնում.
— Մի տեղ լինե՛ր, քոչեինք:
Ուրիշ ցավ էլ ունեն: Գաղթելուց հետո, մինչև այժմ, 90 տարվա ընթացքում գյուղը չի աճում:
Այժմ էլ այնքան շունչ կա, որքան գաղթելուց հետո: Գյուղի ծննդյան մատյանում մեծ տոկոս է կազմում մանուկների մահացումը:
Շատ հաճախ լինում են վիժումներ կամ ծնվում են մեռած: Գյուղացիք այդ վերագրում են ջրին, որ բխում է ծծմբի հանքերից և անդուրեկան համ ունի:
Թազա գյուղը վատառողջ է:
Դեղնած, կանուխ թառամած դեմքեր, վաղահաս ծերացած կանայք և մանուկներ՝ վտիտ, ռախիտից տառապող, կեղտի մեջ: Փողոցներում աղբ ու ցեխաջուր, տներն անկարգ, իրար վրա կուտակված, հողաշեն խրճիթներում միշտ էլ կիսախավար, խոնավության ու բորբոսի հոտ:
Հասկանում ես, թե ինչո՜ւ են ասում.
— Մի տե՛ղ լիներ, քոչեինք:
* * *
Ալելուն Սիսիանի հետամնաց գյուղերից մեկն է: Եվ իզուր չէ, որ «Մաճկալի» խմբագրությունն ընկ. Մյասնիկյանի նվիրած տասը թերթից մի օրինակը Ալելու գյուղին է ուղարկում:
Կեղտոտ է գյուղը, փողոցները ծուռ ու մուռ, տներն անհամաչափ, մեկի կտուրը փողոցին հավասար, մյուսինը՝ բարդու բարձրության:
Արևի տակ աղբակույտերն են նեխվում, ու փողոցում, շվաք անկյունում ծուլորեն մեկնվել է որոշ տարիք անցուծ մասը, գյուղի ալևորը, որ էլ հանդ չի գնում, հորանջում է, ծոր տալով՝ «Հե՛յ գիդի ջահելություն» ասում ու պատմում մովրովի օրերից:
Մեկը կաշի է քերում ապակու փշրանքով, մեկէլը թաց ցողունից կթոցներ է գործում, մի ուրիշը՝ թազբեհ է քաշում, թոնթորում ինքն իրեն և դժգոհ՝ աներես ճանճերին քշում:
Միայն անցյալ տարի են դպրոց շինել, բայց շատ անհաջող, շենքի տակը խոնավ է, դիրքն անհարմար, պատուհանները նեղլիկ:
— Ձմռան օրերին մենք ցերեկով ճրագ ենք վառում կամ դռները բաց թողնում, որ լույս լինի, — գանգատվում էր ուսուցիչը:
Ծախս են արել, հեռու տեղից քար ու գերան բերել, գեղովի աշխատանք թափել ու ղեկավար չլինելու պատճառով, այդպիսի շենք կառուցել:
Դպրոցից զատ կուլտուրական ուրիշ օջախ չկա գյուղում: Խրճիթ-ընթերցարանն ուսուցչի բնակարանն է:
Պետապի մի երկու պլակատ, մի աերոպլանի նկար, որը գլխիվայր են փակցրել պատին: Մի քանի փոշեպատ գրքույկներ, «Բամբակի չոռը», «Քաղվածքներ և որոշումներ», «Աշխատանքի պաշտպանությունը քաղաքում» և էլ ուրիշ ոչինչ: Ահա խրճիթ-ընթերցարանի գրականությունը:
Լրագիր կանոնավոր չեն ստանում: Մինչև հասնում է Ալելու, սրա-նրա ձեռքին անհայտանում է կամ ով գիտե, փոստի ո՛ր գրասենյակում ամիսներով ընկնում: Մայիս ամսվա ընթացքում «Խ. Հ.» ստացել է միայն հինգ օրինակ:
Գրագետ քիչ կա, մատների վրա կարելի է հաշվել: Մի համախոսական գրելու դեպքում մի քանի հոգի «Վասն անգրագիտության» ստորագրում են ամբողջ գյուղի տեղակ:
Երիտասարդ սերունդը մի քիչ ուշադիր է, ավելի եռանդուն, բայց անգրագիտության վերացման աշխատանքը հարկավոր եռանդով չէ տարված:
Դպրոցական տարիք ունեցող երեխաների մի երրորդն է հաճախում դպրոց: Մի քանի աղջիկ են սովորում, այն էլ առաջին խմբակում:
Գրաճանաչ լինելուց հետո ծնողները նրանց հանում են դպրոցից՝ մարդու տալիս:
Փոքրահասակների ամուսնությունն «անշեղ» է կատարվում:
— Դե հլա սովորութ ա, էլի, վերջապես չի լինում ժխտել, — ժպտալով ասում էր խորհրդի նախագահը:
Հենց այդ նույն օրը մի դեպք էր եղել: Տասներկու տարեկան մի աղջիկ են առնում: Նախագահն արգելում է և տուգանք նշանակում: Գյուղացին տուգանքը տալիս է, բայց էլի աղջիկն առնում իր տղին:
— Ահա քո շտրափը, էլ հո չես կարա մի խոսք ասի, — ասում է, զուռնեն փչում է «տարանինան»:
Կոոպերատիվ չկա: Կենտրոնից հեռու է, ապրանք դժվար են ստանում, կոոպերատիվի գաղափարը դեռ հանրացած չէ, նախաձեռնող էլ չի եղել:
Չարչիներն են, որ խմբերով պարբերաբար գալիս են Նախիջևանից ու ապրանք բերում: Ինչ խոսք, որ քերթում են, մի տուփ լուցկին 2 գրվանքա ցորենով են տալիս: Հավաքում են յուղ, պանիր, ոչխար ու նորից վերադառնում Նախիջևան:
Ձմռան երկար գիշերներին ուսուցիչը մի խումբ աշակերտների հետ հրատարակել է պատի լրագիր:
Գարնան սկզբին աշակերտների մեծ մասը դպրոց չի հաճախել դաշտում աշխատելու համար: Թերթն էլ փակվել է մինչև աշուն:
Մեկը մի ոտանավոր է գրել, որ վերջանում է հետևյալ տողերով:
«Ամուր հիմքերով տարածենք լենինիզմ, հիմնովին տապալենք խավար կրոնիզմ»: № 2-ում խոշոր տառերով մի կոչ է գրված, որտեղ ասված է այսպես.
«Ընկեր գյուղացինե՛ր, ստիպե՛ք, որ ձեր երեխաները տանը դաստիարակվեն մարքսիզմի հոգով»:
Ու մի քիչ հետո՝
«Մեր դպրոցի աշակերտությունը գտել է, որ մարզանքը մարդկության կյանքում ամենաառաջին տեղն է բռնում»:
Մի կիսատ պոեմ — ձոն կա, ուր հեղինակն ամպագոռգոռ լեզվով Ալելուի պսպղուն աստղերին հրամայում է չքանալ անհետ, որովհետև «ավելի փայլուն են մտքերը Իլյիչի»:
Շատ զգացված շարադրել է մի աշակերտ իր մտքերը Լենինի մահվան տարեդարձի առթիվ:
«Համաշխարհային պրոլետարիատի հանճարեղ արծիվը, թռավ մեզանից: Խելքի, կամքի, գործի ծովը չորացավ»:
Մի ուրիշ համարում խմբագրությունը դիմում է Ասատուրին և ասում՝
— Ասատո՜ւր, թող զուռնեդ և հետևիր կոմունիզմին...
* * *
Այս տարվա երաշտը տեղ-տեղ խանձել է արտերը: Բերքը հերվա չափ չի լինելու: Գյուղացին մտահոգ է, և համայնքի ժողովին Չեմբերլենի մասին էլ որ խոսեն, էլի նա իր կորեկի մասին է ասելու:
Նրա հանդն ու տավարն է այն առանցքը, որի շուրջը պտույտ է գալիս գյուղացու դանդաղաշարժ միտքը:
Գյուղը դեռ մութ է: Ալելուն էլ մութ գյուղերից է, չնայած որ «Նոր պայթում» լրագիր ունի ու մի տարեկան ուսումնարան:
Եթե կայուն ժողով է, գեղամիջում մեկ-մեկ հավաքվում են, ու եկողն անպատճառ պիտի մոտենա քեզ, ձեռքդ սեղմի, հալդ հարցնի, թեկուզ առաջին անգամ է տեսնում:
Ամռան զով գիշեր է: Լուսնյակի շողքն անձև ստվերներ է կախել, աթարի դեզերը ձիգ ու սրածայր են երևում: Նստոտել են գետնին գերանի ու քարի վրա:
Լսում են ու հետո բացվում են, մտքի կծիկը ետ տալիս:
Ինչքան խայտաբղետ, կարծիքները, հոգսերը զանազան: Քաղաքի երես տեսածն ու ջահելը ավելի շուտ է հասկանում:
Մի ուրիշը, որ օրն ի բուն վար ու ցանքսի հետ է, որի միտքը խոպան է, հերվա հարոս արտի պես, տեղով մի ադաթ, քարացած սովորույթ, նորին դեմ է, քաղաքին կասկածով է նայում:
— Մեզ ագրամոն հարկավոր չի:
Գյուղատնտես չի ուզում: Դեռ ավելին. կասկածում է, որ «ագրամոնը» կարող է իրան օգուտ տալ:
— Թե որ ագրանովը մեզ նման գեղացի ա, ի՞նչ պիտի ասի. նրա ասածը ես շուտուց գիտեմ, թե որ նրա իմացածը սովորովի ա, իսկի զատ չի կարա տալ, ուզում ա տեղով մի կրակ էլ դառնա:
Համոզում եմ: Խամ արջառի պես լուծին չի մոտիկանում, կանգնած տեղից մի քայլ առաջանալ չի ուզում:
Այս տարի երաշտ է եղել: Ու խուլ գյուղերում գյուղացիք էլի «ճոլի» են ման ածել, մատաղ հավաքել, խաչերին ոչխար մատաղ արել: Մատաղը կերել են, ու մի կաթ անձրև էլ լի կաթեր: Վաղուց մոռացված մի սովորույթ այս տարի երաշտի հետ հարություն է առել: Մի հեթանոս սովորույթ, ով գիտե, ո՜ր դարից մնացած:
Հավաքվում են մի խումբ կանայք, տղամարդու շորեր հագնում, եզան տեղ լծվում գութանին մի քանի զույգ, մի պառավ նան էլ մաճն է բռնում:
Գետն են «վարում», գետի ափի ավազուտը կամ աղբյուրի մոտ: Վարում են, անեծքներ կարդում, «չարը խափանում»: Ու եթե գիշերով հանկարծ մի քիչ անձրևեց, գեղը մաճկալ նանին սրբոց կարգն է դասում:
* * *
Մազրան հեռվից գեղեցիկ է երևում: Կարմիր կավից ցեխապատ խրճիթները կանաչ մարգերի վրա մի առանձին գրավչություն ունեն:
Մազրան Նախիջևանի սարերի ստորոտին է, մի բարձր բլուրի գագաթին թառած:
Էլի նույն արևկող մարդիկ, գեղամիջում զրույց անող ալեվորներ:
— Հա՛, տերտեր, էն ո՞ր առաջնորդն էր որ...
Ու տերտերը պատասխանում է, թե էն ո՜ր առաջնորդն էր, որ մի սինի փլավը միանգամից էր ուտում:
Մազրան հնուց դպրոց ունի: Երկու ուսուցիչ հերթով պարապում են շատ անգամ մինչև երեկո, բայց էլի չեն հասցնում:
Կոոպերատիվն ապրանք չունի: 21 թ. ծծմբոտ լուցկիների մի կիտուկ, մի քանի կտոր սապոն, թեյի պնակներ, ձիու պայտ ու մի քիչ էլ տեղական ծխախոտ:
— Լուցկիները գյուղացիք ձրի էլ չեն առնում, դե լավն էլ չունենք, — ասում էր կոոպերատիվի գործակատարը, որը խանութի հովում կարդում էր Շիրվանզադեի ժողովածուն:
Նախագահը շաբաթօրյակ է կազմել դպրոցի փլած պատը շինելու: Տունը մի ֆահլա պիտի տա: Հավաքում է ցուցակի համաձայն, աշխատանքը բաժանում ու ճամփու դնում: Հարցնում եմ գյուղի դրության, խորհրդի աշխատանքների մասին:
— Դե գեղ ա, էլի, կառավարում ենք, — ուսերը շարժելով ասաց նա ու մի քիչ հետո ավելացրեց, — չէ, հիմա էնքան էլ հակայություն չկա:
ՍԱՐԱԼՈՒ
Գյազբելը Զանգեզուրի բարձր սարերից մեկն է: Ամռան շոգին, երբ ներքև՝ ձորում արևն անխիղճ խանձում է, ու արտերը դեղնին են տալիս, Գյազբելի գագաթին ու լանջերին տեղ-տեղ դեռ ձյուն կա, ու կանաչ մարգերում՝ գույնզգույն ծաղիկների գորգեր:
Սարի լանջին, մի քիչ փոս ընկած տեղերում, օբաներ են, արանից սար բարձրացած քոչվորների վրանները` խմբերով կամ հատ-հատ, սառնորակ աղբյուրի մոտ, կանաչի վրա:
Սարալուի յուրդերն են:
— Գյազբելին ղուրբան, մենք հո առանց նրան կկոտորվենք, — ասում էր մի չոբան ու պատմում, թե «դաշնակլար»-ը երբ փակել էր ճանապարհները ու էլ սար չէին բարձրանում, ամռան շոգին ժողովուրդը կոտորվում էր, ոչխարը սատկոտում: Օձն ու կարիճը մի կողմից, արանի մոծակը մյուս կողմից հանգիստ չէին տալիս:
Սարալուն — քրդեր են, մի ամբողջ համայնք, նահապետական վարք ու բարքով, «պատվավոր» խաշնարած: Մի քանի գյուղեր են՝ Քյուրդստանի հարավային մասից: Գարունը բացվելու հետ քոչի ծայրը բացվում է: Չորս օր ու գիշեր գալիս են անվերջ ու Գյազբելին հասնում, սառնորակ աղբյուրներից մի կուշտ խմում:
Առաջին օրերը ջերմն անպակաս է լինում: Կլիմայի զգալի փոփոխումը իրենն անում է: Բայց հետո վարժվում են սարի օդին:
* * *
Մի ուրույն կյանք կա յուրդերում, դարերով ստեղծված վարք ու բարք, որ ասես մազաչափ անգամ չի փոխվել:
Ահա չոբանը, թաղիքի յափունջին ուսերին, մի ահագին, գլուխը երկաթապատ մահակ ձեռքին, կանգնել է երկու մեծ քարերի միջև և ոչխարն է համարում:
Ուզում եմ մոտենալ, արգելում են: Չոբանը թույլ չի տալիս, որ ուրիշ մի օքմին «աղայի» ոչխարներին մոտենա:
— Եթե դագանակով չտա, շներին կարող է «քըս» տալ, — ասում են:
Ոչխարը սուրուներով է, գալիս են և մեկ-մեկ անցնում երկու քարի արանքով, իսկ չոբանը մահակի ծայրով անցնող ոչխարների մեջքին է խփում և ինչ-որ մի բան ասում:
— Չի համրում, նա մինչև հարյուրը դժվար թե կարողանա ուղիղ հաշվել, — ասում են ինձ:
Նշաններով է համարում: Ամեն մի ոչխար մի նշան ունի՝ մեկի դմակը կախ է, մյուսի ականջն է կտրած, երրորդի գլխին սպիտակ նշան կա և այլն: Ու ամբողջ հոտը նա այդ նշաններով ստուգում է և իմանում, թե ճակատը դամղած ոչխարը չկա:
Համրանքի մի հին ձև է, գուցե ավելի հին, քան փայտի վրա խաչեր քաշելը: Եվ ինչ հիշողություն ու վարժություն է պետք, որ հինգ հարյուր ոչխարի միջից մեկը պակասելու դեպքում իմանա:
Չոբան կա, որ տարիներով գյուղի երես չի տեսնում:
Ամառը սարերում, ձմեռը հարավի տաք հովիտներում: Ինձ մի հովիվ ցույց տվին, — աժդահա մի տղամարդ, — որ քսան տարուց ավել է տաք կերակուր չէր կերել:
| Следующая страница | ||