Բակունց Ակսել՝   Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ

Ճանըմ, մժեղը հարուստին կուտե, ան արյուն շատ ունի, մենք աղքատ ենք, — ասում է մեկը, կրակի մեջ նետում փայտի կտորներ:

Մենք մժեղին կուտենք, — հարում է մեկը, ծիծաղելով: Ծիծաղում են և մյուսները: Զրույցը ուրիշ նյութի շուրջ է դառնում:

Մեկը, որ երկրներ է տեսել, բազմատեսակ ժողովուրդներ, սովի ու նեղության օրեր քաշել, հերթի կանգնել ամերիկյան օֆիսի առաջ՝ հացի փշրանք ստանալու, «Ազգային մարմնի» դռները մաշել, — պատմում է իր գլխով անցած նեղ օրերի մի պատմություն, թե ի՜նչպես հեռու մի երկրում առավոտից մինչև իրիկուն շալակով քար էր կրում, քարը ջարդում, խիճ անում, ի՜նչպես քարն ընկավ ոտքին, ուշաթափ ընկավ քարհանքում:

Եսիրի նման էինք, Հեյդար, — ասում է և շարունակում պատմությունը:

Լուսինն արծաթ սինու պես ելավ ամպերի հետևից, լուսնի տակ Արարատը զույգ, գագաթը ձյունոտ: Ասես Լուսինն ու գագաթը ձյունոտ նույն մարմարից էին շինած:

Հեյդարը նայում էր կրակին, վերհիշում նման մի պատմություն:

Արմաշի մոտ, բլուրների վրա, Վեդիի խաների գերեզմաններն են, ամեն մինը քարապատ մի բուրգ: Այդ այն օրերին էր, երբ բուրգերի տակ թաղված խաները դեռ ողջ էին, Հեյդարի մեջքը ճկուն էր, ջահել, խանի ձեռքին եզան ճիլերից մի լախտ...

ՇԱԹՐԻԶ

Սյուսանի սարերը, Քարկուշատի տափարակին հասնելուց առաջ, խառնվել են իրար, խոր անդունդներ գոյացրել. ուղղաձիգ ժայռեր՝ պղնձագույն քարով, տեղ-տեղ բարձրացել, որպես սրածայր գագաթներ, որոնց վրա ամպերը նստում են, գագաթները թաղում թանձր մառախուղի մեջ:

Անտառապատ են սարերը, և որովհետև նեղլիկ կածաններով շատ քիչ են անցուդարձ անում, անտառները մնացել են կուսական, ձյունն ու քամին տեղ-տեղ արմատախիլ են արել փչակով կաղնիները, ձգել ժայռից ժայռ: Սյուսանի անտառներում վայրի վարազներ կան, պախրա ու սևամորթ արջ: Ընկած գերանների վրայավ ժայռից ժայռ անցնում են արջերը, որպես լարախաղը պարանով, և բրդոտ թաթը մեկնում ժայռի ճեղքում բուն դրած վայրի մեղվին: Շոգ օրերին անմատչելի բարձունքից ծորում է մեղրը, պսպղին տալիս արևի տակ, որպես ոսկու հալոցք, փայտահատը բերանբաց նայում է մեղրի փայլին և լսում, թե ինչպես են բզզում մեղուները պղնձագույն ժայռերի վրա:

Ձիերը փնչոցով բարձրանում են կածանն ի վեր: Թվում է, թե սմբակներ չեն, այլ մագիլներ, որոնցով ձիերն ամուր բռնում են կածանի սրածայր քարերից և մագլցում: Թփերն ու ծառերը խառնվել են իրար, պիտի կռացած բարձրանալ, ձիու բաշից բռնած, ձիուց թռնելուն միշտ պատրաստ, եթե սմբակը սայթաքի:

Ծառերի սաղարթը խիտ է, մճճվել են ճղներն իրար, և օրը ցերեկով մութ է թվում անտառում: Գիտես, որ հեռուներում կա արևոտ մի աշխարհ և լայն ճանապարհ, և երբ փակում ես աչքերդ, թվում է, թե հեռանում ես այդ աշխարհից, իջնում ինչ-որ անդունդներ, որոնք գուցե գետնի տակ են տանում, մթնած ձորեր, ուր սև արջերն իրենց համար որջեր ունեն քարերի տակ, ծառի փչակներում:

Մի ցանկություն է ծնում ներսդ՝ կանչել բարձր, ինչքան թոքերդ ուժ ունեն, գուցե ծառերի հետևից մեկը կանչիդ արձագանք տա: Եվ ինչ տարօրինակ է թվում ժամացույցը Սյուսանի անտառներում, այնքան թույլ են նրա զարկերը: Ժամանակն այստեղ ուրիշ ընթացք ունի, որի նվազ միավորը դարն է:

Մոռացվել էր համարքն անցած շղթաների, երբ մի բլրակի լանջին, անտառի մեջ կարծես հանկարծ ցցվեց խանգարված մի եկեղեցի: Ոչ մի գիր, ոչ մի քանդակ: Բեմի մեջտեղ հաստաբուն կաղնի էր բուսել, ճյուղերը տարածել պատերի վրա, ճյուղերը խորանի նեղլիկ պատուհանից դուրս հանել: Ավերակը կարծես մի պատյան լիներ, հագցրած կաղնու ճյուղերին, պատած բնի չորս կողմը: Ովքեր են ապրել դարեր առաջ այս ձորերում, գուցե գյուղ է եղել կամ մենաստան:

Ծիծաղել են, աշխատել, լաց եղել, ծնվել ու մեռել: Հասել է մի օր, երբ էլ չեն ծխացել օջախները, անտառը կլանել է ամեն ինչ, տները դարձել են խղճոճկ քարակույտեր, թոնրի փոսերում գայլեր են պառկել, խաղացել ձագերի հետ: Մնացել են քարակույտեր, եկեղեցու պատերը, մի խղճուկ խաչ և անտառ, անվերջ անտառ:

Վայրէջքով իջնելիս ներքի անտառից հաչոցի ձայն եկավ: Դժվար էր որոշել, շուն է հաչում, թե աղվես: Եվ ինչքան մեծ եղավ մեր զարմանքը, երբ մի քիչ հետո վայրի տանձիներ տեսանք, շուրջը ցանկապատ, ձորակում աղբյուր՝ առաջը նովդան, աղբյուրի մոտ ցորենի մի քանի հասկ, եզան, կովի թրիք:

Այստեղ կամ մոտիկ, շատ մոտիկ մարդիկ են ապրում, կենդանի մարդիկ: Ձիերն էլ ասես զգացին այդ և ասպանդակների զրնգոցով արագաքայլ իջան ձորը:

Մի բարձունք էլ, և հանկարծ ծառերի հետևից երևացին տներ, մարագներ: Զգացինք Քսենոֆոնի ուրախությունը, երբ նա ծովը տեսավ:

* * *

Ներքևից մեզ տեսան և քարացած մնացին: Ոմանք կալ էին կասում, մեկը ցանկապատն էր նորոգում, մի կին կտուրի վրա վայրի տանձ էր փռում՝ չորացնելու: Կալում եզներն էլ կանգ առան, որովհետև քշողի ճիպոտը ձեռին մնաց: Ցանկապատ նորոգողը մի պահ, փուշի կապը գրկին, նայեց մեզ և չիմացավ ո՜ւր դնի. կտուրի վրա կինը չոքած էլ մնաց, տանձի կիտուկն առաջին:

Առաջին տան ստվերում կանգ առանք: Հավաքվեցին՝ կալից, կտուրից, բակերից: Նրանք էլ էին զարմացել, ասես իրենց օրում դրսի մարդու երես չէին տեսել: Աչքիս ընկավ, թե ինչպես մի քանիսը շատ ուշադիր նայեցին մեր ձիերի սարք ու կարգին:

Շաթրիզ գյուղն ունի երեսուն ծուխ: Թուրքեր են. հիսուն տարուց ավել է, որ բնակություն են հաստատել այդ ձորում: Գյուղը նայում է Զանգիլանի դայրային: Ոչինչ չունեն, ոչ խորհուրդ, ոչ դպրոց, ոչ կոոպերատիվ: Ոչ մի գրագետ չկա: Իր օրում Շաթրիզը բժշկի երես չի տեսել:

Իզուր էինք քարտեզի վրա փորձում թեկուզ մոտավոր որոշել գյուղի տեղը: Գյուղացիք զարմացած նայում էին քարտեզին և երբ նրանք իմացան, որ գյուղի անունը չկա քարտեզում, հուզվեցին:

Մեկը հարց տվեց, թե ի՞նչ իրավունքով են հավաքում տուրք, եթե իրենց գյուղը չի նշված քարտեզի վրա: Եվ համարյա բոլորը միասին խնդրեցին նշանակել քարտեզի վրա Շաթրիզ գյուղը: Երբ խոսքն ընկավ հողերի մասին, հասկանալի դարձավ նրանց պահանջը:

Շաթրիզն առաջներում օգտվել է Ջիվանշիրի բեկերի հողից: Այդ բեկերը հիմա էլ մնում են և շարունակում են տիրել իրենց հողերին: Շաթբիզը հող չունի, օգտվում է առապար տեղերից: Բեկերը ջրարբի հողերն ուրիշներին են արենդով տալիս, հազար ու մի խորամանկ միջոցների են դիմում, հողերն իրենց ձեռքում պահելու:

Շաթրիզն ամենածանր պայմանով էլ խնդրում է բեկերից հող՝ կապալով մշակելու, բայց մերժում են, վախենալով, որ կապալի վարձը չեն տա: Դիմել են դայրային, ոչ մի պատասխան: Եվ երբ նրանք իմացան, որ քարտեզի վրա գյուղը չկա, հուսահատվեցին, նրանց այնպես թվաց, թե երբեք հող չեն ստանալու:

Շաթրիզի երեսուն տունը 10 եզ ունի, երկու էշ, մի քանի այծ: Ձի չունեն, շատերը քլունգով են փորում հողր, ցանում կորեկ: Ուտում են կորեկ հաց կամ կորեկին խառնում գարի: Անասելի աղքատություն կա: Քիչ է այդպես ասել: Վարազն անտառում ավելի լավ է ապրում, քան շինականը Շաթրիզում:

Տան ստվերում նստել, պատմում էին գյուղի կյանքից: Մարդիկ տարիներով թեյ չեն խմում, թեյը հիվանդի համար սրտի ուզելիք է: Կողքիս նստել էր մեկը, որի բրդե շալվարի ճեղքից երևում էին մսերը:

Չկար մեկը, որի հագուստը գզգզված չլիներ, կեղտոտ. կտորը կեղտից փտած, գունավոր թելերով կտորներն իրարից կապած: Քաղաքի աղբակույտերում ընկած հին լաթերը գուցե հարսանիքի շոր լինի Շաթրիզի համար: Խոսք ընկավ սապոնի մասին:

Որ գյուղը կրակ տան, ասեն կես գրվանքա սապոն հանեք, չենք կարող: Շորերը մոխրաջրով ենք լվանում

Զարմանալի տներ կան Շաթրիզում: Տան միայն մի պատն է երևում, ցածլիկ դռնակով: Երեք պատը հողից է, կտուրներին՝ թփեր, մասրենի, վայրի տանձ: Կարմիր քարից են տները, և երբ ներս ու դուրս են անում, անծանոթին այնպես է թվում, թե նրանք ժայռի փչակի մեջ են մտնում կամ գետնի տակ, մի աղվեսաբուն, կտուրից դուրս գալու համար: Նույն դռնից մտնում են եզն ու այծը: Տնից տուն շատ նեղ արահետ է, կողքերին փշի թփեր: Կարծես ամեն տուն առանձնացած է ապրում, հարևանի մոտ գնալու հարկը չունի, դրա համար էլ ճանապարհ չի շինել:

Տուրքը հավաքել են: Շաթրիզը հիմա էլ զարմացած է, թե ինչպես են իմանում հարկատուների անունները, ինչպես են հարկ որոշում: Հարկահանը երբ հասել է Շաթրիզի բարձր քարի գլխին, ցաքուտի ետև պահված տնակին, շները հաչել են, տան տերը վերից ձայն է տվել, թե ո՞վ է եկողը:

Կառավարության մարդ է, շները պահիր, — պատասխանել են ներքևից:

Կառավարությունն է՞լ հասավ էս քարին, — ձայն է տվել տան տերը և շներին բանտարկել գոմում:

Շնորհակալ ենք շուրայից, որ էս ձորերում դինջություն է պահում: Բայց էլ ուրիշ լազաթ չենք տեսել:

Լսել են, որ կա շուրայի իշխանություն, դրա սարսափից են չքացել անտառի ավազակները: Բայց Շաթրիզում շուրա դեռ չկա, ոչ էլ համն են առել:

Շուրայի իշխանության միակ ներկայացուցիչը Շաթրիզի համար անտառապահ Շաֆի բեյն է, մի հին գայլ, որ իրեն այդ ձորերում նույնքան ազատ է զգում և ինքնիշխան, որքան արջն անտառի թավուտներում:

Հիմա էլ նա բեյ է, Շաթրիզը՝ ռահաթ: Բեյի ձին գարի պիտի ուտի և ափսոսանքով գարու տերը պիտի նայի ձմեռվա պաշարին: Ո՞ւմ գանգատվեն: Առայժմ Շաֆի բեյի թաթն ավելի մոտ է, քան մի ուրիշ ձեռք, որ մի օր սուր դանակով այդ թաթն արմունկից պիտի կտրի:

Նկատելի էր, որ երկյուղով են գանգատվում: Քաշվում էին սկզբում, հետո բացվեցին: Իրար սիրտ էին տալիս և հազար անգամ խնդրում մի ելք, մի միջոց, իրենց ձայնը լսելի անելու ձորերից դեն, հայտնելու, որ մի ամբողջ գյուղ խեղդվում է աղքատության ճիրաններում, մարդկային պատկերն է կորցնում, արնաքամ լինում, օրն ի բուն կռվում փուշի, քարի հետ, փշերն արմատախիլ անում, գարի ցանում, եզան հետ հավասար կալը ծեծում, կրում շալակով և բեռան տակ մտածում, թե ձմռանը սոված չպիտի՞ մնան կինն ու երեխան:

Մի տեղից ինքնաեռ ճարեցին: Գյուղում մի հատ կոտրած, ժանգոտած ինքնաեռ կա: Մի քանի անգամ լվացին, միջից սարդի ոստայն հանեցին: Երևի տարիներ առաջ մարդն առաջին ինքնաեռը հնարելիս նրան այդ կերպ է պատկերացրել մասերն անհամաչափ, անտաշ ու հաստ:

Կանայք փսփսոցով բաժակների հոգս էին քաշում: Մեկը կտուրից կտուր էր անցնում՝ թեյի բաժակ կամ պնակ ճարելու: Բոլորն էլ բոբիկ էին, երկար շրջազգեստով, թիկունքին տանը գործած բաճկոն, որի ծոպերից կախ էին արծաթ դրամներ, ապակու կտորտանք, ուլունքներ:

Քայլելիս զրնգում էին արծաթ ուլունքները, բարձրահասակ էին երևում և բարակիրան, կռանում էին, նայում ինքնաեռին, փչում: Թվում էր, թե սրբազան ծես են կատարում, ծունկ են չոքում ինքնաեռի պղնձե կուռքի առաջ և համբուրում նրա ժանգոտ ունկերը:

* * *

Հեռանում ենք, նորից են խնդրում հողի մասին: Ո՛չ, չեն խնդրում, աղերսում են: Հարկավոր չեն արցունքներ, համոզելու, որ աղերսն անկեղծ է և խորերից:

Վերջին տան առաջ, կտուրի շվաքում, պառկած է մի հիվանդ, գլխին կեղտոտ շոր, նույնքան կեղտոտ ու կարկատած վերմակի տակ: Գլխատակին խոտի խուրձ է, վրան գառան մորթի:

Հիվանդի ոտքին վերքեր կան, ծունկը չի կարողանում ծռի: Վեցերորդ ամիսն է՝ պառկել է անօգ, մտքում մահը, որ ավելի հեշտ է թվում, քան ձմռան սոված մնալու սարսափը, երբ եղունգներով էլ քերծի, Շաթրիզի քարերը մի բուռ կորեկ չպիտի տան: Անցնում են արևոտ օրերը, կտուրի շվաքից նա տեսնում է, թե ինչպես ամպ է նստում սարի գագաթին, ամպի հետ էլ աշնան սկիզբը:

Պատմում է վերքից, լաց է լինում, բայց աչքերը չեն թացանում: Կծկում է դեմքը, շրթունքները ծռմռոտում, արագ-արագ թարթում է արտևանունքները, բայց աչքերը ցամաք են:

Փոստի վրա, հիվանդի գլխավերև, նստել է դեղին մազերով մի մանուկ, թաշկինակի չափ՝ սպիտակ շապիկն ուսին: Զարմացած մերթ մեզ է նայում, մերթ հորը և ձեռքին բռնած ընկուզենու տերևներով քշում ճանճերը հոր դեմքից: Ահա մամը ոսկրացած դեմքով, աչքերը դեղին, ցամաքած շրթունքներով ցավի մասին է պատմում: Կողքին կանաչ մի շյուղ. մահվանն այնքան մոտ, և միամիտ, առանց հոգս:

Մեկը մեզ ճանապարհն է ցույց տալիս: Բարձրանում ենք մի անգամ էլ սարն ի վեր, իջնելուց, սարն իր ետև է առնում Շաթրիզը, բարձրահասակ կանանց, աղքատությունն ու երեխան, ընկուզենու տերևները ձեռքին: Նոր վերելք, նոր ձորեր և անվերջ անտառ:

Այժմ հեռու եմ Շաթրիզից: Գուցե Շաֆի բեյի ձին նորից է գարի ուտում Շաթրիզում, իսկ վերմակի տակ մի երեխա կրծում է կորեկ հաց և միտք անում, որ աշխարհը Շաթրիզի սարից դենը չի անցնում և այդ աշխարհում ամենից լավը հայրենական արջաբունն է և կորեկ հացը:

Եվ երբ հիշում եմ հեռու ձորերում ընկած Շաթրիզը, Սյուսանի անտառները, ինձ այնպես է թվում, թե դեղին մազերով մի մանուկ մոլորվել է անտառի թավուտում, ընկնում է, վեր կենում, բարակ մատներրվ բռնում փշերից, նորից քայլում:

Սև մի արջ, Սյուսանի բրդոտ մի արջ, ընկած կաղնու փչակից դուրս է եկել և փափուկ թաթերի վրա հետևում է մանկան, պատրաստվում թաթով բամփելու նրան:

Դրանից է, որ ուզում ես բարձր, շատ բարձր կանչել օգնություն:

ԾԱՆՈԹ ԲԱԿԸ

Ես մի անգամ էլ տեսա ծանոթ բակը: Դարպասով ներս մտնելիս թվաց, թե պիտի մոտենար մշեցի Աբրոն` ծեր դռնապանը, պիտի հարցներ, թե ո՞ւմ եմ ուզում տեսնել: Դարպասի մոտ ոչ դռնապանը կար, ոչ նրա տախտակյա տնակը:

Ինչքան փոխվե՛լ է բակը...Նոր մարդիկ են անց ու դարձ անում, և այնտեղ, որտեղ առաջ դուք շարք էիք կանգնեցնում ձեր «սան»-երին ժամ տանելու, այնտեղ արևառ դեմքով, ոտաբոբիկ պիոներներն են մարզանք անում, կեծացած սալքարերի վրա թմբուկի զարկերի տակ քայլում:

Մե՛կ, երկու, ա՛ջ, ձախ...

Այն ժամանակ, երբ մեր շարքերը սագերի պես օրորալով, գլուխները կախ, դեմքերին ձանձրույթ, ձգվում էին առվի մոտ բուսած լորենու ստվերից մինչև վանքի պատերը, դուք էլ հետևում էիք մեր շարքերին, ձեր քայլերն էլ առանց չափի, առանց թմբուկի զարկերի: Ինչ ծիծաղելի կլիներ, եթե մեկը հրաման տար.

Մե՛կ, երկու, ա՛ջ, ձախ...

Գիտե՞ք, որ մեր ամբողջ կյանքը հիմա ռիթմով է, զարկերը չափով, դոփյունը շեշտակի: Իսկ առաջ, հենց այս նույն բակում, դպրոցի կամարների տակ դոփյուն չկար, խաղաղ էր, ինչպես վանական խուց: Ծեգին ազդարարի զանգերն էին ծլնգում, սկսում էր օրը՝ երեկվա նման:

Բակում լորենիներ կան: Այն տարիներում էլ ամեն գարնան կանաչում էին ծառերը, և երբ դասարանում մի վարդապետ մեկնում էր «Կորնթացոց թղթի» իմաստը, բաց պատուհանից շատ աչքեր էին նայում լորենու ճյուղերին, որոնց վրա սև սարյակները ոստյուններ էին անում, պահվում կանաչ սաղարթի մեջ: Իսկ մի աշակերտ գլուխը կախ, հայրսուրբից ծածուկ կարդում էր ծնկների վրա դրած «Էրֆուրտի ծրագիրը»:

Գարնան այդ օրերըդուք ամեն օր ցեխապատ պարիսպների վրա ճեղքեր էիք տեսնում, անցքեր, որ ձեզնից ծածուկ ձեր աշակերտներն էին փորել (դուք նրանց «սան» էիք ասում) և անտառ փախել, քանի որ երկաթի դռների մոտ կանգնած մշեցի Աբրոն սրբազան տեսչից հրաման էր ուզում:

Սարերի հողերում այժմ բամբակ են ցանում: Գիտեմ, որ այժմ էլ զարմանում եք, թե ինչպես շոգեգութանի փայլուն խոփերը փափուկ հողն են շուռ տալիս: Սիրում էիք արորը՝ մի զույգ գոմեշ լծած, մաճկալին՝ կեղտոտ թաշկինակը ճակատին, ճիպոտն օդում ճոճելով:

Եվ երբ լծի վրա նստած, բեզարած մի երգ էր մրմռում, դուք ժամերով կանգնում, նայում էիք նրան: Ձեզ այնպես էր թվում, թե դեռ ողջ են ոստանիկ իշխանները, դուք լսում էիք, թե ինչպես արքայազնի բատրակները արարատյան շամբուտներում վարազին են հալածում:

Մարմրին էր տալիս արևը, այնքան ցածր էր խոնարհվում, ասես թաղվելու է տափարակի եղեգնուտում, ամպերն արևմուտքում վառվում էին, մեկը՝ ծիրանագույն, մյուսն արնագույն, կապույտն անափ ծովի նման էր երևում, հուր-հուրին տվող ամպերը գունավոր կղզիներ: Դուք նայում էիք, և ձեր շրթունքները իրիկվա աղոթքի պես կրկնում էին,

Ո՜ տայր ինձ զծուխն ծխանի և զառավոտն նավասարդի...

Իմ խեղճ ու միամիտ վարժապետ, այդ ձեր սիրած հնօրյա երգն էր: Եվ երբ դառնայիք, լճի ափին, լորիների տակ հաստ հատորի էջերում խորասուզված ձեր «սան»-ին դուք պիտի պատմեիք Փավստոս Փյուզանդից, և ձեր դեմքին երանության ժպիտը պիտի փայլեր, մայր մտնող արևի պես:

Ասում են այժմ, երբ տրակտորն եք տեսնում, դուք շրջում եք ձեր երեսը և տուն վերադառնալուց պատուհանից նայում Արարատյան դաշտին: Լորենիներ չկան լճափին: Լինեին էլ, նրանց շվաքի տակ դուք չէիք տեսնի և ոչ մի «սան», որին պատմեիք Փավստոս Փյուզանդի մասին:

* * *

Վաղուց, շատ վաղուց չէի եղել: Եվ երբ վերջին անգամ դուրս եկա դարպասից, Աբրոն դռան մոտ էր: Այն օրից հետո այնքան շատ վայրեր եմ տեսել, այնպիսի օրեր եմ անցել, խորխորատ, հասկանո՞ւմ եք, մի խոր անդունդ է գծված, որի մյուս ափին եք մնացել դուք:

Բայց հերիք էր, որ բաց դարպասով ներս մտնեի, աչքիս ընկներ լայնարձակ բակը, պատուհանները երկաթ ճաղերով, «հյուսիսային» դռները, որ բաց էիք անում գարնան սկզբին, — հերիք էր, որպեսզի դուք ցցվեիք աչքիս առաջ, դռների մոտ:

Ձեզնից հեռանալուց հետո այնքան շատ երբեմնի պալատներ եմ մտել, վազելով եմ սանդուղքները բարձրացել, արքայական ընդարձակ սրահներում ինձ ազատ եմ զգացել, ասես մորենական հին խրճիթն էր: Բայց երբ բաց դարպասով ներս մտա, պահ մը կանգ առա, զարմացա, որ կապույտ դարպասները բաց են, մշեցի դռնապանը չկա:

Բարձրացա սանդուղքներով: Մեր ժամանակ էլ սանդուղքի երկաթները մաշվել էին, ծռվել, տախտակները տեղ-տեղ գոգացել էին՝ շատ կրունկ էր քսվել տախտակին: Պատերն սպիտակ էին ներկած: Կլոր սրահը տեսա, որին «հանդիսարան» էինք ասում: Լենինի մեծադիր նկարը տեսա ոսկեգույն շրջանակի մեջ:

Հիշո՞ւմ եք՝ այդ շրջանակի մեջ սիրունատես մի կնոջ յուղաներկ նկարն էր. կնոջ գրկում՝ փամփլիկ երեխա, ձեռքին՝ շուշան: Ամեն մի նորեկի դուք բացատրում էիք, որ այդ կինը տիրամայրն է, շուշանն անարատ հղության նշանն է: Գիտեի՞ք դուք, թե ի՞նչ էին մտածում ձեր բեղ ու մորուսով «սաները» ամեն իրկուն նկարի առաջ, երբ մեկը կարդում էր «կանոնք պարկեշտության» և բոլորը մտածում «անարատ» հղության մասին:

Չկա հին շրջանակը: Չգիտե՞ք արդյոք, թե ո՞ւր է շուշանով կինը: Դուք տեսել եք Լենինի նկարը նոր շրջանակի մեջ, տեսել եք և դուր չի եկել ձեզ: Այդ մասին ինձ պատմեց մի կոմսոմոլ տղա:

Սանդուղքներից իջնելիս աչքիս ընկան հին զանգերի կեռերը, խրված առաստաղի գերանին: Դուք զանգահարում էիք, երբ հարկավոր էր եկեղեցի գնալ: Եվ երբ պատմեցի այդ մասին, պիոներները ծիծաղեցին:

Բակում Գամառ Քաթիպայի բրոնզե կիսանդրին մնում է դեռ: Դուք պատմում էիք նրա մասին և ավելացնում, թե ի՜նչ է կամեցել նա, երբ ասել է. «Այս իմ մի հատիկ իղձը կատարեք»: Եվ եթե մեկը հարցներ, թե ինչո՞ւ կիսանդրին աչքեր չունի, խոռոչները պարապ են, դուք պիտի ասեիք հարյուր անգամ կրկնած խոսքը՝ բանաստեղծի ադամանդյա աչքերի մասին:

Տեսա բրոնզե կիսանդրին: Աչքի խոռոչներում սարդը ոստայն էր հյուսել, քողով պատել աչքերը, որովհետև նա էլ ձեզ նման մտքով տկար է, հասկանալու նոր օրերի իմաստը: Գլխին բրոնզե մազերը սառել էին, բարդ-բարդ փակչել իրար, ասես պոետը սապնոտ մազերն էր սանտրել:

Ասում են, առաջվա պես դուք դալիս եք, կանգնում արձանի առաջ, կարդում այն, ինչ անգիր գիտեք և մատով քերում ցեխի շիթերն արձանի կարմիր քարերից: Երբ քերում եք ցեխը, թիկունքով դառնում եք մի այլ արձանի, որ նոր է, ավելի բարձր և որի տակ թաղված մարդկանց «մի հատիկ իղձը» մեր օրերն էին: Նրանք խորթ են ձեզ, անհարազատ: Զարմանում եք, թե ինչո՞ւ ամեն իրիկուն մի կարմիր ճրագ արձանի գլխից մանկան աչքի պես վառ թարթում է:

Այնպես հարմար է ձեզ բրոնզե կիսանդրին, սազական ձեր հոգուն, և երբ կանգնում եք անշարժ, գրերին նայում, դուք էլ մի կիսանդրի եք, մեռած քար, ձեր աչքերին էլ սարդը վաղուց ոստայն է հյուսել: Համոզված եք, որ ձեզ էլ թաղելու են վանքի մոտ, լորենու տակ, և ոչ ոք չպիտի գա ձեր շիրմաքարի ցեխերը քերելու:

* * *

Շոգ էր, շոգին խաղաղ էր բակը, անց ու դարձ անող չկար: Եվ եթե օձերը դուրս սողային բներից, խաղային պարիսպների վրա, ոչ մի ոտնաձայն նրանց չպիտի փախցներ:

Անցա բակով: Ահա ծառուղինՀիշո՞ւմ եք` տասը տարի առաջ էր, է՜լ ավելի: Այստեղ «խմբեր» կային, «զենք ու զրահից թնդում էին լերինք» և դուք ամեն մի «սանի» պատմում էիք «Շուշանն Շավարշանա», դրվագներ Ավարայրի օրերից, ավազի վրա գծում էիք կորած քաղաքներ, գովում Բասենը, Ալաշկերտը, որտեղ երբեք դուք չեք եղել: Մեր մանկական հոգիներում ձեր բառերը տղայական երազներ էին ծնում, և մեր ձեռքին բռնած կերոնները մեզ զենք ու նիզակ էին թվում:

Ահա ծառուղին...«վեհափառը օրհնում է հայ կամավորներին»: Դուք լալիս էիք, իսկ մենք ուրախ էինք, որ այդ օրը դաս չպիտի սերտեինք, դուք մեզ չպիտի պատմեիք, որ «Մեծն Բրիտանիան հարուստ է պողպատով ու քարածուխով», երկրորդ ժամին մի ուրիշը չպիտի ասեր Բրքիշո կաթուղիկոսի վարքը:

Դուք շատ անգամ եք պատմել, որ Անգլիայում պողպատ ու քարածուխ շատ կա, և երբեք չեք պատմել նրանց մասին, որոնք հալում են երկաթ, զոդում պողպատ: Եվ ինչքան հեռու է ձեր պատմածը մեր օրերի անց ու դարձից, մեր գալիքից:

Հրճվանքից լալիս էիք և չէիք նկատում, թե ինչպես վառած կերոնները թեք էինք պահել, որ մոմը չկաթի մեր շորերին: Այդ օրը մշեցի Աբրոն էլ էր բացակա, և մենք իրիկվա դեմ անտառում գիժ մոզիներ էինք:

Վանքի մոտ մարմար գերեզմանաքարեր կան: Գաղթական երկու բիձա քիսաներից ղույլասար թութուն հանեցին, թութունից մի քիչ թափվեց մարմարի վրա, և երբ բիձան ճաքճքած մատերով հավաքեց թութունը, նրա աչքին չընկավ քարի գիրը՝ «Նվագող վշտից հայրենյաց»:

Ես ձեզ պատահմամբ տեսա: Նստել էիք կամարի շվաքում, նայում էիք առվի ջրին: Անշարժ էիք ձուլածի պես: Ասես տարիներ առաջ նստել եք այդ կամարի տակ ու գիշեր ցերեկ նայում եք առվի ջրին:

Պառավ ձկնորսն էլ այդպես նստում է գետի եզրին, ժամերով աչքերը չռում, հառում մի կետի: Եթե ձեզ այդպես նկարեին, իրավունք կունենային նկարի տակ գրելու «Հոգու խաղաղ խանգարում»:

Դուք ինձ իսկույն չճանաչեցիք, բայց երբ հայտնեցի ազգս, «հիշում եմ» ասացիք, ժպտացիք: Ձեր բերանի խոռոչում ես ոչ մի ատամ չտեսա: Երևի դրանից էր, որ խոսելիս դուք բառերն ասես լնդերքի տակ ծամում էիք, լեզվով հրում:

Տեսա մատենադարանը: Դուք այնտեղ եք աշխատում, հին ձեռագրերը կարգի եք բերում, համարակալում: Եվ երբ մագաղաթյա մի մատյան եք բաց անում, լուսանցքների գունավոր նախշերին նայում, դուք դարձյալ Բյուզանդին եք հիշում, ձեր աչքերը մագաղաթի վրա մի հին պատմություն են կարդում:

Սենյակի անկյունում, մաշված բազմոցի վրա մռռում էր Վանա պառավ կատուն: Դուք ցույց էիք տալիս «նախնական երկրից» մի վավերագիր, և երբ ակնոցները հանեցիք՝ Ներսես կաթուղիկոսի նամակը ցույց տալու, ինձ թվաց, թե դուք կույր եք, աչքեր էլ չունեք:

Պարարտամարմին մի կին սև վուալի տակից նեղլիկ պատուհանների շարքում որոնում էր ծանոթ պատուհանը: Ինչո՞ւ Զանգեզուր չեք ասում, այլ Սյունյաց աշխարհ: Պատուհանից ալեխառն մորուքով մի գլուխ երևաց, ժպտաց: Վուալով կինը դռնակով ներս մտավ: Միրուքը պատուհանը փակեց, փեղկի ետևից երևաց և վուալը:

Ինչ սառն էր ձեր սենյակում, ձեր բառերը՝ անսահման ձանձրույթ: Հեռանալիս դուք տրտունջ հայտնեցիք, որ նոր սերունդը էլ առաջվա գրքերը չի կարդում, նրանցից և ոչ ոք չի հարցնում այն, ինչ իմաստն է ձեր կյանքի: Ի՞նչ կանեիք, եթե մատենադարանում մագաղաթյա գրքեր չլինեին...

...Երեկոյան քաղաքում հրավառություն կար: Պղնձե փողերը հնչում էին հաղթական մարշով: Ջահեր էին վառել և դրոշների կարմիրը ջահերի լույսով արնագայն էր թվում: Մեկը բարձր ու զիլ խոսում էր պատշգամբից: Պղնձե փողերի հաղթական մարշը արձագանքի պես էր հնչում:

Իսկ դուք տոնական այդ իրիկուն աղմուկից հեռու կարդում էիք հինգերորդ դարի մագաղաթ...

ԿԱԾԱՆՈՎ

Արևը կախ էր ընկել դեպի մայրամուտ, երբ մենք մեր ետևում թողինք Ահնաձորի անտառները և ծերունի անտառապահի վերջին պատմությունն այն մասին, թե ինչպես ձմռան լուսնկա մի գիշեր արջը դուրս եկավ կաղնուտից, ինքն էլ բերդանով էր և այլն: Որսորդի սովորական պատմություն, որի իրական լինելը դժվար է որոշել, քանի որ վկան արջն է ու լուսինը: Արջը իբր թե վիրավոր փախավ:

Նեղլիկ կածանը, որ անտառի խորքերում հաճախ էր կորչում չոր տերևների մեջ, անտառից դուրս գալուց հետո ավելի լայնացավ, ձիերը փնչոցով բարձրացան սարն ի վեր:

Գագաթին Կատարի խաչի սպիտակ ժայռերը մեջք-մեջքի տված բարձր բուրգ էին կազմել: Մարդու աշխատանք չկա այնտեղ, ոչ ոք չէր տաշել սպիտակ ժայռերը: Բայց այնքան նման են սրբատաշ պարիսպների:

Քերծերի գլխին խաչ կա, — ասաց անտառապահը, երբ նկատեց, որ մեր հայացքները դեպի ժայռերն են ուղղած:

Առաջներում շատ էին ուխտ գալիս: Ետևի կողմից ճանապարհ կա: Մեկ-մեկ բարձրանում են, մտնում քարայրի մեջ: Մութ քարայր է, ոչ գիր կա, ոչ խաչ: Վերևից, մթին քարատակում, ջուր է կաթում: Էնքան են ման եկել, բայց չեն գտել ջրի ակը:

Իսկ ջուրն ի՞նչ է լինում, — հարցրեց ընկերս անտառապահին:

Կորչում է քարատակում: Հենց էն ջրի համար են ուխտ գալիս:

Պատմեց, որ գյուղերում հավատք կա, թե Կատարի խաչը չբերք կանանց արգանդում պտուղ է ծնում: Գալիս են, ոտաբոբիկ բարձրանում սպիտակ ժայռի կատարը, չոքե-չոք մտնում քարանձավի մեջ, կանգնում, որ ջուր կաթի մազերին, կրծքին, ձեռներին: Եվ հետո չորեքթաթ դուրս են գալիս:

Վախենալու տեղ է. ես մի անգամ գնացել եմ: Էն տարին...

Թփի տակից աղվեսի ճուտը դուրս թռավ, փախավ սարն ի վեր: Անտառապահի խոսքը բերանում մնաց: Ետևից հո՛յ տվավ, մտրակեց ձիուն, բայց ձին քայլերն էլ չարագացրեց, հայտնելով, որ եթե տիրոջ տարիքը ներում է աղվեսի ետևից վազել, այդ նա պիտի անի սեփական ոտքերով: Ծերունին մի անգամ էլ մտրակեց, հայհոյեց ձիուն: Ձին հայհոյանքն էլ կուլ տվավ:

Մենք տեսանք, թե ինչպես աղվեսը պահվեց քարերի արանքում: Երբ կածանը հասավ գագաթին, ձիերի ոտնաձայնից աղվեսը թաքստոցից դուրս եկավ, մի վայրկյան նայեց մեզ, պոչը հավաքեց ու նորից փախավ, այս անգամ դեպի սարահարթը, որի վրա երևում Էին դեռ չհնձած արտեր:

Հսկա մի անգղ, արծվի չափ, սպիտակ ժայռերի գլխին թևերին արավ, նախ բարձրացավ վեր, ապա թևերն իրար հավաքած՝ քարի պես ընկավ արտերի մեջ: Անգղը տեսավ աղվեսի ճուտին:

Պայքար սկսվեց, մահվան և կյանքի կռիվ: Մերթ անգղն էր վայր ընկնում, աղվեսը փրցնում էր մի փետուր նրա թևից, մերթ աղվեսն էր պառկում մեջքի վրա, թաթերով պաշտպանվում անգղի մագիլներից ու կեռ կտուցից:

Հանկարծ անգղը թևին արավ, թռավ վեր, աղվեսի ճուտը ճանկերի մեջ: Օդում կռիվը շարունակվեց միայն մի քանի վայրկյան, որովհետև անգղը բաց թողեց աղվեսին, պտույտներ արեց և նստեց Կատարի խաչի գլխին:

Աղվեսն ընկավ արտի մեջ: Մի րոպե հետո վեր կացավ, սկսեց վազել: Տարօրինակ էր վազում, գլուխը մի կողմի վրա թեքած՝ մերթ առաջ էր գնում, ընկնում, մերթ կողքի ծռվում, վազում, ասես չէր տեսնում ոչ քար, ոչ թուփ: Անտառապահը հասավ աղվեսին, բռնեց: Մեզ թվաց, թե աղվեսը վազեց նրա կողմը:

Աղվեսի աչքերից արյուն էր կաթում: Անգղը կտցահարել էր աչքերը հանել: Դրանից էր, որ աղվեսը տարօրինակ էր վազում: Ոչինչ չէր տեսնում:

Ծերունին բաց թողեց աղվեսին: Գլորվելով, գլուխը շարժելով կույր աղվեսը կորավ անտառում:

Անիրավը միշտ աչքերն է ուտում, — ասաց անտառապահը անգղի մասին:

Շարունակեցինք ճանապարհը: Իրիկնապահ էր, գնալիք տեղը հեռու: Ձիերն էլ էին բեզարել: Կատարի խաչի ժայռերը հեռվում ավելի պարզ էին երևում, ասես սարի գլխին ամպ էր նստել:

Ձորում մթնեց, բայց աստղալույսի տակ կարելի էր որոշել արահետը, քար ու խութ: Մի ստվեր մեզնից մի քիչ հեռու բարձրանում էր ձորն ի վեր:

Երբ հավասարվեցինք, մթնում հազիվ կարելի եղավ տեսնել մարդու պառավ դեմքը: Այնքան դանդաղ էր քայլում և արագ հևում, ասես շունչը պիտի տար:

Ի՞նչ մարդ ես, ա՛պեր, ո՞ւր ես գնում, — հարցրի: Կանգնեց, շունչ առավ, հետո պատասխանեց.

Շինական եմ, հրեն է՛ մեր շենը, — և մահակը մեկնեց հեռուն: Եթե ցերեկ էլ լիներ, դժվար թե հեռվում երևար նրա գյուղը:

Բա ո՞ւր էս կես գիշերին, մենակ...

Տաշքենդ եմ գնալու, տղիս մոտ: Հրես լուսնյակ կլինի... — դանդաղ պատասխանեց նա, շարունակելով ճանապարհը:

Մինչև Տաշքենդ այդ շնչով, այդքան թույլ ոտքերով: Դեռ քանի ժամ պիտի քայլեր մինչև հասներ մոտակա գյուղը: Այն հարցին, թե ո՞վ է որդին, ծերունին անորոշ պատասխան տվավ:

Մեծավոր ա...Երկիրիս գործերը նրա ձեռքովն ա անց կենում:

Ինչի՞ ես գնում:

Այ որդի, բա իմ հալը տեսնում չե՞ս, մի ոտս գերեզմանումն ա: Էսօր-էգուց որ մեռնեմ, բա իմ մյուլքիս, կալ ու մարագիս ո՞վ ա տիրանալու: Թողնեմ, որ շուն ու գել ցրիվ տա՞ն...

Մի րոպե շունչ առավ, հետո ավելացրեց.

Գա, երեսի ջրով եղածն իրան տամ, ինձ էլ պարտակի հողում, հետո գերեզմանիս ուշունց չտա:

Գյուղում կալ ու մարագ ունի, թթենու այգի, երկու կով, մի եզ: Կինը գարունքին է մեռել, էլ ոչ ոք չունի, որդուց բացի:

Դե նամակով գրեիր էլի, — ասաց ընկերս:

Նամակը իմ խոսքիս չի հասնի, որ կանգնեմ, երեսին ասեմ...

Եվ համարյա թե ասաց այն, ինչ մտքում որոշել էր որդուն ասել Տաշքենդ հասնելուց: Խոսքից երևաց, որ նա տրտնջում է որդուն ուսում տալուց:

Следующая страница