Բակունց Ակսել՝ Պատմվածքներ, ակնարկներ, հեքիաթներ | |
— Զահրումար խմի թող, — զայրացած բացականչեց Սեթոյի կինը, թախտին փռելով երեսսրբիչը, որ սփռոցի տեղ էր ծառայում:
— Ես ուրիշ բան եմ ասում, էդ գլխավորը չի, — ասաց Սեթոն, երեսսրբիչի ծոպերը հարդարելով: — Նրանք խորհրդում մի մարդ ունեն, գլխի չեմ, թե ով ա:
— Ինչի՞ց գիտես, որ ունեն:
— Ինչ որոշեն, ինչ խոսան՝ էն ա նրանց ականջում:
— Քարտուղարը չլինի՞:
— Չէ՛, նրա գալուց առաջ էլ կար էդ կապակցությունը...Ես ուրիշի վրա եմ կասկածավոր:
— Ո՞ւմ:
— Հաստատ իմանամ, հետո, — այնպես ինքնավստահ ասաց նա, որ կարծես կասկածի հետք անգամ չէր կարող լինել, որ պիտի իմանա վաղ թե ուշ:
Հրանուշը թեյամանը մոտեցրեց: Ես վեր կացա գնալու:
— Մի ստաքան խմի, հետո...Հրանո՜ւշ, տես հո մարդ չի՞ երևում:
Հրանուշը բակի դռնակը բաց արեց:
— Չէ՛:
— Հենց կիմանաս թե վախից եմ էսպես...Չէ, զգուշությունը լավ բան ա: Իրանք էլ շատ հարիֆ են՝ իմանան, թե ով ա նրանց սեկրետը գողանում...Էհ, վերջը դրանց վեր ենք քցելու, համա մի քիչ չարչարում են...
Կես ժամ հետո ես գյուղխորհրդումն էի:
— Ա մարդ, էսքան ուշանալ կլինի՞: — Հանդիմանեց գյուղատնտեսը: Տես ինչքան պայմանագիր եմ կնքել, — թղթերի կույտը ցույց տվավ Խաչիկը:
— Դաշտումն էի…
«Կանցելարում» տեղ չկա: Իրար հրմշտկելով մոտենում են Խաչիկի սեղանին: Ծեր, ջահել, կին ու տղամարդ: Նրանք, որոնք գրվել են, դուրս չեն գալիս: Մեկն սպասում է տեսնի իր հարևանը քանի՞ լիտրի պիտի գրվի, որպեսզի հանդիմանի կամ զայրանա, եթե իրենից պակաս գրել տա, մյուսն աչքը դրել է ֆոնդի հողին, սպասում է, որ այդ մասին «առանձին» խնդրի. երրորդը՝ որովհետև դուրսը ցուրտ է, գնալու էլ տեղ չունի: Համոզում եմ, հանդիմանում, զայրանում, ծիծաղում:
— Պարթև Աբրահամյան, — կանչում է Խաչիկը: Լռում են. հեկեկում է մի կին՝ չորացած, մաշված...Խաչիկը ցուցակում կարդաց նրա մահացած որդու անունը, ինչպես դրված էր հողամատյանում, երբ նա էր ծխի գլուխը: Մայրը գլուխը շրջում է պատին, անձայն հեկեկում, սև գոգնոցի ծայրով աչքը սրբում: Ու շշնջում է.
— Քոռանաս, աստված… Աչքդ դրան տեհա՞վ:
— Անցածն անցել է, մե՜րս… Հանգստացի՛ր, — ասում է Պողոսը:
Այս խոսքից մոր հեկեկանքը սաստկանում է: Նա էլ չի կարողանում իրեն զսպել, երեխայի նման «Պարթև» կանչելով դուրս է գնում, թողնելով և՜ բամբակը, և՛ պայմանագիրը:
— Զարմանալի բան ա: Չորս տարին թամամեց, էլի անունը տալուց էսպես փլվում է, — մռմռաց մեկը:
— Դրան մոր ջիգար են ասում, է՜, — վրա բերեց մյուսը:
— Տուր ինձ նրա պայմանը, ես կտանեմ նրանց տունը, — ասում է մի երիտասարդ:
Մոտենում են երկու պառավ կին:
— Գրա ինձ, — ասում է մեկը:
— Ոչ, ընկեր Խաչիկ, դա գիդա՞ս ինչ պառա՜վ ա…
— Դրա նման բամբակը բեջարող չկա: Հերու մրցանակ ստացավ:
— Ինչքա՞ն գրեմ:
— Վաթսուն լիտր, — հանդարտ ասում է նա: Մի քանիսը զարմացած բացականչում են.
— Ա՜յ պառավ, հեկտար ու կես բամբակ կարա՞ս ցանի…
— Էս ոսկի ձեռքերով, — ասում է ու ձեռքերն իրար տալիս: Ծիծաղում են: Մաշված, մաքառված ձեռքեր են, չորացած կաշի ու ոսկոր: Ով գիտե՝ քանի՛ հազար փութ բամբակ են մշակել այդ «ոսկի» ձեռքերը:
Մյուս պառավը նրանից քիչ է վերցնում:
— Հերիք է դրան… ոտները քամոտ են… — ասում են Խաչիկի մոտ կանգնածները: Բայց պառավը մի պայման է դնում, որ իր հողը գութանով վարեն:
— Ինչի՞:
— Չեմ ուզում: Օրես դենն ինձ սազ չի էդ մաշինեքերը...— Ծիծաղը վեր է ածվում հռհռոցի: Առաջին պառավը հանդիմանում է.
— Գութնվորին մի շալ լավաշ, մի ղազան փլավ տաս լավ ա՞, հա՞ ...
— Էդպես ա կարգը: — Մյուսների հռհռոցը նրան այնքան չզայրացրեց, որքան առաջին պառավի այդ խոսքը: Ու ձեռքը ձեռքին խփելով ասաց.
— Բրինձն էլ իստակել հազրել եմ...քեզ ի՞նչ: — Հռհռոցը սաստկացավ:
— Պառավները կռվան...Տո, կպան իրար, — կանչեց մեկը:
— Շնորհակալ եմ, — ասաց ու հեռացավ պառավը, պայմանագիրը գոտկալի տակ պահելով:
* * *
...Այսօր եռյակից գրություն ստացանք: Ժամը 12-ին տրակտորների կալոնը պիտի մտնի Քյոթանլու: Գրել են, որ աշխատանքը մյուս գյուղերում էլ հաջող է: Նորից են հիշեցնում, որ համայնական ժողովում չմոռանանք սոցիալիստական մրցության պայմանագիրը կնքելու: Պիտի գան հարևան թուրք գյուղից: Ուղարկել են և լրագրեր...Թեկուզ խրճիթն ստանում է, բայց գալու օրից թերթին չենք նայել: Եռյակից գրում են, ոը շուտով կենտրոնից մեր շրջանն է գալու բանվորական բրիգադը...
Հաշվեցինք մեր աշխատանքը: Ութ գութան երեք օր է՝ վարում են...Տրակտորները բավական տեղ ցել են արել: Նրանցից միայն մեկը կեսօր չի աշխատել՝ բոլտը կոտրվելու պատճառով: Հինգ օրում 29 հեկտար վարել են:
— Նու 30 ասենք...44-ն էլ կար...74: — Եվ Խաչիկը տոկոսն է որոշում:
Հրանուշը երեկ գնաց. նա սովորում է շրջանի յոթնամյակում: Շաբաթ օրերը գալիս է, մի օր մնում, մյուս օրը վեց օրվա հաց շալակին գնում: Եթե սայլ է պատահում, նստում է: Գնում է՝ մեր եկած ճանապարհով, բամբակի դաշտերի և կանաչ արտերի միջով...Ուրախ գնաց և ափսոսաց, որ չի տեսնելու տրակտորների մուտքը Քյոթանլու:
— Եկան, եկան...
Երեխաները վազեցին առաջ: Հրապարակում խմբված ժողովուրդն առաջ շարժվեց: Երևաց առաջին «Ֆորձոնը», հետո երկրորդը, երրորդը, չորրորդը...վեց «Ֆորձոն»: Իսկ ամենից վերջը՝ ծանր «Կեյսը», նոր խոփերը վեր ցցած, որ չցեխոտվեն: Փրփփրթում էին տրակտորները, ու նրանց աղմուկի մեջ որոշակի կարելի էր ջոկել «Կեյսի» աղմուկը, ասես փնթփնթում էր, որ իրեն ամենից վերջն են գցել ու զայրացած պահանջում էր խոպան ու կարծր մսահող, որ ցրիվ տա, փշրի…
Ժողովը հրապարակում եղավ: Մարդիկ նստոտեցին տրակտորների վրա, հենվեցին նրա անիվներին: Ու երբ հարևան գյուղի պատգամավորներն եկան, ժողովը վերածնվեց անպաճույճ, անզարդ միտինգի:
Երեկոյան դեմ տրակտորներն անցան հրապարակով, մտան կայանի բակը:
Հողե պատերը դողում էին նրանց թափից: «Կեյսը» թևով դիպավ ավերակ պատին ու փլցրեց մի շերտ, որ խանգարում էր նրա երթը...
ՄԱՐՄԱՐԻ ՏՈԻՆ ԿԱՌՈՒՑՈՂԸ
Երբ առնում եմ գրիչը նկարագրելու իմ հանդիպումը մի պարզ կոլտնտեսականի՝ Հայրոյի հետ, որի նման հարյուր հազարներ կան մեր երկրում, — պատմելու և մեր զրույցը երբ, ինչպես ասում են, վկան երեկոյան երկինքն էր և պղտոր առուն, որ Հայրոն բաժան-բաժան արձակել էր բամբակի մարգերի վրա, — ես ահագին ջանք եմ թափում այս նկարագրության ընթացքում սեղմած պահելու ներքին երկու զսպանակ՝ լեռնացած ուրախության և արդար գովքի, որին արժանի են հողի այդ մշակները, Արարատյան դաշտի չքնաղ երեկոն, կանաչ այգիները, ծիրանագույն ամպերը և այն իմաստուն խաղաղությունը, որ իջնում է արգավանդ դաշտի վրա, փշատենու սաղարթին, թպրտացող խարույկների և հոգնած մարդկանց վրա, որոնք երգելով դաշտերից դառնում են տուն:
Ես թողել էի մեծ ճանապարհը և արտերի միջնակներով, առուի հետ գնում էի դիմացի գյուղը, որի առաջին խրճիթները նշմարվում էին ուռիների արունքից:
Առվի եզրին հանդիպեցի միջին տարիքով մի մարդու, որ կռթնել էր բահին և հետևում էր մարգերի վրա կապած ջրին:
— Վարար չե՞ս կապել ջուրը... — և կռացա նոր ծլած բամբակենիների վրա, որ դողում էին ջրի թափից:
— Էս ջուր վարար պիտի, որ հող քիչ խմի...
Ինչո՞ւ պիտի հողը ջուր քիչ խմի և ինչո՞ւ քիչ ջուր խմելու համար մարգերում ջուրը պիտի սրընթաց գնա: Գուցե նա ճշմարիտը չի ասում: Եվ իմ հարցը մոտենում է հեռվից:
— Ո՞ւմ բամբակն է:
— Մերն է, — պատասխանեց և անցավ մի ուրիշ մարգի, որի ծայրը հեռվում չէր նշմարվում:
— Կոլխոզի՞ բամբակն է...
Նրա հայացքն արտահայտեց և՛ զարմանք, և՛ հանդիմանություն, և՛ խորամանկ հեգնանք. իմ հարցն անտեղի էր:
— Մերն է, մեր կոլխոզինը...
Նա հանգիստ, ինչպես երկրորդ անգամ բացատրում են դասը, կրկնեց, որ այս սառնայի հողերը ծանր կավ են, բամբակը դեռ «մանուկ» է և եթե ջուրը լճանա, հողի երեսին կնստի ծանր կեղևը և կավի ամուր շերտը կխեղդի բամբակին: Որպես ավելորդ ապացույց, նա ասաց և այն, որ նրա կյանքի շատ տարիները «խաղացե»լ են հենց այդ հողերի վրա:
Հետո զրույցն առավ այս տարվա ցորեններին, նորից շուռ եկավ բամբակի վրա, անձրևների և քաղհանի շուրջը պտտվեց, ինչպես ջուրը, որ խշշալով գնում էր, պտույտ անում հողի կոշտերի շուրջը և գլուխը կախում դեպի մարգի եզրը: Երբ խոսք ընկավ աշխօրերի և աշխատանքի մասին, նա ծոցից հանեց խնամքով պահած գրքույկը, որից հայտնի էր, որ նրան անվանում են Հայրո, և Հայրոն արդեն ուներ 73 աշխօր:
— Կա՞ ձեր տանը ուրիշ աշխատող:
— Կինս է: Նրան էլ կա 29 աշխօր...Երեխաները չեն թողնում, թե չէ ավելի կառներ:
— Ինչքա՞ն պիտի ստանաք:
— Եթե անցյալ տարվա պես բերք հավաքենք, մեզ կընկնի մինչև 30 փութ: Բայց էս տարի աշխօրին ավելի կհասնի. համ ցանքերը լավ են, համ աշխատանք հավասով կանեն:
— Դու կհասցնե՞ս երեք հարյուրի:
— Ավելին:
Սկսվում է մի խոսակցություն, որ հետաքրքիր է ոչ միայն նրա համար, ով կարողանում է թվերը բազմապատկել և աշխատանքը վերածել ցորենի, բամբակի և ռուբլիների: Նրա պատասխանների մեջ կա ստույգ ճշտություն: Նրա լեզուն առաջվա պրիմիտիվ բարբառը չէ, նա արդեն գիտի նոր և դժվար բարդություններ և սովորել է նախատեսել և կշռադատել:
Կհարցնեիր առաջ հողի մարդուն, թե ինչպե՞ս են ցանքերը և ի՞նչ է ակնկալում իր վաստակի դիմաց: Նա կտարակուսեր պատասխանելու այդ ծանր հարցին: Նախ ո՞վ ես, և ինչո՞ւ ես հարցնում. ապա որտեղից իմանար, երբ դեռ հեռու է բերքահավաքը և մինչև բերքը տուն տաներ, տասը բաժին պիտի տար՝ պարտքատիրոջ, խարջ հավաքողին, «աթոռամաս», հանդապահին և հողատերին: Եվ նա խեղճության դրոշմը դեմքին երկյուղով կնայեր վերև և կասեր.
— Տեսնենք ինչպես կլինի...Եթե մի ուտելու հաց գա, փառք իրեն...էդ էլ մեր բախտը: Այ էս արտը լավ հաց կտա, թե չէ իմ հողից ի՞նչ ես հարցնում...
Իրեն հողում ամեն ինչ վատ, հարևանի հողը՝ հարուստ, իրենց գյուղը՝ աղքատ ու խեղճ, հարևան գյուղը՝ առատության աղբյուր, վերջապես իրենց երկիրը՝ ցամաք (եթե միայն նրա մտածողության հորիզոնը ավելի լայն բացվեր, քան գյուղի հողերի սահմանը), մյուս երկրները՝ դրախտ: Այսպես էր խեղճության հին լեզուն, որ կոչվում էր «ցորեն լեզու» անծանոթ մարդու հարցասիրաթյան դեպքում, դրսից եկողին՝ անճարակ և աղերսով նկարագրելու իր վիճակը:
Հայրոն և նրա նման հարյուր հազարները յուրաքանչյուր օր գիտեն իրենց և հարևանի աշխատանքը: Սրանք տեղյակ են ոչ միայն իրենց կոլխոզի, այլև հարևան կոլխոզի դրությանը: Գիտեն և այն, որ իրենց ձեռքումն է ավելացնելու աշխատանքի օրերը և օրվա միջինը՝ ցորենով, բամբակով, խաղողով:
— Սկզբից մեր կոլխոզն Էնքան չէր ամրացել, ինչքան էս վեց ամիսն ամրացավ: Զտեցինք մաքուր, ազատվեցինք լոդրներից և հիմա տեսնո՞ւմ ես, արևը մայր է մտել, բայց տես դաշտերում ինչքան աշխատող կա...
— Հայրո, դու գիտե՞ս քո հին հողամասի հին սահմանները:
— Ա՛յ, — և ձեռքը մեկնում է դեպի անեզր դաշտերը:
— Խառնվե՛ց գնաց... — ժպտում է նա: — Այ, էնտեղ մի թումբ կար, — իսկ ես չեմ կարողանում որոշել, թե ո՞րտեղ թումբ կար, — էդ թմբի տեղից մինչև հին առուն էր:
Բայց թումբը հարթել են և լցրել հին առուն:
— Ես հարցնում եմ քո շնչաբաժին հողիդ մասին, մինչև կոլխոզ մտնելդ: Ի՞նչ եկամուտ էիր ստանում...
Նա դժվարանում է պատասխանել:
— Ի՞նչ եկամուտ պիտի ստանար մի բատրակ, որ ուներ երեք անձ և ոչ տուն, ոչ կթան...Քարոտ, անմշակ հող էր: Բեջարեցի երկու տարի, սերմ ձգեցի, սերմ առա և երկու տարի էլ պիտի քրտինք թափեի, մինչև հողը դառնար պիտանի: Ինձ որտեղից էդքան ուժ:
Եվ պատմեց իր կյանքը, իր կռիվը՝ հողի համար, մի աղքատ խրճիթի և «կթանի» համար, որ ցամաք չմնային ինքը և երեխաները:
Նա պատանի էր, երբ հեռու մի երկրից, որ անմարմին հուշ է նրա գլխում, տեղահան արված և պատերազմի արհավիրքներից սարսափած բազմության հետ գաղթեց այս անծանոթ դաշտը: Շրջեց որպես անօթևան, և հենց այդպիսի կավահող, Հայրոյի բամբակներից ոչ հեռու, գերեզման դարձավ մի ամբողջ տոհմի, որի վերջին շառավիղն էր այդ նիհար պատանին:
Հետո՝ բատրակ: Կիզիչ արև, դառնահամ ջրեր, ցամաք հաց, մի փալաս, որ նրան պաշտպանում էր և անձրևից, և գիշերային սառնությունից: Առաջը՝ մռայլ և անթափանց խավար: Թվում էր, որ վախճանը չկար այդ անուրախ կյանքի:
Սակայն բացվեց այդ առավոտը և ի՛նչ արշալույսով...
— Ես գիտեի, թե ամենաբախտավորն եմ, երբ ինձ հին առվի տակ հող հատկացրին...
Հայրոն նորից կրկնեց, թե նրա համար ինչքան դժվար էր ոտքի կանգնելը, հետո ինչպես մտավ կոլեկտիվ, ինչպես երկու ամիս «փչում էր մեկ տաք, մեկ հով» և օրորվում էր ինչպես լեռան կատարի խոտը: Մտնի՞- չմտնի՞: Թե մի քիչ էլ ծանրանա իր բազուկների վրա և քաշված մի կողմը՝ ապրի առանձին: Այս էլ նա պատմեց ճշմարիտ խոսքերով, ինչպես եղել է՝ ցամաք, որպես նրա հին հողը:
Բայց այն, ինչ նա պատմեց խոր դառնությամբ, ամենից զարհուրելին թվաց ինձ: Եվ դեռ երկար ես նայում էի այդ պարզ և ոչ խորամանկ դեմքին, որի վրա հին խեղճության դրոշմը քերվել էր. և դառնում էին նորոգ վեհության և երկաթյա կամքի կրակները, հին «շինականի» խարխլված պատկերի միջից բարձրանում էր համայնական դաշտերի նոր մարդը:
...Ծնվեց անդրանիկ որդին: Հայրոն այն ժամանակ ապրում էր ավերակ հնձանում և դեռ չուներ ոչ հողաբաժին, և ոչ բահ: Ընտանիքը քնում էր այն փալասի վրա, որ պարգևել էր տերը ծառային: Չորեքթաթ գնաց այդ մանուկը հայրական փալասի վրա և հնձանի դռնակից տեսավ լուռ մի երկինք և համր պատ հենց հնձանի առաջ և պատի ետևը՝ հեքիաթային այգի: Հետո ոտքի ելավ մանուկը և կամեցավ տեսնել այդ այգին՝ արգելանքի պատի ետևը: Եվ միայն մի անգամ մագլցեց վերև...Հետո անոթացավ, մաշվեց և եղավ անզոր հասկ: Եկավ գարունը և մի առավոտ էլ չզարթնեց տղան, ինչպես բնի մեջ սառած թռչունի ձագը:
— Այնպես պատահեց, որ այդ օրը եկավ հողաչափը: Հողերը պիտի բաժանեին ըստ շնչերի...Ես շատ միտք արի և...
Եվ Հայրոն որոշում է գյուղի խորհուրդից թաքցնել որդու մահը, որ չնվազի շնչերի թիվը, և չփոքրանա այն հողը, որ հասնելու է իրեն:
— Գնում էի գյուղխորհուրդ, սպասում...Գալիս էի տուն՝ լալիս էր մայրը դեղնած դիակի վրա...
Չորս օր նա արտասվեց այն հասարակ դագաղի վրա, որ հայրը գաղտնի հյուսել էր ուռենու կլեպներից: Չորրորդ օրը նրան հող տվին, որից հետո մեռած շունչը գրանցվեց գյուղական ծխամատյանում:
— Դժվար, անմարդավայել կյանքից ընկանք էս լույս ճանապարհը...
* * *
Մենք միասին վերադարձանք գյուղը:
Հասանք նրա տնակը: Դուրս վազեցին երկու ժիր մանուկներ, ապա երևաց կինը: Ամեն ինչի վրա կար համեստության և խնամքի հետք:
Հին տան առաջ թափված էին տաշած քարեր, որոնք սպիտակին էին տալիս. կային և ուռենու գերաններ:
— Դաշտում դու ինձ հարցնում էիր, թե ի՞նչ պիտի անեմ, եթե այս տարի երեք հարյուրից ավել աշխօր ունենամ...Ես շուկա կհանեմ ավելցուկը և տուն կշինեմ, նոր տուն...
Հայրոն ինձնից հարցրեց, թե նոր տան համար և՞ս պիտի հատկացնել բակ՝ տնամերձ բանջարանոցի համար:
— Այն ժամանակ ես կտնկեմ իմ տան չորս կողմը ծառեր և տունս կլինի պալատ:
Ապա ոգևորվելով, թևիցս քաշեց.
— Մի տես ինչեր եմ առել նոր տան համար:
Հին, խարխլված խրճիթի մի անկյունում ես տեսա մարմարե լվացարան, մի նոր մահճակալ և երկու աթոռ: Նրանք խնամքով փաթաթված էին խսիրի մեջ:
— Էս լվացարանը իմ աշխօրով եմ առել, — միջամտեց կինը, — և պիտի պահեմ մինչև նոր տունը...
Ես հրաժեշտ տվի նրանց:
Իմ սրտում փլվեց լեռնացած ուրախությունը, և լուսնի տակ, ուռիների ստվերների մեջ, օրորվեցին վաղվա մարմարի տները, ուր խլրտում է նորոգ մարդկանց առօրյան:
Դրանից էր, որ չքնաղ թվաց և լիալուսինը արտերի վրա, Արարատյան դաշտի գիշերը, և այն ձայները, որ գալիս էին ծաղկած այգիներից:
ՄԻ ԿԻՆ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐ Է
Նա կհամբուրի երեխաներին և նրանց կպատվիրի լսել տատին, ապա հրաժեշտ կտա ամուսնուն և կասի, որ «տատ, մուղայիթ մնա»: Շողոն կպատասխանի. «բա հո մենք մեռած չե՞նք...»: Հետո նրա ձեռքը կսեղմեն Հոռոմսիմը, Ջավո մայրիկը, Ոսկինարը և բրիգադի ուրիշ կանայք, որոնք նրա հետ չանաքել են ու գոգնոցով «պարարտ» են թափել և մատներով հատիկ-հատիկ հունդը թաղել են հողի մեջ:
Իսկ դուրսը՝ տան առաջ, արդեն սպասում է մեքենան...Այդ կինը՝ Թանկագինը կամ ինչպես գյուղում կոչում են՝ Թանդոն, մի անգամ ևս կնայի իր բակի ջրաքարին և, ո՞վ գիտե, էլ ուրիշ ինչեր կտեսնի նրա աչքը, ինչեր կտեսնի այդ գեղջկուհին, որ և՜ մայր է, և՜ տանտիրուհի, և՜ պատվոգրով պարգեվատրված կոլտնտեսուհի, և, որն ահա իր կյանքում առաջին անգամ ճանապարհ է գնում իբրև Հայաստանի խորհուրդների համագումարի պատգամավոր:
Փողոցում ոնց որ թե հարսանիք է, և կարծես տնից դուրս են բերում հարսին, բայց չեն լալիս, ինչպես լաց են լինում հարսի հարազատները, այլ այս և այն կողմից կանչում են.
— Թանգո, մեր կոլխոզի նամուսը, հա՛...
— Ծննդակայանի հարցը չմոռանաս...
— Մեկ էլ տեսար տարան Անդրկովկաս...
— Թանգո, դե քեզ տեսնեմ, — և կոլտնտեսության նախագահը սեղմում է նրա ձեռքը: — Բարի ճանապարհ...
Նա մի անգամ էլ գրկում է իր փոքրիկ աղջկան, որին մի անգամ ես հարցրի.
— Բալիկ, մայրիկիդ հետ կերթա՞ս Երևան...
— Երթամ Երևան կորե՛մ...
Ապա մեքենան կճեղքի փողոցի ցեխը, Թանգոն ետ կնայի հեռացող գյուղին, հարևաններին և ընկերներին, որոնք դեռ նայում են ավտոյին՝ երանությամբ և կարոտով, ապա գյուղը հետզհետե կընկղմվի փոսի մեջ և միայն կերևան ամայի հնձանները, որտեղ գիշերել են բրիգադները, գիշերել է նաև ինքը՝ չանաքավոր և քաղհանավոր Թանգոն:
Կոլտնտեսության վարչության ժողովին մի կին նստած էր կիսամութ անկյունում: Երկու սև աչքեր լարված նայում Էին նախագահին: Իսկ նախագահը պատճառաբանում էր գյուղում հիվանդանոց և ծննդակայան կառուցելու անհրաժեշտությունը:
Երբ նախագահը խոսքը վերջացրեց, առաջին ելույթն ունեցողը ինչ-որ դժկամեց: Նա ակնարկեց, որ իրենց համար այդպիսի կառուցումը ծանր կլինի, որ այդ շենքերը պիտի նստեն աշխօրերի վրա: Պարզ էր, որ դեմ է: Եվ ինչպես վերջին ու զորեղ արգումենտը, նա հայտարարեց, որ «էդ բանը (ծննդաբերությունը) սեզոնային բան է», և ուրեմն ծննդակայանն ամբողջ տարին չի աշխատի:
Այդքանն ասաց: Ապա անկյունում նստած կինը տեղից վեր թռավ և այնպես լվաց առարկողին, այնպես ծեփեց, որ «սեզոնային բանի» վրա միամիտ հռհռացողները ցնցվեցին, կարծես նրանց հանկարծ անցկացրեցին սառը ջրվեժի տակով:
— Ամոթ քեզ: Եվ դեռ բրիգադիր ես...իսկ քանի՞ կին են մեռել մեր գյուղում երեխայի վրա...Հաշիվ արե՞լ ես: Իսկ ինչո՞ւ նրանք մեռան, որովհետև բժիշկ չկար և չկար ծննդակայան: Էլ հերիք է: Ե՜վ ծննդակայանը, և՜ մսուրը մենք էնպես պիտի պահենք, ոնց մեր աչքի լույսը: Հո միայն աշխօր գցելու համար չե՞նք քրտինք թափել:
Եվ ծննդակայանի հարցը որոշվեց:
— Ո՞վ էր այդ կինը, — հարցրի նախագահին:
— Մեր Թանգոն է: Պարգևատրված հարվածային: Մեր գյուղից առաջին պատգամավորը Հայաստանի համագումարին...
Նախագահն ուրիշ շատ բան պատմեց այդ և առհասարակ կոլտնտեսության կանանց մասին: Ինձ ամենից ավելի էր հետաքրքրում այդ, որովհետև իմ հիշողության մեջ դեռ թարմ են այն առարկությունները, որ անում էին գյուղացի կանայք առաջին ձմեռը, երբ մեր երկրում բարձրացավ կոլեկտիվացման ալիքը:
«Ես իմ երեխին մսուր չեմ տա...», «կոլխոզում երեխան հորը չի ճանաչի», «մեր երեխաները ժամով հաց ուտողը չեն», «կոլխոզի երեխաներին պիտի քշեն Մոսկվա», և ի՛նչ ասես որ այն ձմեռ կանանց բերանով չէր քարոզում դասակարգային թշնամին:
Ներս եմ մտնում այդ հին տան շեմքով:
Ամեն ինչ ծանոթ է, ամեն ինչ հին է. ջրի սև քարը՝ հենակների վրա, հավաբունը՝ կավե մի փոքրիկ խրճիթ առանց լուսամուտի, տան դուռը, որի ունկը շողում է ինչպես օնիքս մարմար, — այնքան ձեռքեր բռնել են այդ ունկից, և դուռը երգելով բացվել է:
Արտաքինից ոչինչ չի փոխվել: Նորը ներսն է, տանը: Եվ այդ նորը վկայում է ոչ միայն այն, որ կոլտնտեսականները գնում են ունևոր կյանքի ուղիով, այլ և այն, որ նրանցից ոմանք արդեն սովորել են «մաքուր նստել»: Տուն կա, որտեղ գուցե միայն թախտն է հին, նաև կարպետը. մնացածը՝ մահճակալները, սեղանը, աթոռները, պատեֆոնը, պահարանները, մինչև պատառաքաղն ու ափսեները նոր են, բայց այդ ամենը դարսված են անկարգ, և կոլտնտեսականը, որ հագնում է և՜ կոշիկ, և՜ կրկնակոշիկ, դեռ չի սովորել կրկնակոշիկները նախասենյակում հանել ու տուն է մտնում ցեխոտ ոտքերով և գուցե դեռ անլվա նստում է ճաշի, ինչպես երբեմն:
Բայց այս տանն ամեն ինչ մաքուր էր. ունեին կախարան վերարկուների համար, և սեղանի վրա դրված էր մոխրամանը: Ուրախ վառվում էր թիթեղյա վառարանը, և երկու փոքրիկ աղջիկ՝ մաքուր լվացված և մաքուր շորերով նստել էին վառարանի մոտ: Նրանցից մեկն այն չար աղջիկն էր, որ ասում էր.
— Երթամ Երևան կորե՛մ...
Նա բերում է երեք տետրակ՝ իր, քրոջ և մոր: Թանգոն ժպտում է, երբ թերթում եմ իր տետրը: Զարմանալի նման են այդ գրերն աշխատանքի մեջ մաշված նրա ոսկրոտ մատներին: Նա պատմում է, թե ինչ դժվարությամբ սովորեց գրել: Պատմում է և անդադար, ինչպես բաց թողած մեքենա, աշխատում է. մեկ վառարանին է մոտենում, մեկ՝ պահարանին, աչքը նկատում է ինչ-որ թերի, և կողքով անցնելով շտկում է սփռոցի ծայրը:
— Երեկ լավ ծեփեցիր, Թանդո...
— Ախր մի անհատ ասեր, էլի ցավ չէր. ասողը բրիգադիր էր...
Հետզհետե հավաքվում են կանայք՝ Շողոն, Հոռոմսիմը, հետո Ջավո մայրիկը և ուրիշներ:
— Ջավո մայրիկ, ինչո՞ւ Թանգոյին ընտրեցին պատգամավոր…
— Առաջաքաշ է, դրա համար: Դու Թանգոյին դաշտում տեսնեիր. կրակ էր, կրակ: Էնքան բամբակ որ տվել ենք, էս մատներն են տվել: Կարկուտը որ ջարդեց բամբակը, թողեց չոփը. առավոտը տեսնեմ՝ ՄՏ կայանի Խաչիկը մեր հանդը կանգնած: Ասի Խաչիկ, ինչո՞ւ ես ձեռքդ ծոցդ դրել. թե հապա, Ջավո մայրիկ, ի՞նչ անեմ, պլանը ծռվեց, էս կարկուտը քանդեց մեզ: Ասի Խաչիկ, դու հոգս մի արա. էս հողից քեզ էնքան բամբակ տանք, որ մեջը լողաս: Դու միայն «պարարտ» հասցրու: Թե՝ ճի՞շտ էս ասում մայրիկ. ասի՝ Ջավոն սուտ չի ասի:
— Ասում ես Թանգոյին ինչու համար ընտրեցին...Գիշեր-ցերեկ հանդումն էր. մենք բոլորս քուն չունեինք, մինչև կանաչեց բամբակը: Բամբակը տվինք, համա Խաչիկը չի ուղարկել ինձ խոստացած մինթանան…
— Բոլորդ եք աշխատել, հապա ինչո՞ւ Թանդգյին ընտրեցին պատգամավոր: Թող քեզ ընտրեին, Ջավո մայրիկ…
— Հո միայն բամբակը չի՞, — խոսքին խառնվում է մի տարիքավոր կին, — Թանգոն առաջին կինն էր, որ հենց էն գլխից մտավ կոլեկտիվ և մինչև վերջ անսասան մնաց:
— Իսկ դո՞ւ:
— Ե՞ս, — և բարձրանում է այնպիսի զվարթ ծիծաղ, որ մատնում է, թե իմ հարցը դեմ առավ մի «փակ» պատմության:
Եվ նույն ծիծաղով նրանք բաց են անում այդ փակ դուռը, և հենց ինքը՝ այդ տարիքով կինն սկսում է պատմել:
Բանից դուրս եկավ, որ դեմ առ դեմ նստած է հենց այն կինը, որը համատարածի օրերին «խմբապետ» էր ու քաշում էր եկեղեցու զանգերը և արդեն պատրաստել էր նավթը՝ հրդեհելու առաջին հիմնադիրների տները:
— Թանգոյի տունը կա՞ր ցուցակիդ մեջ...
— Կար, բա չկա՞ր, — և կինը մղկտում է, խնդրում է, որ այլևս չհիշվի այն տարին: Նա վաղուց է կոլեկտիվի մեջ, աշխատում է ազնիվ, համայնական աշխատանքի բովում սրբելով հնի ժանգը:
— Ասում ես ինչու Թանգոյին ենք ընտրել: Էն խառն օրերի՜ն դու տեսնեիր նրան: Կրակ էր կտրել: Թանգոն չլիներ, ոչ մի կին չէր մնա կոլխոզում:
Իմ սրտում ես արդեն թեր եմ քվեարկել Թանգոյին, և մտքիս մեջ նորից զարթնում է այն առաջին ձմեռը:
— Մայրիկ, — դառնում եմ տարիքավոր կնոջը, — երեխաները հիմա ո՞նց են դեպի մսուրը…
— Մսուրը...Ես մի թոռ ունեմ, որ հենց նեղանում է թե չէ, ասում է՝ շորերս տվեք, գնում եմ մսուր: Էնտեղ լավ է, ասում է, երգ կա, խաղալիք կա, քաղցր թեյ կա...Էն մեկէլն էլ, — և դառնում է հարևանուհիներին, որոնք գիտեն, թե ո՜վ է «էն մեկէլը», — երեկ թե՝ տատի, ես գնում եմ մանկապարտեզ. վարժուհի պիտի դառնամ, հետո մի վարժապետ պիտի առնեմ, ձեր տնից գնամ...Էդպես է մսուրը: Մեր տներից լավ է...
Ինձ հետաքրքրում են կնոջ դիրքը և իրավունքները կոլտնտեսության մեջ: Հիմա նա ինքնուրույն աշխատող է, և նրա աշխօրերը գրանցվում են առանձին: Կանայք պատմում են, որ դեպքեր կան, երբ կինը տղամարդուց ավելի շատ աշխօր է «քցում»: Եվ պատահել է, որ կինը բաժանվել է ամուսնուց հենց միայն նրա համար, որ վերջինս քիչ աշխօր ունի:
Թանգոյի տանը պատմեցին հետևյալը. մի կին, որ աշխօրի պատճառով բաժանվել էր ամուսնուց, «թասիբի» է բերում վերջինիս, և երբ ամուսինը ևս սկսում է լավ աշխատել, նրանք նորից միանում են մի ընտանիքի մեջ:
Երեխաները շատ են հետաքրքրվում ծնողների աշխատանքով. երբեմն նրանք մտնում են գրասենյակ և հաշվապահից տեղեկանում են, թե ո՞վ շատ աշխօր ունի՝ հա՞յրը, թե մայրը: Ինձ պատմեցին մի փոքրիկ տղայի մասին, որը տանը սարքել էր կարմիր և սև տախտակ: Եվ ամեն օր տղան հորը բարձրացնում էր սև տախտակին: Այդ համառ երեխան հորը «հալածում» է այնքան, մինչև մի օր հորը հաջողվում է կնոջ հետ միասին դրվել կարմիր տախտակին:
Բայց և այնպես դեռ կան կնոջն այպանելու դեպքեր: Պատահում է, որ կանայք գիշերով գնում են դաշտ, և մի ոմն բամբասում է կոլտնտեսուհուն, նրա մասին ասելով անառակ խոսք: Դեռ չի հալվել արհամարհանքը դեպի կինն իբրև լավ աշխատողի: Իսկ ինչքա՛ն եռանդ ունեն կոլտնտեսության կանայք՝ դառնալու և՜ հաշվապահ, և՜ բրիգադիր, և՜ դաշտավար:
— Հիմա ապրելը հեշտացավ: Մեր սիրտը խաղաղվեց...Ուրախությունով ենք աշխատում, և մեր աչքին աշխատանքը հեշտ է երևում: Մնաց որ սովորենք ապրելու ձևը, — և Ոսկինարը, ոսկի մի մայր, բարակ ձայնով խոսում է, կարծես երգ է երգում, այնպես քաղցր ծոր է տալիս նա բառերը, — մնաց որ լավ տներ շինենք, տները լցնենք ուրախությունով...Ես ապրեմ էնքան, մինչև տեսնեմ նոր տները, բոլորը նոր: Էլ չլինեն էս քար ու քանդ տները, էս աժդահա պատերը, էս ցեխոտ հայաթները, թոնրի ծուխը, էս սևացած օճորքը...Առաջներում, որ աղջիկ էինք մարդու տալիս, մեկը պատճառ էր լինում. մեր լեզվով նրան ասում էինք սաբաբ: Եթե աղջիկը վատ տեղ էր ընկնում, սաբաբին նզովում էինք. եթե լավ տուն էր՝ օրհնանք էր, որ թափում էինք նրա գլխին: Հիմա մենք օրհնում ենք էս կոլեկտիվի սաբաբին...
— Ո՞վ է սաբաբը, մայրիկ:
— Հրեն է,— և մատը մեկնում է դեպի պատը:
Կարծես այս խոսքերը լսեց և ընկ. ՍՏԱԼԻՆԸ: Լսեց և ժպտում է նկարի միջից, ժպտում է բարի և իմաստուն ժպիտով:
* * *
Համագումարի դահլիճում մի կին պատգամավոր ուշադիր լսում է:
Նա մայր է, նա աշխատավորուհի է և ահա եկել է օրենքներ սահմանելու: Նրա դեմքի մկանները ձգվում են. նա լսում է և անծանոթ բառեր, լարում է միտքը, որ բոլորը հասկանա, որովհետև վերադարձին նրան հարցնելու են Ոսկինարը, Ջավո մայրիկը, Երջոն և հարյուր Հոռոմսիմ: Նրա ոսկրոտ մատները դողդողալով գծում են բառեր և խոսքեր. Բլոկնոտի էջերի վրա գյուղից նա բերել է մի քանի բառեր՝ «ծննդակայան», «մոտորաղացի հարցը», «լույսի մասին»:
Երբեմն նրա աչքերի առաջ փեղկվում է բեմը...Ահա իրենց փողոցը՝ իր հարազատները, նրանց ժպիտը և նախագահի վերջին պատվերը.
— Քեզ տեսնեմ, Թանգո...
Հետո նա դուրս է գալիս, շրջում է միջանցքներում: Լսում է ձայներ քաղաքներից ու հանքերից, գործարաններից և դաշտերից. այդ ամենը ձուլվում է, ինչպես որոտացող, նա հզորանում է, և գեղջուկ բարբառով մի պատգամավոր կին խոսում է գյուղերի մասին...
Հազարներ ու հարյուր հազարներ հիմա ժպտում են ինչպես առաջնորդը՝ բարի և իմաստուն ժպիտով:
ԽՈՍՈւՄ ԵՆ ՋԱՎՈՅԻ ԲՆԱԿԱՐԱՆԻՑ
1
Ասում եմ՝ պարզ գրեմ և նույնիսկ գորշ, անզարդ և անպաճույճ, թեև հիշում եմ այն գիշերը, ձյունը, որ աստղալույս էր մաղում քնած խրճիթների վրա, համր պատերը խարույկի բոցերից կարմրած, պարողների երկար ստվերները և այն սև ծուխը, որ գունդ-գունդ բարձրանում էր և դժվար էր հալվում, որովհետև չոր տերևների ծուխ չէր, ոչ էլ ցախ էին վառել, ոչ արքատ, որ այրվում է յուղոտ փայլով, այլ վառել էին...և հենց այստեղ կորչում է ձյունը, աստղալույսը, մնում է միայն խարույկը, որից դժվարությամբ էր անջատվում սև ծուխը: Կրակը ծանր էր վառվում, որովհետև այրվում էին հին խսիրներ, լաթ, փալասներ, այրվում էր դարավոր կեղտը, խեղճությունը, որ քե՜զ, Արարատյան չքնաղ դաշտ, դարձրել էր դառնության հովիտ:
Ջավոն այրում էր տնամեջը, Ջավոյի «տունն» էր այրվում, — ինչպես բղավում էին դեպի խարույկը վազող գյուղացիները, իսկ մեկը երկաթե շամփուրով խառնում էր կրակը, այրվող լաթերը թռցնում էր վեր և ձյունի հետ կայծեր էին մաղում գյուղի վրա:
Ո՞վ է Ջավոն և ինչո՞ւ էր խարույկ վառել, ինչո՞ւ էր և՜ տխուր, և՜ զայրացած, և՜ ուրախ այնքան, որ պարում էր խարույկի շուրջը, պարում էր երգելով, և նրա հետ պարում էին նրա նմանները...
Ջավոն չքավոր էր: Էր` և ուզում ես այս այրող բառի վրայով անցնել հեշտ, ինչպես պարողները թռչում էին խարույկի վրայով, ուզում ես, որ այդ մոռացված բառ դառնա և չքանա, ինչպես այն ծուխը, որ այնքան դժվար հեռանում էր Ջավոյի այրվող հնից: Չքավոր էր, — և պատկերացնում ենք մի խարխուլ տուն, մի այրի կին, որ կթան չուներ, չուներ այգի, հաց, լծկան և ուներ «մի տուն լիքը սոված մանուկներ», երկու հոգնած ձեռքեր, մատները՝ մեռած-հողագույն, որովհետև տասը, քսան և երեսուն տարի այդ մատներն ուրիշի համար քաղհանել են, մանել, լվացել և հաց են եփել: Կարելի է նկարագրել խավար գիշերին նրա ցուրտ օջախը, ճրագը՝ մի աչք, որ ահա հավիտյան կփակվի, և ճախարակի առաջ այդ կինը երգում է այն, որ կոչվում էր «հայ ժողովրդական երգ»: Ընթերցողը կարող է պատկերացնել և ավելին, բայց նա պետք է մտներ Ջավոյի տունը, որպեսզի տեսներ, թե հնից ի՛նչ ահավոր չքավորություն էինք ժառանգել:
| Next page | ||