Բակունց Ակսել՝ Վեպեր և վիպակներ | |
Նրա կանչը որոտալով արձագանքում է միջանցքում: Սմբատը վայրկենաբար մաուզերը կոխում է դռան անցքի մեջ և կրակում ներս:
Երիտասարդն ընկավ: Կամերայում ճրագը հանգավ:
Կրակոցի ձայնին ի պատասխան, աղմկում են մյուս կամերաները: Հետզհետե հզորանում է աղմուկը: Դռներ են ծեծում, կանչում են, զրնգում են շղթաները:
Գազազած բանտապետը մաուզերով դեռ խառնում է դռան անցքը: Թվում է, թե ուզում է մաուզերը հանել՝ չի կարողանում. կամ իրոք ուզում է անցքը լայնացնել: Կատաղությունից նա իրեն կորցրել է և արդեն խելագարի է նման: Իսկ աղմուկը սաստկանում է:
Այս անգամ մեջքով է հրում: Ներսը լուռ է, խավար է:
Նրա ձեռքից մաուզերն ընկնում է: Դռան մոտ կանգնած պահակ զինվորը ոտքով մի կողմ է հրում մաուզերը:
Սմբատը խելագարի նման է: Նա ձեռքերը բարձրացրած երկու քայլ է անում, բայց գլխով հենվում է պատին, ինչպես հենվել էր բանտի դարպասին: Ուշաթափ է, հարբած է, ցնորվածի նման է:
— Կացին բերեք… — բայց ոչ ոք նրան չի լսում: Հսկիչները նայում են, ինչպես խելագարի: Իսկ դռան մոտ պահակ կանգնած զինվորը նայում է ակնհայտ ատելությամբ և զայրույթից հրացանը ավելի է սեղմել՝ բարձրացնելով գետնից:
— Ուրեմն, ես... Սմբատ Խոջաբաղունց, կամենդանտ զանգեզուրսկի, — և ցնորվածի նման գլուխը խփում է պատին:
Այդպես հետզհետե քարանում է համր պատկերը և միայն շղթաներ են զրնգում՝ հատ-հատ, խուլ և ատելությամբ Սմբատ Խոջաբաղունցին է նայում պահակ զինվորը:
6
«Սյունիքի դիվանի» շենքը:
Փողոցից ներս են մտնում երկու հոգի: Մեկը մեզ ծանոթ պահակ զինվորն է, մյուսը մի պարթև ծերունի է, հագին շալ չուխա: Նա ձեռքին մահակ ունի: Ոտքերը ձյունոտ են, և երևում է, որ հեռվից է գալիս:
Սանդուղքներով իջնում, բարձրանում են ինչ-որ մարդիկ: Զինվորը ծերունուն ճանապարհ է բաց անում: Նրանք երևում են նախասենյակում: Զինվորը նրա ականջին ինչ-որ բան է ասում և անհայտանում է:
Կիսախավար միջանցք: Գրասենյակի դռներ: Սուսաննան՝ մեքենագրուհի, դուրս է գալիս միջանցք: Անցնում է պարուչիկ Ամիրջանովը: Նայում են իրար: Պարուչիկը ներս է մտնում մի դռնով: Միջանցքում երևում են պաշտոնյաներ, որոնք ցարական չինովնիկի տարազով են, որովհետև նրանց մեծ մասը ծառայել է հենց այդ շենքում, Զանգեզուրի գավառապետի դիվանում: Այդ նույն բազմությունն է, որ հրապարակի վրա դիտում էր զորահանդեսը և «թանկագին անգլիացիներին»:
Միջանցքում երևում է այն պարթև ծերունին՝ Աթա ապերը: Նա շվարել է, բայց աշխատում է իրեն չկորցնել: Զինվորներից մեկին հարցնում է`
— Մեծավորը ո՞ր օթախումն ա...
— Էստեղ բոլորը մեծավոր են, որի՞ն ես ուզում, — հեգնում է չինովնիկը:
— Ամենամեծին, — և չինովնիկը գլխով նշան է անում դեպի ծայրի դուռը, որ չի երևում վարագույրի ետև:
Դռան առաջ մի զինվոր պահակ է:
Աթա ապերը գնում է դեպի այդ դուռը:
Ներսը՝ գնդապետ Կուռոն, Գեդեոն վարժապետը և պարուչիկ Ամիրջանովը:
Գեդեոն վարժապետը`
— Այո, բայց ինչո՞ւ առանց դատի... Չէ՞ որ մենք դեմոկրատիկ հանրապետություն ենք...
Գնդապետ Կուռոն Գեդեոն վարժապետի հետ չի կարող խոսել, ինչպես պարուչիկ Ամիրջանովի հետ: Ավելին. նրա հանդեպ գնդապետը տածում է որոշ հարգանք, որովհետև Գեդեոն վարժապետը Զանգեզուրում «պերսոն» է և նույնիսկ «Ազատ Սյունիքի» խորհրդի նախագահն է: Ուստի կեղծ մեղմությամբ գնդապետը պատասխանում է.
— Կամերը դեռ լիքն է... Պարուչիկը կարող է նաև ուրիշներին բերել: Դատեցեք: Միևնույն է դատարանը պետք է արձակի նույն վճիռը՝ բոլշևիկներին և թուրքերին... — գնդապետը ձեռքով ցույց է տալիս, թե պիտի մորթել նրանց:
Ներսը՝ դռան մոտ, վարագույրի ետև, ինչ-որ խլրտում: Ըստ երևույթին, դռան պահակը չի թողնում, որ Աթա ապերը ներս մտնի, բայց նա ներս է մտնում այն վայրկյանին, երբ գնդապետը ձեռքով ցույց է տալիս, թե ինչ պիտի անել թուրքին և բոլշևիկին:
Բոլորը զարմացած նայում են: Նրանց է նայում ծերունին՝ վեհ և հանդարտ:
— Ձեր մեջ մեծը հո՞ւ ա...
Նրա միամիտ հարցին գնդապետ Կուռոն ժպտում է:
— Ի՞նչ է, ապեր:
— Տյու ե՞ս, — մատը մեկնելով մի քայլ է անում:
— Ասա:
Ծերունին լռում է, ասես հավաքում է իրեն, որովհետև այն, ինչ պիտի ասի և ծանր է, և ահավոր:
Ապա լռության մեջ մի քիչ դողդոջ ասում է.
— Որդուս... դիակը տուր:
Լռությունը սաստկանում է այնքան, որ նույնիսկ հարևան սենյակից լսվում է «Կոդ»-ի աղմուկը: Գեդեոն վարժապետը հայացքը թաքցնում է: Նրանք հասկացան, որ ներս մտնողը հայրն է գիշերով բանտում սպանված բոլշևիկի:
— Նրան թաղել են, — մռայլ ասում է Կուռոն:
— Չեն թաղել, — հանդարտ պատասխանում է Աթա ապերը, հասկացնելով, թե՝ «չես խաբի, ես լավ գիտեմ...»:
Պարուչիկ Ամիրջանովը դժգոհ է: Նա մոտենում է, որ ծերունուն դուրս տանի, բայց գնդապետ Կուռոն նրան աչքով հետ է պահում: Ծերունին կանգնել է ժայռի նման:
— Ապեր, գնա... Մենք նրան կթաղենք, — ասում է Կուռոն:
— Պարուն վարժապետ, բա ինչո՞ւ ես լռել: Ուրեմն, հայրը որդուն մեռած էլ չտեսնի՞...
Գեդեոն վարժապետը գլուխը բարձրացնում է, ուզում է բան ասել, բայց նկատելով գնդապետի դեմքը, հայացքը դարձնում է դեպի պատուհանը:
Գնդապետը տեղից վեր է կենում:
— Կարճ կապի: Մեր օրենքը չի տալիս թշնամու դիակը:
— Էդ հո՞ւնց օրենք ա, որ դիակից էլ ա վախենում...
— Շատ պիտի խոսե՞ս, — և ծերունուն է մոտենում պարուչիկ Ամիրջանովը, բռնում է նրա թևից, բայց Աթա ապերը տեղից չի շարժվում:
Գնդապետը վառում է ծխախոտը:
— Բա պիտի խոսեմ, բա հո՞ւնց... ախր ծնող եմ: Բա հինչ պատասխան տանեմ մորը…
Ծերունին անհողդողդ կանգնել է: Պարուչիկը կատաղած ապտակում է Աթա ապորը:
— Առ քեզ պատասխան...
Գնդապետը նետում է լուցկին:
Ծերունու բերանից արյունը կաթկթում է արխալուղի վրա: Բայց հանդարտ ու վեհ ասում է, բառերը հնչեցնելով մեկ-մեկ:
— Նա իմ փոքր տղան էր... ես է՛լ տղա ունեմ: Էս իմ պատասխանը, բա նրա՞ն հինչ պատասխան կտաք: Նրան էլ սպանեցիք՝ բա ժողովրդին հինչ պատասխան կտաք...
Գնդապետը ծխում է: Ծխի քուլան ծածկում է ամեն ինչ:
7
Ծուխ չէ, այլ ձյունամրրիկ է:
Անցավ ձյունամրրիկի ալիքը: Բանտի ամայի բակը, քարե բարձր պատեր:
Երկու հսկիչ և այն պահակ զինվորը թաղել են դիակը: Վերջին բուռ ձյունախառը հողը լցրին և հավաքելով բրիչն ու բահը, հեռացան:
Քամին ձյուն մաղեց, ձյունը ծածկեց և աննշան հողաբլուրը, և այժմ միայն բանտի ամայի բակն է, մռայլ պատերը, պատի գլխին՝ դրսի պահակը տխուր դնդնում է`
— Քար քարի վրա չի մնա, Բայբուրտ...
8
Քարատակ տուն:
Ձմեռվա գիշերը կես է: Քուրսու վրա վառվում է այն փոքրիկ լամպը, որ կոչվում է տուզուրիկ ճրագ: Լամպը հազիվ է լուսավորում քուրսու շուրջը:
Քուրսու մոտ թիկնած ննջում է Աթա ապերը: Նրա դիմաց նստած է Մինա զիզին: Քուրսու վրա, սինու մեջ ձավար է: Մինա զիզին մատներով մաքրում է ձավարի քարերը: Նինջը հաղթում է, մատները քնում են, — ինքը գլուխը կախում է սինու վրա, ապա ցնցվում է, նորից է քարերը մաքրում և նորից քունը տանում է:
Քուրսու վրա մռռում է կատուն:
Այդ խեղճ խաղաղությունն օրորում է Սոնան՝ նրանց հարսը: Սոնան չոքել է օրորոցի առաջ: Օրորում է, և քնաբեր ռիթմով թխկթխկում է օրորոցը: Սոնան՝ երեսի քողը կիսաբաց, կռացել է օրորոցի վրա և առանց բառերի օրոր է ասում:
Դրսում լսվում է ոտնաձայն: Մակիչը ներս է մտնում, մի վայրկյան նայում է: Սոնան այլևս չի երգում, համր հայացքով նայում է ամուսնուն: Մայրը զարթնում է և ասում.
— Այ որդի, դե, եկ, էլի… — Սոնան ծածկում է հարսնության քողը:
Մակիչը նայում է ճրագին, ապա մորը հարցնում է.
— Տանը նավթ կա՞:
— Ճրագի միջինն է, — ասում է մայրը:
Մակիչը տատանվում է, ապա ասում է Սոնային:
— Դատարկիր մի ամանի մեջ, տուր..., — ապա դառնում է մորը.
— Նանի, ձավարը առավոտը կմաքրես:
Մայրը զարմացած նայում է: Քունն աչքերին: Եվ երբ Սոնան գավաթը ձեռքին մոտենում է, որ ճրագի նավթը դատարկի, պառավն ասում է.
— Վըիա՛... էդ շտե՞ղ ես տանում...
— Քյոխվի կանցելարում կառավարության ժողով ա, նավթը կլխել ա...
— Բա, էդ հո՞ւնց կառավարություն ա, որ ինքը ժողով անի, նավթը ես տամ...
Սոնան դատարկում է նավթը: Ճրագը հանգչում է: Լսվում է Մինա զիզու զարմանքի բացականչությունը՝ «վըիա՛», ապա դուռը փակվում է, և դրսից՝ Մակիչի հեռացող ոտնաձայնը:
Աստղալույս չկա: Միայն ձյունի շափաղն է և ժայռերի սև ստվերները: Քնած տների արանքով անցնում է Մակիչի սիլուետը: Երբեմն չի երևում, այլ միայն լսվում է ոտնաձայնը՝ ձյունի վրա: Մի շուն հաչում է: Նրա հաչոցը հետզհետե ուժեղանում է, ապա նվաղում, որից հասկացվում է, որ Մակիչն անցավ այդ տան կողքով: Հեռվից մի շուն արձագանքում է, և արձագանքը դղրդում է ձորի գյուղում:
Բացվում և իսկույն փակվում է մի դուռ:
Ներսը՝ ճիշտ առաջին ճրագի նման մի տուզուրիկ ճրագ հանգչելու մոտ է: Մարդ կա, բայց դեմք չի երևում, այլ ինչ-որ ձեռք, ինչ-որ գիրք: Մթնում մի ձայն՝
— Ա՛, ոտս կոխեցիր, է...
Մակիչը նավթը լցնում է ճրագի մեջ, պատրույգը բարձրացնում է: Խոր և ամայի քարանձավ է: Ընդհատակյա բջիջի ժողով:
Ճրագի լույսով առաջինը երևում է այն դեմքը, որ ձյունամրրիկի մեջ թաքնվեց փողոցի անկյունում և բանտապետ Սմբատի ետևից ասաց. «դահիճ»:
Այդ Քրիստն է, Զանգեզուրի ընդհատակյա կոմիտեի անդամը:
Նրա կողքին Լևոնն է, այն երիտասարդ ձիավորը, որ ձիերը կռվացնելով, խուսափեց երդվել խաչով և ավետարանով: Նա զինվորի նույն տարազով է, ինչպես զորահանդեսին:
Երբ Մակիչը ճրագի պատրույգը բարձրացնում է և լուսավորվում են Քրիստի և Լևոնի դեմքերը, — կիսամութ անկյունից փափախով մեկը բրդոտ թաթը մեկնում է ճրագին, որպեսզի կպցնի ծխախոտը: Քիչ է մնում ճրագը հանգչի: Պուղանը, սրախոս մի երիտասարդ, բամփում է նրա գլխին և հեռացնում ճրագը:
— Արջ, հերիք է ծուխ տաս:
Եվ ծխի քուլան թանձր բարձրանում է: Պուղանը շարունակում է.
— Ընկերներ, սրա ծուխը կտրեք... մի օր սա իրա ծուխով մեզ բռնել ա տալու:
Ժպտում են: Մեկը ծխողին հրում է քարանձավի խավար անկյունը:
Պուղանը՝
— Բա մենք մտնենք էս աղվեսի բունը, սա էստեղ թոնիր վառի՞...
Մակիչը ճրագը բարձրացնում է, և ճրագի լույսով երևում են քարատակի խավար խորքերը: Նստած են 10-12 հոգի: Լռում են: Մակիչը ճրագը դնում է Քրիստի առաջ:
Քրիստը շարունակում է ընդհատված խոսքը.
— Ուրեմն, մենք պիտի սպասենք մինչև Կարմիր բանակը մտնի Բաքու... Եվ երբ մոտենան մեր սարերին...
— Տեսնես աչք կլինի...
Լևոնը լույսի տակ թերթում է «Կոմունիզմի այբուբենը»: Պուղանի աչքն ընկնում է մի նկարի:
— Էս ո՞վ է:
Լենինն է:
— Լենինը սա՞ է, — Պուղանը խոր, շատ խոր նայում է նկարին:
Քրիստը, Լևոնը և Մակիչը նայում են Պուղանին: Խորքից մի քանի գլուխներ ձգվում են, որ տեսնեն նկարը:
Հետզհետե խավարում է, և դեռ չխավարած՝ լսվում է Պուղանի ձայնը.
— Ա՛խ, թևեր ունենայի, թռնեի մի անգամ Լենինին տեսնեի...
Հետզհետե լուսանում է:
Ամայի ձոր: Մի ժայռ, որի ստորոտում քարանձավի դուռը քամուց փակվում և բացվում է: Դուռը երերում է: Լեռներում բուք է, ձյունամրրիկի ոռնոց:
ԱՌԱՋԻՆ ՄԱՍ
1
Գարնան երեկո:
Գյուղի հրապարակներից մեկը՝ մի ամայի կալ, որտեղ գերանների և քարերի վրա նստոտել են գյուղացիները: Աթա ապերն է, Չետանց Վանեսը, մի պաշտոնավոր, այսինքն՝ գյուղական վաշխառու և առևտրական: Երևում է Պուղանը՝ զինվորի տարազով երկու երիտասարդի հետ, որոնք հրացանով են: Ծերունիների շարքում նստած է Բախշին՝ բանվորի արտաքինով մեկը:
Չետենց Վանեսը «կռվի» է բռնվել Աթա ապոր հետ: «Կռիվն» այն մասին է, թե մուսավաթի բանակը կարո՞ղ է մտնել Զանգեզուր, թե ոչ:
— Բա հունց, է՛, հունց, — ծոր տալով ասում է Աթա ապերը, — ապա երկու քարից շինում է կիրճի նման մի բան. բռնոթամանը՝ մուսավաթի բանակն է, տերողորմյան՝ դաշնակցական զորքը:
— Դե անց կաց, տեսնեմ...
Չետանց Վանեսը մատներով, իբրև մուսավաթի զորք, ուզում է անցնել կիրճով: Աթա ապերը կիրճը սեղմում է և ասում է.
— Հրեդ, է... — ընդհանուր ծիծաղ:
Պուղանն այն կողմից ձայն է տալիս.
— Եկողն ուրիշ է, ուրիշ...
Չետանց Վանեսը հարցնում է.
— Հո՞վ ա կյամ, է՛...
— Հրեն կյամ ա Իվան ախպերը...
— Բերնիդ մատաղ, Պուղան:
— Ռուսը մեզ օգուտ է, — խոսակցությանը խառնվում է Պաշտոնավորը, — գան, ճանապարհը բաց անեն, գնանք Բաքու առուտուրի...
— Էն քու տեսած Բաքուն չկա, — հեգնում է Բախշին: Պաշտոնավորը խոժոռում է: Նրա փոխարեն հարցնում է Աթա ապերը.
— Բա խի՞:
— Էս ա կտեսնի, — և Բախշին աչքով է անում Պուղանին:
Այն ժամանակ Չետանց Վանեսը դեռ շարունակելով մտածել «Իվան ախպոր» մասին, ասում է.
— Բոլշևիկը կյամ ա, կյա, վնաս չունի, թաք կյամունիստը կյա վեչ...
— Ի՞նչի...
— Այ որդի, նրանից փիս են պատմում: Ասում են օրենք, հավատ, — և ձեռքի շարժումով շարունակում է միտքը՝ թե կոմունիստները «օրենք, հավատ» չեն ճանաչում:
— Նրանց ես եմ տեսել, — ասում է Բախշին, — երկուսն էլ Լենինի ծրագրին են:
— Լավ, էդ որ ասում են Լենին, հի՞նչ մարդ ա...
Այդ խոսքի վրա հրապարակով անցնում է գյուղի դաշնակցական խմբապետներից մեկը: Նա ուզում է մոտենալ հրապարակում նստածներին, մինչև անգամ Պաշտոնավորը նրան տեղ է անում՝ նստի, բայց որովհետև մյուսները լռում են և ճնշվում են նրա ներկայությունից, — խմբապետը հեռանում է, ցույց տալով, որ իբր թե մի տեղ էր գնում և պատահաբար մտավ հրապարակը:
— Մաուզերը տես, մաուզերը…
— Կոթն էլ արծաթ...
— Չէ, ոսկի...
— Բա էլ ի՞նչ խմբապետ, որ կոթն էլ ոսկի չլինի:
Այդպես ծաղրում են նրան Պուղանը, Բախշին և զինվորներից մեկը: Պաշտոնավորը դժգոհ, գուցե նաև երկյուղից, հեռանում է:
Բախշին նրա ետևից ասում է.
— Բաքու գնացողին տես… կարծես պիտի գնա մասլոնչի դառնա...
— Է՛հ... — խոր հառաչում է Աթա ապերը, — ե՞րբ պիտի մեզ մի լույս բացվի...
Տխուր են: Մտածում են:
Այդ ժամանակ Պուղանը շրջվում է ետ: Նրա թիկունքում նստած ննջում է աշուղը: Պուղանը նրան արթնացնում է.
— Խաղ ասա, է՛... ի՞նչ ես քնել:
Նրան տեղ են տալիս, և աշուղը նվագում է, երբեմն երգում է.
«Չծաղկած վարդը պուկում են,
«Խոսեք, Զանգեզոլրի լեռներ...
«Ջահելներին կոտորում են,
«Ասեք, Զանգեզուրի լեռներ...
Պուղանը աշուղին`
«Հեն ա կյամ են, է՛, կյամ են...»
Աշուղը խլում է նրա խոսքը և երգում է նոր կրկնակ.
«Հեն ա կյամ են, հեն ա կյամ են...»
Ունկնդիրները ժպտում են՝ նրա համար, որ «կյամ են», նաև նրա, որ իրենց աշուղը հնարամիտ է, իսկ Պուղանը բուռն ուրախությունից գլխարկը գետնովն է տալիս.
— Ախր, ե՞րբ պիտի լինի... (Խավարում)
2
Անձրև է:
Կիսամութ այգի:
Մի տակառ պառկեցրել են. տակառի խորքում մոմ է վառվում: Մեկը կիսով չափ մտել է տակառի մեջ և գրում է: Մարմնի կեսը դուրսն է. անձրև է կաթկթում, բայց տակառի խորքում և լույս է, և լույսը դրսից չի երևում, և անձրևը չի կաթում:
Հազիվ երևում է Քրիստի դեմքը: 5-6 ստվերներ: Զանգեզուրի ընդհատակյա կոմիտեն քննում է ապստամբության հարցը: Կարմիր Բանակն արդեն մտել է Ղարաբաղ:
— Էհ, իմ ճանապարհը երկար է, — ասում է Մակիչը:
Տակառի մեջ գրողը ինչ-որ թուղթ է տալիս Քրիստին:
Վերջինս մոմի լույսով կարդում է՝ կնքում է, տալիս է Մակիչին.
— Մի լավ ընկերոջ ձեռքով… — Մակիչը թուղթը պահում է:
— Անց կացրու սահմանը… — Քրիստը ձեռքը մեկնում է:
— Մակիչ... ուրեմն, սկսում ենք, — ասում է Քրիստը և սեղմում է Մակիչի ձեռքը: Հազիվ նշմարվող ժպիտ: Մակիչը քայլում է դեպի դուռը:
Դուրսը սարսափելի անձրև է: Այգու մեջ տնակը, որտեղ ժողով էր: Ներսը ոչ թե անձրև էր, այլ կտուրը կաթկթում էր:
Հանկարծ որոտում է, կայծակը լուսավորում է այգին, տնակը: Մակիչի սիլուետը: Եվ երբ խավարը թանձրացավ, թվաց, թե խավարը կլանեց Մակիչին:
3
Լուսանում է:
Շաղոտ արտերի մեջ կաքավի ձայնը: Լորը թռավ կանաչներից: Ծագում է արևը. մայիսի առավոտը Զանգեզուրում:
Մակիչը արահետով բարձրանում է: Ամբողջ գիշերը ճանապարհ է կտրել: Նա շինելի փեշերը խրել է գոտու մեջ և գնում է ամայի լեռնալանջով, կանաչների միջով:
Ոչ մարդ կա, ոչ մարդաձայն:
Ջախ՝ խոր ձորն է՝ ժայռեր, ձորի խորքում՝ ջուրը, մյուս ափը՝ կանաչ անտառ:
Մակիչը քայլում է հիացած առավոտի գեղեցկությամբ: Մի արտում մոռացել են բահը: Մակիչը քարափի գլխից նայում է ներքև:
Հեռվից լսվում է հովվի սրինգը:
Մակիչը նայում է: Ներքև՝ ձորում հովիվը ոչխարն արոտ է հանել:
Մակիչը հանգստանում է, սրբում է քրտինքը: Նա եկել է դժվար արահետներով, եկել է գաղտագողի և զգույշ նայում է չորս կողմը:
Լեռան գլխին լսվում է ձիերի դոփյուն, մարդկանց ձայներ: Թնդանոթները ձիերի վրա բեռնած՝ ցեխի մեջ թրջված, ջարդված, ով գիտե որտեղից ուր են տանում զինվորները՝ կես գյուղացու կես զինվորի զգեստով՝ ցեխոտ, հոգնած:
Մակիչը թաքնվում է: Նրանք անցնում են:
— Հենց ասում եմ՝ քցեմ էս ձորը, կորչի գնա...
— Կտրվի մեր օրը...
Մակիչը նայում է նրանց ետևից: Երբ նրանք հեռանում են, Մակիչը կորչում է:
Նա մի անգամ ևս երևում է թփուտների մեջ, երբ իջնում է գյուղի վրա:
Թփուտների մեջ կանգնել նայում է հայրենի գյուղին՝ Զանգեզուրի գյուղին՝ ժայռերի մեջ և խոր ձորերում:
4
Կիսամութ:
Լևոնը հանում է շինելը: Մակիչը գավկոմի տված թուղթը կարում է նրա փափախի ներսը: Լևոնը հագնում է ուրիշ զգեստ: Մակիչը նրան`
— Լևոն, քեզ տեսնեմ... Մեր հույսը դու ես:
Բացվում է նույն քարանձավի դուռը, և դուրս է գալիս մի հովիվ՝ մահակով և մեծ փափախով մի հովիվ:
Մակիչը նայում է նրա ետևից:
5
Կես գիշեր է:
Տանը միայն օջախի լույսն է: Բուխարու ուրվագիծը: Կաթսան օջախի քարերի վրա:
Մակիչը կրակը մի կողմի է քաշում: Ապա սրբում է մոխիրը: Ձեռքը կոխում է և բարձրացնում է մի սալ քար, որի վրա էր օջախի կրակը և կաթսան: Ապա թևն ավելի խորն է կոխում և թաքստոցից հանում է երկու ատրճանակ: Քարը դնում է տեղը: Սոնան մոխիրը փռում է քարի վրա, և օջախը նույն օջախն է, նույն կրակը, նույն կաթսան...
Երդիկից ներս է ընկել լուսնի արծաթ սյունը: Մակիչը ատրճանակները տեղավորելով, կամաց ասում է. — Սոնա...
Սոնան կանգնել է նրա կողքին, երեսի քողը կիսաբաց: Մակիչը ձեռքը մեկնում է, թվում է թե պիտի գրկի նրան: Սոնան քողն իջեցնում է, բայց Մակիչը հանում է նրա երեսի կարմիր քողը, արագ համբուրում է քնած երեխային, դեմքի վրա լուսնի լույսը:
— Լավ է, — ասում է Մակիչը. լա՞վ է, որ Սոնան անքող է (և իրոք, լավն է Սոնան բաց երեսով), թե՞ այլ մտքով է ասում Մակիչը:
Նրանք դուրս եկան:
Սոնան կանգնել է դռան մոտ: Ժայռերի ստվերները լուսնի լույսով: Քնած գյուղը: Մակիչն ահա հեռացավ, բայց հանկարծ ետ նայեց և մոտացավ Սոնային:
Կնոջ երեսին արցունք:
— Սոնա, ամոթ է..., — գրկում համբուրում է: — Գնա տուն, ցուրտ է...
Եվ հեռանում է:
Սոնան արձանի նման կանգնել է: Կանգնում է այնքան, մինչև հեռվում հալվում է Մակիչի վերջին ոտնաձայնը, և այլևս ոչինչ չի լսվում, այլ միայն լսվում է գետի վշշոցը:
6
Մակիչն անցավ փողոցով: Մի ստվեր թաքնվեց: Մակիչն այդ զգաց, ետ նայեց, բայց փողոցում ոչ ոք չկա:
Կարծես գետնի ընդերքից լսվում է խուլ աղմուկ: Աղմկում են ապստամբների «շտաբում»՝ խոր քարանձավում, որի դռնից, երբ Մակիչը դուռը բաց է անում, երևում է լույսի շերտ, լսվում է հզոր աղմուկ, ապա, երբ Մակիչը ներս է մտնում, ամեն ինչ լռում է:
— Տես էն ո՞վ էր ման գալիս..., — ասում է Մակիչը, և երկու հոգի հրացանով դուրս են գնում:
— Էս էլ քեզ կարմիր կտոր, — և Մակիչը հանում է Սոնայի քողը: Մեկը առնում է քողը, պահում է ճրագի դեմ:
— Դու լավ ես գրում, — ասում է Մակիչը ընկերներից մեկին` Հայկին: Նա առնում է քողը:
— Ի՞նչ գրեմ:
Մակիչը մտածում է. այդ ժամանակ «Արջը» ասում է.
— Կիրի` շեն կենա թազա օրենքը...
— Գրիր՝ կեցցե Խորհրդային իշխանությունը...
Հայկը դուրս է գնում, քողը թևի տակ:
Քարանձավի խորքում Կարագինը կռացել է գնդացիրի վրա: Հավաքում է: Մեկը լցնում է գնդացիրի ժապավենը. մի քանի գնդակ բռի մեջ, ասում է.
— Թե ազատես, դու ես մեզ ազատելու... — և մեկ-մեկ գնդակները մտցնելով բները, խոսում է. — էս մեկը պարուչիկ Ամիրջանովին, էս մեկը մինիստր Զախարին...
— Նրան երկուսը դիր, — բղավում է «Արջը», — փորը հաստ է, չի անցնի:
Քարանձավի անկյունում Բախշին, յուղոտ տուժուրկան ուսերին երգում է՝ «Смело мы в бой пойдем…» — երգում է առանց բառերի, նմանեցնելով բայաթու: Նա երգի եղանակը սովորեցնում է զուռնաչուն: Վերջինս «որսում է» եղանակը: Երգի հետ լսվում է զուռնայի կտրտվող, երբեմն սխալ, երբեմն ճիշտ նվագը: Երբեմն սովորեցնողի ձայնը և սովորողի նվագը կորչում են ընդհանուր աղմուկի մեջ, իսկ երբեմն պարզ լսելի է, որ զուռնաչին այնուամենայնիվ սովորեց եղանակը, և նույնիսկ մի ուրիշը մատներով թմբկահարում է:
— Կարագին, — ասում է Մակիչը, — ազդանշանը երեք անգամ... — և Մակիչը ցույց է տալիս իր ատրճանակը:
Կարագինը գնդացիրը հանում է: Մեկը շալակում է անիվները, մյուսը` փողը... գնում են:
Խավարում:
7
Գոմի ճրագի լույսով մեկը ձին քաշում է դուրս: Մեզ ծանոթ խմբապետն էր, որին հրապարակում Պուղանը և Բախշին ծաղրեցին:
Նա յափունջին ուսեց, նստեց ձին: Գոմի ճրագը հանգավ:
Խավարի մեջ լսվում է ձիու հեռացող դոփյունը:
Մակիչը նայում է ցուցակին:
— 67..., — ցուցակը ծալում է: Ապա նկատում է ապստամբներից մեկին՝ անունը՝ Բադի: Մակիչն զգում է, որ Բադին ինչ-որ բան է ուզում ասել:
— Հը՞, ինչ կա...
— Ոտքերս բոբիկ են...
— Առ իմը, — և ապստամբներից մեկը նստում է, որ տրեխները քանդի:
Մարդը տատանվում է, նորից ինչ-որ բան է ուզում ասել, բայց այդ րոպեին դրսից լսվում է կրակոց:
Զգաստանում են:
Ապա դուռն աղմուկով բացվում է, և ներս են մտնում այն երկու հոգին, որոնք դուրս էին գնացել իմանալու, թե ինչ ստվեր էր պտտվում նրանց շուրջը: Հրելով ներս են բերում քյոխվի գզիրին:
— Ընկեր պետ, այ, սա էր…
Մակիչը նայում է նրան: Գզիրը՝ նիհար, ահից խելքը կորցրած, դողդողում է և միևնույն ժամանակ աղերսում է թողություն:
— Թող կորչի գնա, — ասում է Մակիչը: Կոմունարներից մեկը նրան բոթելով հրում է, բայց այդ րոպեին ներս է մտնում Պուղանը և երկու հոգի: Նրանք թևերին փաթաթել են հեռախոսալարերը: Լարերը շպրտում են մեջտեղ, և Պուղանը քրտինքը սրբելով ասում է.
— Դե, թող հիմա խոսեն:
— Ուռա, — թնդում է քարանձավը:
8
Խավարի մեջ խուլ զանգահարություն: «Հավարի» զանգեր են: Հետզհետե ուժեղանում է և հանկարծ կտրվում:
Երեք գլուխ՝ «սպարապետը», գնդապետ Կուռոն և Գեդեոն վարժապետը:
Ներս է մտնում պարուչիկ Ամիրջանովը՝ ետևից գյուղից փախած խմբապետը:
— Լարերը կտրված են... 2-րդ ճակատը չի պատասխանում…
Գեդեոն վարժապետը շտկում է ակնոցները: Նա՝
— Ապստամբությո՞ւն... Հայ գյուղը ապստամբի՞ իր կառավարության դեմ...
— Ոչինչ չկա սարսափելի..., — ասում է «սպարապետը», — վաղը ժամը 12-ին վերջացրեք այդ անկարգությունը...
Գնդապետը նայում է պարուչիկ Ամիրջանովին: Վերջինս պատվի է առնում՝ նշան համաձայնության, և նրա հետ հեռանում է խմբապետը, որ բերել է ապստամբության լուրը:
Խավարի մեջ պարզ լսելի զանգահարություն:
Մակիչը նայում է ժամացույցին:
— Լուսանում է, Պուղան…, — Մակիչն ակնարկում է, որ գնալու ժամանակն է:
Պուղանը դուրս է գնում, նրա հետ՝ մի տասնյակ...
9
Եկեղեցու զանգերը «հավար» են կանչում: Զանգահարում է Բախշին:
Լույսը նոր ճառագում է:
Աթա ապերն աչքերը բաց է անում, լսում է զանգերի ձայնը, նստում է տեղը, զարմացած նայում է: Թախտի վրա Մակիչի չտրորված անկողինը:
— Էն հի՞նչ հավար է...
Նայում է Սոնային: Սոնան չի քնել: Կռացել է օրորոցի վրա:
— Աղջի, չե՞ս քնել...
Սոնան գլուխը թաքցնում է, սրբում է արցունքը:
— Մակիչն ո՞ւր է:
Սոնան գլխով է անում դեպի դուրս: Աթա ապերը «շտապ» հագնվում է:
— Այ պառավ, վեր է՛, է… Երեխան... — և բոթում է քնած Մինա զիզուն:
Զանգահարություն:
Մեկը սարսափած վեր է թռչում:
— Թուրքերը եկան...
Մի բակում կինը՝ կովկիթը ձեռքին մոտեցել է, որ կովը կթի: Բայց լսում է, և հորթն օգտվելով նրա շվարումից, ծծում է մորը: Կինը նկատում է այդ և դեն է հրում հորթին:
— Բախտդ բանեց, հա՞ սատկած...
Զանգահարություն:
Պուղանը գյուղից դուրս եկավ: Վերջին տունը ետ մնաց: Սարահարթ: Գիշերային ճրագ: Երեք սպա քնել են: Կապիտան Տեր-Պետրոսովը ոտնաձայն լսեց, գլուխը բարձրացրեց, նայեց ժամացույցին: Ժամը հինգն է: Պուղանի ընկերները շրջապատել են տունը: Երկու ընկերով Պուղանը կանգնել է պատշգամբում` դռան առաջ: Սանղուղքի վրա հրացանը գրկած քնել է պահակ զինվորը: Նրա գլխավերև կանգնել է Պուղանի ընկերներից մեկը:
Զանգահարություն:
Պաշտոնավորը դարպասը կողպում է՝ նայում է դռան արանքից: Փողոցով անցան չորս զինվորներ:
Կարագինը գնդացիրը տեղավորում է թփերի արանքում: Նրանք ձորի պռունկին են: Զինվորներից մեկը ներքև է նայում՝ խոր ձորին: Թփերի արանքից երևում է ճանապարհը, որ իջնում է դեպի գյուղը: Կարագինը գնդացիրն ամրացնում է՝ փողը դեպի ճանապարհը:
Սպաների սենյակն է: Պուղանը և մի զինվոր ներսն են: Վայրկյանի լռություն: Կապիտանը բարձրացնում է գլուխը: Պուղանի աչքն ընկնում է սեղանին, որի վրա դարսված են նրանց ատրճանակները, թրերը. պատից կախված է մի կարաբին:
— Դուք բանտարկված եք, — ասում է Պուղանը:
Ներս են մտնում նաև երկու ապստամբ:
— Ի՞նչ, — և կապիտանը վեր է կենում, կամենալով մոտենալ զենքերին: Պուղանը հանում է ատրճանակը: Զարթնում է երկրորդ սպան:
— Ո՞վ է մեզ բանտարկել, — հարցնում է Կապիտան Տեր-Պետրոսովը:
— Հեղափոխական կոմիտեն...
Կապիտանը դարձնում է հեռախոսը: Պտտում է: Պուղանը բարձրացնում է ձեռքը:
— Նեղություն մի քաշի...
Զանգահարություն մոտիկ և հզոր:
Մակիչը բարձրացնում է ձեռքը և զանգահարն այլևս չի զարկում:
Եկեղեցու բակում հավաքվել են մոտ 50 զինված մարդիկ: Բակն են մտնում ուրիշ գյուղացիներ:
Մակիչը բարձրացել է մի քարի վրա...
— Ընկերներ, ահա բացվում է լույսը, և գալիս է մեր կարմիր օրը...
Աթա ապերը զարմացած նայում է: Նրա կողքին Չետանց Վանեսն է, հրապարակի նրա «հակառակորդը»: Աթա ապերն ասում է Չետանց Վանեսին.
— Ուրեմն, կյամ ե՞ն...
Հայկը, որ Սոնայի քողը տուն էր տարել գրելու, ճեղքում է բազմությունը և Մակիչի մոտ բաց է անում կարմիր դրոշը: Հազիվ նշմարվում են առաջին տառերը: Թնդում է ուռան...
Դրոշը ծածանվում է:
Մակիչի ֆիգուրը քարի վրա՝ որպես ամեհի արձան:
Կիսամութ: Կիսալույս:
10
Դհոլը դմբդմբում է: Զուռնան նվագում է, «Смело мы в бой пойдем»: Եվ հեռու է, և ջինջ է նվագը՝ մարդկանց խուլ ձայների և դոփյունի հետ: Տեսնելու չափ պարզ դողդողում են ելևէջները:
Նրանք բարձրանում են: Գլուխներ են. նրանց վրա ծփում է դրոշը: Երբեմն երևում են առանձին ֆիգուրներ՝ անցնում են կածանով, կամուրջով, վիմափոր տների մոտով: Բարձրանում են և ինչքան բարձրանում, այնքան խլանում է նվագը, բայց և երբեմն հզորանում է, երբ ապարատը մոտենում է ցույց տալու՝ թե ինչպես մի տեղ նրանց միացան երեք հոգի, մի այլ տեղ՝ մեկն ինչ-որ դարպաս է ծեծում, շուն է հաչում, մի կին՝ միամիտ հարցնում է.
— Առավոտ կանուխ էս հինչ կա՞...
Գիլա բիբին պատասխանում է.
— Ախչի, թազա օրենք են դուրս բերել...
Պաշտոնավորը դժգոհ նայում է դարպասից:
Երկու հոգի հրացաններով մոտենում են՝ միանման շարքերին: Բայց Պաշտոնավորը նրանց կանչում է, ինչ-որ շշնջում է: Հրացանավորներից մեկն ասում է.
— Մենք հենց իմացանք գնում են թուրքերի վրա, — և հրացանները պահում են:
Քյոխվան, ինչպես գյուղում անվանում էին դաշնակցության կոմիսարին, հին տանուտերի տիպն է և նույնիսկ վզով կախում է տանուտերության նշանը: Բայց ներս է վազում գզիրը, որը տանուտերի դռնից գաղտագողի նայում էր: Ասում է, որ ապստամբները գալիս են, և քյոխվան իսկույն հանում է տանուտերության նշանը և այդպես քարացած և քունը դեռ գլխին, նայում է:
Սպաների սենյակն է: Սպաները չկան: Պուղանն «օյին» է արել. ապստամբներից չորս հոգի ծիծաղում են: Պուղանը փողը դրել է ականջին, «խոսում է»...
— Ցենտրալնի, ցենտրալնի... Բաքու, դա Բաքու... Բարիշնա ջան, իգդե կրասնի արմի... Ախր ժողովուրդը կոտորվեց... Հը՞... կյամ են, հենա կյամ են... մենք շրմփացրինք մերոնց... Հա՛, հա՛, գասպադին աֆիցերներին տարան Թալիշ, եզան գոմը...
Նորից է պտտում փողը:
— Օրիորդ... Հայըստունի կողմերը ի՞նչ կա... Մարդ-մուրթ մնա՞ց, թե՞ բոլորն իրար կերան...
Պուղանը նկատում է, որ ապստամբներից մեկը սեղանի վրա ինչ-որ բաժակ է տնտղում, գրպանելու մտադրությամբ: Փողն իսկույն կախում է և խստությամբ նայում է նրան: Ձեռքով նշան է անում, որ հերիք է: Հարկավոր է դուրս գալ:
Նորից մարշը:
Մի մայր դուրս է գալիս տնից և կախվում է որդու՝ Բադու թևից:
— Ո՞ւր ես գնում, — Բադին ազատում է թևը, ավելի ճիշտ ետևից եկող մորը մի կողմի է քաշում: Մայրը զարմացել է:
Երբ հեռանում է որդին՝ մայրն ինքն իրեն ասում է.
— Սև լինի Բաքուն, է... Էս սաղ Բաքուն արեց...
Ձիերի դոփյուն:
Սարահարթի վրա արշավում են պարուչիկի ձիավորները: Նրանք շատ են, և նրանց վերջը չի երևում:
Ետ մնաց վերջին տունը:
Նրանց դիմաց բերում են բանտարկած սպաներին: Ապստամբներից մեկն ուզում է վրա քշել կապիտան Տեր-Պետրոսովին ապտակելու նպատակով:
— Շարքի, — բղավում է Մակիչը, բռնելով նրա թևը: — Խմբապետ հո չե՞ս...
| Следующая страница | ||