Բակունց Ակսել՝ Վեպեր և վիպակներ | |
Աթա ապերը ձեռքերը տարածում է, հասկացնելով, որ ոչինչ չի կարող ասել:
Ամիրջանովը կատաղությամբ և դանդաղաքայլ մոտենում է ծերունուն. խեղդող ձայնով շշնջում է.
— Տունդ կվառեմ, մեկ-մեկ կփրթեմ, եթե չասես...
Աթա ապերն ինչ-որ բան է մտածում:
— Քեզ երեք ժամ ժամանակ, — ասում է Ամիրջանովը:
Հետզհետե խավարում է:
5
Գառները ձորումն են:
Լսվում է սրինգի ձայն: Զիլֆին նստել է քարի գլխին, նվագում է: Ապա սրինգը բերնից հանում և զարմացած նկատում է, որ նվագը դեռևս շարունակվում է:
Պուղանը գլուխը հանել և սուլում է նույն եղանակը, ինչ որ սրինգի վրա նվագում է տղան:
Ջիլֆին դեռ զարմացած չորս կողմն է նայում, երբ դուրս է գալիս Պուղանը:
Քարից իջնում է Զիլֆին, հանում է Սոնայի ուղարկած պաշարը:
— Բա, ուրիշ ի՞նչ կա...
— Բռնոտում են, տավարը տարան... — ասում է Զիլֆին:
— Հո մարդ չեն սպանել:
— Հալա չէ...
Պուղանը մի կտոր հաց կտրելով.
— Զիլֆի, բոլշևիկի զորքը որ եկավ, քեզ մի ձի եմ բաշխելու:
Զիլֆին ժպտում է:
Խավարում:
6
Հասարակ սենյակ արհեստավորի տանը:
Գետնի վրա ճախարակ... Մի կին նստել է ճախարակի առաջ, բայց չի մանում:
Աթոռի վրա նստել է Կարագինը:
Նա գլուխը կռացրել է ներքև, լսում է:
Սենյակում նրանցից բացի, ուրիշ ոչ ոք չկա, բայց պարզ լսվում է մի երրորդի ձայնը:
Կինը գրում է, իսկ երրորդ ձայնը թելադրում է:
— Խուսափել ընդհարումներից, ծայրահեղ դեպքում կազմակերպված անցկացնել սահմանը: Ժամ առ ժամ սպասվում է 11-րդ բանակի զորամասերի մուտքը:
Դրսում լսվում է ոտնաձայն:
Կինը գորգի ծալած մասը փռում է, ձայնը լռում է, ինքը նստում է ճախարակի առաջ:
Կարագինը հանում է սապոգը, իբր թե պատրաստվում է քնելու:
Ոտնաձայնը մոտենում է, դուռը բացվում է, և թաշկինակը երեսին փաթաթած մեկը տնքալով հարցնում է.
— Ներողություն, էստեղ ո՞րտեղ է ատամնաբույժը:
Կինը ձեռքով վերին հարկն է ցույց տալիս, իսկ Կարագինը քիչ է մնում դեպի դուռը շպրտի սապոգը:
Կինը գորգը հետ է քաշում:
Հատակի տախտակը բարձրանում, և երևում է Քրիստի գլուխը: Նա ստորագրում է թուղթը: Կարագինը թուղթը կոխում է սապոգի մեջ:
Խավարում:
7
Ուղեկցող զինվորը ետևից, իր բակը մտավ Աթա ապերը: Մինա զիզին զարմացած բացականչեց.
— Վըիա՛... — և մեղմ ծեծում է կուրծքը:
Աթա ապերն իբրև թե չի նկատում տնային ջարդված իրերը, որի մի մասը դուրսն է: Նա անտարբեր նայում է ձիավորներին, որոնց ավագին ուղեկցողը ինչ-որ հասկացնում է:
Աթա ապերը առաջինը գրկում է թոռանը և ցույց տալով բակի զինվորներին, կնոջն ասում է.
— Էս ղարիբ ղոնախներին հաց բան տվել ե՞ս...
Պառավը դժգոհ փնթփնթում է, ձեռքը մեկնելով դեպի հացի տաշտը, որ այնպես էլ բակում ընկած է:
— Այ պառավ, ուզողին հաց տուր, է՛, հացից վնաս չկա...
Զինվորներից մեկը գլուխը խոնարհում է, զգալով ամոթի խայթ, իսկ Աթա ապերը խաղում է թոռան հետ, կարծես ոչինչ չի պատահել, և ամենը մի բարի օր է:
8
Գյուղի եզրին ձիավորները ճանապարհը կտրել են:
Աթա ապոր ուղեկցողը նշանով հասկացնում է պահակներին, որ թողնեն ծերունին անցնի:
Աթա ապերը գնում է:
Ամայի ձորեր:
Մի բարձր քարաժայռ, գագաթին թփեր:
Երկու կոմունարներ, որոնք երկրորդ պատկերում իրար հետ խոսում էին, թե «մինչև ե՞րբ պիտի մնանք էս ձորում»: Բադին նայում է դժգոհ:
Նա ասում է.
— Մակիչին ինչ... որ բռնեն պիտի սպանեն: Էհ, էլ ինչո՞ւ է վախենում սահմանն անց կենա... Շատ-շատ էնտեղ էլ կսպանեն: Իսկ մե՞նք… Մենք ոչինչ չենք արել: Կասեմ, հենց իմացա թե գնում ենք դիրքերը...
— Բա ո՞նց կլինի, — անտարբեր հարցնում է ընկերը և քունը գլխին պոկոտում է ինչ-որ կանաչ, ծամում է:
Բադին լուռ է:
Աթա ապերը միայնակ գնում է խուլ ճանապարհով:
Կանաչ ուտողը ննջում է և քնի մեջ ասում է.
— Ա՛խ, մի տաք շորվա լիներ... — և քնում է:
Բադին նկատելով, որ նա քնեց, գրպանից հաց է հանում, ուտում է` նայելով ընկերոջը և միևնույն ժամանակ ինչ-որ բան է որոշում:
Հետո կամաց վեր է կենում, առնելով հրացանը:
— Կասեմ խաբել էին... կասեմ չուզեցի իմ հայրենիքն ուրանալ, — և իջնում է, որքան իջնում, այնքան արագացնում է փախուստը դեպի տուն: Աթա ապերը կանգնել է: Նրա կողքին գառնարած տղան է` Զիլֆին: Ծերունին միայնակ շարունակեց ճանապարհը:
Գառնարած տղան իջավ ձորը:
9
Պարուչիկ Ամիրջանովը և երկու սպա:
Ամիրջանովի ձայնը:
— Գիշերով կշրջապատենք… — և Ամիրջանովը ցույց է տալիս, թե ինչպես գիշերով կշրջապատեն և ապա սրի կքաշեն կոմունարներին:
Աթա ապերը աղբյուրից ջուր խմեց, նստեց: Նրա աչքն ընկավ մի քանդակի՝ հին գերեզմանաքար է, թե՞ այն քարերից է, որով զարդարել են աղբյուրի պատը: Քարի վրա քանդակած է մի աղվես, որ գետին է տապալել առյուծին:
Աթա ապերը նայում է, կռահելով իմաստը: Եվ երբ ցուպն առնում է, որ վեր կենա, նկատում է Բադուն: Նա ևս եկել է աղբյուրից ջուր խմի:
Աթա ապերը նայում է շեշտակի: Բադին ուզեց հետ դառնա, բայց Աթա ապերը նրան ձեռքով կանչեց: Բադին մոտենում է և ահով, և շփոթված: Աթա ապերը ցուպի ծայրով ցույց է տալիս քանդակը.
— Սա ի՞նչ է...
— Աղվես է, — անգիտակից պատասխանում է Բադին:
— Սա ի՞նչ է...
— Առյուծ է...
— Աղվեսը մի լինի, այ որդի…
Եվ Աթա ապերը դանդաղ հեռանում է: Բադին և ամոթահար, և ահ կա սրտի մեջ: Տատանվում է և առանց ջուր խմելու փախչում է դեպի տուն:
10
Տձև ժայռեր են, մեկը մյուսից ահարկու:
Ապարատը սահում է և որքան մոտենում, այնքան պարզ լսելի է պարի եղանակ: Ապա հանկարծ ժայռերը ճեղքվում և նրանց խորքում հետևյալ տեսարանն է:
Պուղանը քարափի գլխին պարում է: Մեկը սուլում է պարի եղանակ: Մյուսը մատներով ծափ է տալիս, երրորդը թմբկահարում է սապոգի ճիտքի վրա: Սուլոցը, ծափը, պարը և մեղմ է, և վայրագ: Չորս բոլոր նստել են կոմունարները: Նրանք հիացած նայում են Պուղանին: Մեկը կանչում է`
— Պուղան, տերտերի… — Պուղանը պարելով նմանեցնում է տերտերի քայլվածքին, շարժուձևերին...
— Պուղան, խմբապետի, — և Պուղանը գոռոզ խմբապետ է, ահարկու և վայրենի խմբապետ:
Պարը հեռանում է, և միայն խաղում է Պուղանի ստվերը:
Մակիչը նստել, սրբում է հրացանը: Նրա կողքին երկու հոգի նույնն են անում:
— Լավ, — ասում է ապստամբներից մեկը, — որ ասում ես հավասարություն, ուրեմն ջրաղացներն էլ ենք խլելո՞ւ...
— Հա, ջրաղացները, հողերը, — ասում է Մակիչը:
Երկրորդ ապստամբը, որ ջրաղացի մի մասի տեր է, գլուխը բարձրացնում է: Ջրաղացի մասին հարցնողը դառնում է նրան.
— Հը, ոնց ես, ասում էիր ջրաղացը մեր ծրագրում չկա...
«Ջրաղացատերը» դժգոհ փնթփնթում է: Էլ զենքը չի մաքրում:
Ժայռի գլխին քնած կոմունարը զարթնում, նայում է չորս կողմը: Ընկերը չկա: Թվում է, թե չի ճանաչում ոչ դիրքը, ոչ օրվա ժամը և դեռ քնի մեջ է:
Պուղանը դիմում է սուլողին:
— Իմ եղանակը փչի, — և փչում է, Պուղանը պարում է ոչ թե ծաղրածուի նման, այլ լեռնցու վայրագ և խրոխտ պար: Հանկարծ աչքերին բան է երևում, այլևս չի պարում և թևերը պարզած կանչում է.
— Աթա ապերը, — և Պուղանը թռնում է քարից:
Մյուսները վեր են կենում: Մակիչը լսում է Պուղանի կանչը, վեր է կենում:
Աթա ապերը կանգնել և բարի ժպիտով նայում է Պուղանին, որը վազում է դեպի ծերունին:
— Վաշշ... — և ձեռքը օրորելով Աթա ապերը անչար հանդիմանում է նրանց, թե իբր ինչ ժամանակ է պարելու, բայց և գոհ է, որ նրանց հանդիպել է ուրախության ժամին:
— Ապեր... — և Մակիչը գրկում է հորը:
Աթա ապերը հիացած նայում է որդուն, նայում է բոլորին:
— Բա ոնց եկար, — հարցնում է Մակիչը:
— Քո դիրքապահը որ փախնի...
— Ո՞նց թե փախնի, — կանչում է Մակիչը, բայց հենց նրա խոսքին քարով ներքև է թռնում երկրորդ դիրքապահը:
— Բադին փախավ...
Ահաբեկված իրար են նայում:
Այն վայրը, որտեղ պահակ են ձիավորները: Դեռ «կովատեր» կինը չի հեռացել պահակներից, երբ նա նկատում է որդուն: Բադին նայում է: Մայրը գրկաբաց վազում է դեպի որդուն:
Ապարատը հեռացել է:
Կոմունարները խմբվել են. առանձին կանգնել է «ջաղացատերը»:
— Ի՞նչ եք մտել էս ձորերը… Գնացեք զորք բերեք, ժողովրդին ազատեք էս դժոխքից, — ասում է Աթա ապերը:
Հետզհետե խավարում է:
11
Մակիչը հրաժեշտ է տալիս հորը:
— Ջահել լինեի, ես էլ կգայի, Մակիչ...
— Արի, ապեր...
— Բա տունը, — և Աթա ապերը բարի ժպտում է: — Է, տեսնեմ ոնց տղա ես...
Հայրը համբուրում է որդու ճակատը և իջնում է: Մակիչը մի ակնթարթ նայում է հեռացող հորը, ապա արագ վերադառնում է:
Կոմունարները հավաքում են հրացանները: Մեկը կոշիկն է հանում: Պատրաստվում են:
Մակիչն ասում է Պուղանին:
— Դու կսպասես մինչև Կարագինը լուր բերի... իսկ մեզ կգտնեք ջուխտ քարի ձորում:
Կոմունարները հեռանում են: Մակիչը Պուղանին`
— Արթուն կմնաս... կրակ չանես...
Պուղանը և լուրջ, և հանաքով պատվի է առնում:
Խավարում:
12
Պարուչիկ Ամիրջանովը և կապիտան Տեր-Պետրոսովը: Բադին գլուխը կախ կանգնել է:
— Այժմ պարզ է, — Ամիրջանովը նայում է կապիտանին:
Վերջինս ոտքի է կանգնում և պատվի առնելով, հասկացնում է, որ «պարզ է»:
13
Աթա ապերը դանդաղ վերադառնում է:
Ստվերները կախվել են, արևը թեքվել է:
Խաղաղ օր է: Ծերունին գնում է՝ մահակը թիկունքին, ինչպես քայլում են երկար ճանապարհ գնացող գյուղացիք:
Հանկարծ նրա առաջն է դուրս գալիս կապիտանը, ետևից ձիավորների խումբը: Բադին նրանց առաջն է:
Կապիտանը կանգնում է: Կանգնում է Աթա ապերը: Բադին չի դիմանում ծերունու հայացքին: Կապիտանը հարցնում է.
— Տեսա՞ր որդուդ:
— Տեսա… — Բադին ցնցվում է:
— Ի՞նչ ասացիր...
— Ասացի՝ գնացեք զորք բերեք, ժողովրդին ազատեք էս դժոխքից, — Աթա ապերն աներկյուղ կրկնում է իր բառերը.
Բադին ահից քարացել է: Կապիտանը գոռում է.
— Ի՞նչ... — իջնում է ձիուց. — կանգնի՛ր, — և ցույց է տալիս ճանապարհի եզրը:
Աթա ապերը հանդարտ հեռանում է, կանգնում է նրա ցույց տված տեղը:
— Չե՞ս բերի որդուդ, — և բարձրացնում է ատրճանակը:
— Էն որ հայրը իր որդուն կտա ձեր ձեռքը... — Աթա ապերը նայում է Բադուն:
Սպան նայում է: Աթա ապերը խուլ ասում է դեպի Բադին.
— Առյուծ եղիր, այ որդի...
Կապիտանր կրակում է:
Ծերունին ընկնում է, շշնջալով վերջին խոսքը՝
— Մակիչ...
14
Պուղանը մտել է այն քարանձավը, որտեղ առավոտյան կոմունարները թաքնվել էին:
Ինչ-որ ձայներ, վշշոց:
Պուղանը թիկնել է քարին, ննջում է... Երբեմն աչքերը բացում է: Ձորում՝ նույն ձայներն են: Պուղանը վախ է զգում: Մենակ է, դեռ մինչև լույս պիտի մնա այդ խավար քարանձավում:
Ձիավորները ձիերից իջան: Ձիերը քաշում են սարը՝ քարոտ կածանով: Բադին գնում է՝ հարբածի նման: Կապիտանը նրան հարցնում է.
— Էս է՞ Կարմիր քարի ձորը...
Բադին իբրև թե չի հասկանում. նայում է բութ հայացքով: Բադին առաջ է անցնում: Նա տանում է սխալ ճանապարհով:
Ձիավորները գնում են:
15
Պուղանը երազ է տեսնում:
Ինչ-որ մարդիկ հետապնդում են իրեն, մտնում են քարանձավը՝ ճիշտ նույն քարանձավը, որտեղ քնել է: Իբրև թե ահա գողեգող մոտենում են քարանձավին, ահա ներս են մտնում:
Պուղանը կռթնած քնել է՝ անհանգիստ շնչառությամբ: Ներսը կիսախավար է, և ներսից միայն երևում է քարանձավի մուտքը` լուսնի լույսով:
Հետապնդողները հասել են մի այլ ձորի: Երեկո է:
Սպան հարցնում է Բադուն:
— Է՞ս է Կարմիր քարի ձորը...
Բադին դեռ չպատասխանած, ձորում դղրդում է մի կրակոց: Արձագանքը որոտում է:
Պուղանն էր կրակողը և այդ եղավ այսպես:
Երբ երազից սարսափած Պուղանը վեր թռավ, քարանձավի լուսավոր մուտքի առաջ նկատեց մի սիլուետ: Քուն էր, թե արթուն, երազ էր, թե իրականություն, — բայց Պուղանին թվաց, թե և երազն է, և երազի շարունակությունը, և նա ահից խելահեղ կրակեց դեպի ստվերը:
Մեկը կանչեց`
— Վայ Մակիչ... Ես եմ:
Կարագինն է, որ մտել էր քարանձավը:
Կրակոցի արձագանքին սպան գլխի ընկավ, որ մոլորվել են:
Բադու սարսափած դեմքը:
Կապիտանը ետ է դառնում դեպի Կարմիր քարի ձորը, որտեղից լսվեց կրակոցը:
Քարանձավում Պուղանը կրակ է վառել: Կարագինի արյունոտ դեմքը:
Պուղանի գնդակը նրան չի դիպել, այլ դիպել է քարանձավի առաստաղին, քարի փշրանքները քերծել են նրա դեմքը և արյունոտել:
— Պուղան... դո՞ւ ես...
— Սա՞ղ ես…
— Բա որ սպանեիր, — և Պուղանը նրան դուրս է տանում դեպի ջուրը, որ խոխոջալով գնում է քարանձավի առաջով:
Վիրավորը լվանում է երեսը:
— Մակիչն ո՞ւր է…
Մի քար է գլորվում, աղմկում է ձորը:
— Ձորում մարդ կա, շուտ...
Լսվում է ոտնաձայներ…
Պուղանը և Կարագինը քարանձավից հեռանում են:
Հետապնդողները նկատում են նրանց, կրակում են:
Պուղանը և Կարագինը փախան խոր ձորով:
16
Լուսնյակ գիշեր է:
Կոմունարները ամրացել են մի բլրի վրա:
Դեպի արևելք, բլուրից հարյուր քայլի վրա տափարակ է, ապա Հաքարու գետն է: Վարար, որկուն տված գալիս է պղտոր գետը, ջրերը լայն փռած: Երբեմն քամին հեռացնում է գետի վշշոցը:
Մակիչը բլրի գագաթից նայում է դեպի այն կողմը: Ինչ-որ սպասում է, բայց ոչինչ չի երևում, այլ միայն ընդարձակ տափարակ է:
Կոմունարների մեծ մասը հրացանները դարձրել են դեպի արևմուտք: Նրանք այդ կողմից են սպասում հետապնդողներին:
Հեռվում լսվում է համազարկ:
Կոմունարներից մեկը, որ այն կողմը դիրքապահ էր, վազում է դեպի բլուրը:
Երկու կոմունար, որոնցից մեկը «ջաղացատերն» է, նայում է գետին:
— Էն կողմը մահ, էս կողմը սուր, — ասում է կոմունարներից մեկը: «Ջաղացատերը» յուրովի է հասկանում:
— Գետը մեզ կխեղդի...
— Գալիս են, — բղավում է վազող կոմունարը:
Մակիչը կանգնում է, նշան է անում, որ թաքնվեն: Թաքնվում են, պատրաստվելով կրակել, երբ մոտենան:
Հետապնդողների առաջին ձիավորները երևում են, ապա կորչում են: Կոմունարները դեռ արևմուտք են նայում, երբ հյուսիսից գետափի տափարակով արշավում է ձիավորների խումբ:
Մակիչը նկատեց, կրակեց: Ձիավորները կանգ առան:
Մութ ձորում միայնակ գնում է Բադին: Թվում է, թե խելագարվել է... Երբեմն կրակոցի ձայների հետ փախչում է: Ահը, խղճի խայթը և հոգնությունը նրան հետապնդում են:
Հետապնդողները որոշել են երկու կողմից շրջապատել բլուրը: Միակ ելքը պղտոր գետն է:
Ձիավորները ցնցվում են, որպեսզի արշավեն:
Արշավում են արևմուտքից նրանք, որոնք թաքնվել էին: Կոմունարները կրակեցին:
Բադին ձեռքերով ականջները փակած վազում է: Գլորվում է և այլևս չի երևում:
Հյուսիսից ձիավորները արշավում են:
Հանկարծ գնդացիրային կրակ է բացվում: Մակիչը նկատում է, որ հյուսիսից արշավողները կանգ առան և նայում են գետի մյուս ափին, որտեղից բացվեց գնդացիրային կրակ:
Կարմիր բանակայինների մի զորախումբ, որ գիշերով դուրս է եկել հետախուզության, գետի մյուս ափից կրակ բաց արեց, նկատելով արշավող ձիավորներին:
Ձիավորները փախչում են: Մակիչը նկատեց գետի մյուս ափի բանակայիններին:
— Պուղան, — և Մակիչը ծոցից հանում է ապստամբության դրոշը՝ Սոնայի քողը, հագցնում է հրացանին, բարձրացնում է.
— Ուռռա՛, — բղավում է Մակիչը:
Գետի մյուս ափին նկատեցին կարմիր դրոշը:
Կոմունարները նայում են, թե ինչպես են արշավում կարմիր բանակայինները:
Մակիչը գնում է դեպի գետը: Պուղանը նրանից առաջ է վազում: Գետը վարար աղմկում է՝ պղտոր ալիքներով: Երբեմն ջուրը տանում է մի արմատախիլ ծառ:
Կարմիր բանակայինների մեջ է Լևոնը, որին Մակիչը ապստամբության գիշերը սուրհանդակ ուղարկեց: Մակիչն ինչ-որ բղավում է: Այն կողմից զորախմբի պետը կանչում է.
— Что надо…
— Мне ти надо, — գոռում է Պուղանը և փափախով նշան է անում, թե գետն անցեք և միասին հետապնդենք թշնամուն:
— Не приказано, — բղավում է կարմիր հրամանատարը:
Լևոնն առաջ է վազում, քիչ է մնում գետը քշի նրան:
Լևոնն այն կողմից շպրտում է երկար պարանը:
«Ջաղացատերն» ու նրա ընկերը խոսում են: Ընկեր`
— Ա՞նց ես կենում...
«Ջաղացատերը»`
— Բա հիմա էլ անց չկենա՞մ...
Պուղանն ուրախությունից գլխարկը գետնովն է տալիս: Մակիչը մտնում է ջուրը, պարանի ծայրն առնում է: Մի քանիսը հետևում են նրան: Պուղանն ինչ-որ անհանգիստ է: Դիմում է ընկերներին.
— Խոխեք, ռուսերեն ազատողին հունց կա՞սեն...
— Սլաբոննի, — ասում է մեկը:
— Բլեստյաշչի, — առարկում է երկրորդը:
Պուղանին ավելի է դուր գալիս երկրորդը, և նա բարձր կանչում է:
— Դա զդրաստվույետ բլեստյաշչի կրասնի արմի...
Պուղանը ևս մտնում է ջուրը: Այն ափից պարանը քաշում են:
Լողում են կոմունարները, պղտոր ջրերի վրա ծածանվում է կարմիր դրոշը:
Ծագում է արևը:
ՀԻՆԳԵՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Գիշեր է:
Նստել են «սպարապետը», գնդապետ Կուռոն, Գեդեոն վարժապետը: Մտազբաղ դեմքեր են: Սկսվում է քաղաքացիական կռիվը: Ո՞ւմ հետևից կգնա Զանգեզուրի գյուղը... Այլևս չի արշավում մուսավաթի բանակը, այլ գալիս է Կարմիր բանակը: Դեռևս որքան կհաջողի նրանց դեմագոգիան... իսկ հետո՞ ...
Ցուրտ է: Նրանց վաղը մռայլ է:
«Սպարապետը» դիմում է Գեդեոն վարժապետին:
— Պետք է ժողովուրդին ասել, որ մենք դաշնակիցներից շուտով օգնություն կստանանք...
— Որին ահա սպասում ենք մի տարի, — հեգնում է վարժապետը:
Գնդապետ Կուռոն գլուխը կախել է քարտեզի վրա և անտարբեր է նրանց խոսակցությանը: Կուռոն ասում է՝
— Ուրեմն, քաղաքի էվակուացիան հանձնում ենք պարուչիկ Ամիրջանովին... Երկրորդ ճակատի հրամանատարը կապիտան Տեր-Պետրոսովն է...
— Տեր-Պետրոսյանը, — ուղղում է Գեդեոնը:
— Այդ միևնույն է... իսկ շտաբը՝ Տաթև... Հիանալի է… Այնտեղ ձեզ համար ևս ապահով վայր է... պատմական վայր է, — ասում է գնդապետը Գեդեոն վարժապետին:
Հետզհետե խավարում է:
2
Նույն հրապարակն է, որտեղ մի անգամ նստել և խոսում էին Աթա ապերը, Չետանց Վանեսը, և որտեղ աշուղը երգեց: Այժմ Աթա ապերը չկա, Պուղանը չկա, և Բախշին, որ նեղը լծեց Պաշտոնավորին:
Ուրիշ գյուղացիներ են նստել այդ ապահով անկյունում:
Տեսարանը բացվում է նույն աշուղի նույն նվագով: Հրապարակի կողքով անցնում է Մինա զիզին՝ թոռանը գրկած:
Մինասը` գյուղացիներից մեկը, նրան նայելով ասում է.
— Էս չէինք տեսել, էս էլ տեսանք...
Մինա զիզին կանգնել է քարատակի առաջ: Պահակը դուռը բաց է անում, երևում է Սոնան, նրա ետևից Գիլա բիբին: Երկուսն էլ կալանավոր են: Պահակը երեխային հանձնում է Սոնային. մայրը կրծքով կերակրում է: Մինա զիզին լուռ կանգնել է: Ներսից Գիլա բիբին կանչում է.
— Մինա, հրեն կյամ են, հա...
Պահակ զինվորը դուռը փակում է և պառավին ասում.
— Նանի, մի քիչ հեռու կանգնի...
Տխուր է նույնիսկ պահակը: Այդ տխրության մեջ հեռվից հնչում է աշուղի նվագը:
3
Պարուչիկ Ամիրջանովը մեկնելու պատրաստ է: Նրա կողքին հենց ինքը կապիտան Տեր-Պետրոսովն է, Տեր-Պետրոսյանը, որին նշանակել են հրամանատար երկրորդ ճակատի:
Խավարի միջից գալիս է քյոխվան: Վիճակը լավ չէ: Գյուղում վատ լուրեր են պտտվում, և ահա հեռանում է ինքը` պարուչիկ Ամիրջանովը, Պաշտոնավորի գոված «վլաստը»:
Քյոխվան անհանգստությունից ոտքերը փոխնիփոխ կանգնել է:
Պարուչիկը կապում է թուրը և սեղմում է կապիտանի ձեռքը:
— Հաջողություն ձեզ…
— Բա… — հազիվ է ասում քյոխվան, երբ Ամիրջանովն անցնում է նրա կողքով:
— Հրամանատարը կապիտանն է, — ընդհատում է նրան Ամիրջանովը:
Քյոխվան շշմած նայում է նրանց:
4
Համրիչի վրա քյոխվան գցում է իր շահն ու վնասը: Տեսնելով, որ վնասը մեծ է, դեն է հրում համրիչը, վզից հանում է տանուտերության նշանը, և ինքն իրեն ասում է.
— Ա՛խ, պրիստավի ռեժիմ, ո՞ւր ես...
Խավարում:
5
Ամիրջանովը դարպասից դուրս եկավ, ետևից թիկնախումբը` հինգ ձիավոր:
Հրապարակում նստած գյուղացիները նայում են:
Նրա դիմաց դուրս եկավ Պաշտոնավորը:
— Վըիա՛, — Պաշտոնավորը լացակումած կանչում է, — գնացի՛ր, — ապա նայելով հրապարակում նստածներին, ձեռքերը մեկնում է նրանց, — գնաց, է՛...
Ժողովուրդը լուռ է: Մինասը մեջքը դարձնում է:
Մինա զիզին թոռանը գրկած վերադառնում է:
Պառավը ձիավորներից վախեցած, հեռու է կենում, ապա լսելով Պաշտոնավորի խոսքը, թե՝ «գնաց, է՛», — նայում է երկնքին.
— Աստված, վերջի գնալը լինի...
Խավարում:
6
Ամայի լեռներ:
Մաղում է բարակ անձրև: Տխուր մշուշ:
Երբեմն մշուշը ծածկում է ամեն ինչ, և միայն երևում է լեռան գագաթը, կամ մշուշի մեջ ցցվում է մի ժայռ, երբեմն քամին ծվեն-ծվեն քրքրում է մշուշը, և այն ժամանակ երևում է ջարդված հեռագրասյունը, դաշտային մի բու նստել է սյունի կատարին: Երևում է քարուքանդ խճուղին, մի ձորակ, որտեղ կամուրջ է եղել, և այժմ միայն ցցված են կամուրջի գերանները:
Լսվում են ձայներ՝ մտրակի և մարդկանց աղմուկ: Մշուշի մեջ ցեխոտ լեռնալանջով բարձրացնում են թնդանոթը: Մշուշը ծածկում է այդ պատկերը, և բացվում են դիրքերը՝ Լեռնահայաստանի առաջին, երկրորդ և երրորդ ճակատը:
Ցուրտ անձրև է: Զորքը՝ մահակով, մտրակով հավաքած գյուղացի տղաներ, ով «մեզար»-ը գլխին, ով հնամաշ շինելը, և նույնիսկ զինվոր կա, որ գլուխը և կուրծքը պահել է քարի խոռոչում, իսկ ոտքերն անձրևի տակ են:
Մի մոռացված ռազմական երկանիվ սայլակ: Դաշտային հեռախոսի լարերը աղիողորմ զրնգում են, կարծես նրանք ևս ասում են այն, ինչ մշուշը, զոռով քշած զորքը և ջարդված հեռագրասյունը՝ «հերիք է գնդակ ցանել և հնձել դիակ»...
Ծխում է աթարի կրակը:
Ծուխը խառնվում է մշուշին, պատում է էկրանը, հնչում է ծանոթ մարշը, և ապա երևում են ձիավոր խմբերը՝ Կուռոյի, Ներսեսի, սիսիանցիների, ղափանցիների ձիավոր հարուրյակները:
Մշուշը ծածկում է ամեն ինչ:
7
Անձրև չկա:
Արտերի վրա լուսաբացի մշուշը:
Արտերի միջով արահետ, եզերքին մասրենու թփեր: Արև է: Արահետի վրա երևում են երկու ստվերներ և իսկույն թաքնվում են արտի մեջ:
Արտի միջից բարձրանում է մի գլուխ, Պուղանի գլուխը: Նա ձեռքով է անում ընկերոջը և երկուսով կուզեկուզ գնում են:
Պուղանը և նրա ընկերը՝ մի ռուս կարմիր բանակային, ճեղքել են թշնամու գիծը և դիրքերում, նաև թիկունքում հրաման ունեն տարածելու 11-րդ բանակի կոչը՝ ուղղված Ջանգեզուրի աշխատավորության:
Բլուրի գագաթին պարզ երևում են թշնամու դիրքապահները: Նրանցից երկուսը կրակ են արել: Խոսում են:
— Տեսնես մեր արտը ո՞վ կհնձի...
— Երանի քեզ, արտ էլ ունես:
Պուղանը լսում է նրանց խոսքերը, մոտենում է երկանիվ սայլակին, թռուցիկ է կպցնում: Մի ձի նայում է անասնական զարմանքով:
Երկու ստվերները կորան:
Նրանք չեն երևում, միայն արտերի մեջ մի երիզ օձաձև տարուբեր է լինում:
Նրանք ձորակով կտրեցին ճանապարհը:
Բլուրի գագաթից դիրքապահների ավագը խշշոց լսեց, նայում է հեռադիտակով:
Հետախույզները թռան պատի վրայով, պատից քարերը գռռալով գլորվեցին: Բլուրից մի անգամ կրակեցին:
Այգի է. հնձան, տակառներ: Շուն է հաչում. մի թռուցիկ կպցրին հնձանի դռնակից: Շան հաչոցի վրա և կրակոցի ձայնին զարթնում է չարդախի տակ քնած այգեպանը:
— Հե՛յ... Էլի եկար լոբին գողանաս..., — կանչում է այգեպանը, ձեռքը մեկնելով հրացանին:
Պուղանն ընկերոջն օգնում է թռնել քարից քար:
Թաքնվում են խոր ձորում, որտեղ խիտ ծառեր են, և խաղողի որթերը մագլցել են ժայռի լանջով:
Զանգեզուրի «մերձարևադարձային» ձորը:
8
Ամառվա արև օր:
Զամբուղի ձորում մի թթենի ծառ:
151-րդ գնդի շտաբը: Քարտեզը փռել են գետնին: Կռացել են քարտեզի վրա գնդի հրամանատարը՝ Բունչուժնին, կոմիսարը՝ Ֆեդոսեևը, մի գումարտակի հրամանատար, շտաբի պետը և Մակիչը:
Հեռվից լսվում է հարմոնի նվագ:
Նվագի հնչյուններով շտաբը քննում է առաջիկա արշավանքի ծրագիրը:
Գնդի հրամանատար Բունչուժնին`
— Այստեղ նրանք կռվի չեն բռնվի... Թիկունքը հեռու է:
Մակիչը՝
— Կռիվ կլինի Յայջիի մոտ...
— Իսկ որտեղ է այդ...
— Որտեղ Տաթևն է, նրանց բերդը... — Մակիչը կռանում է քարտեզի վրա. — Ահա Յայջիի ձորը... Ջանգեզուրի Դարդանելը...
Գլուխները խոնարհում են քարտեզի վրա:
Հարմոնի նվագը հզորանում է:
Երեք կարմիր բանակային ոտքերը հանել և նստել են գետի ափին: Նրանք երգում են, չորրորդը` նվագում հարմոնի վրա:
Քեռի Միտրիչը՝ մորոլքով մի կարմիր բանակային, նայում է դիմացը: Նրա կողքին Լևոնն է: Միտրիչը ցույց է տալիս դիմացի լեռը:
— Լևոն, այն կողմն ի՞նչ է...
— Դարձյալ լեռներ են...
— Իսկ նրանց այն կո՞ղմը...
— Ձորեր են, — Լևոնը ծիծաղում է, իսկ Միտրիչը՝
— Դա՛-ս… այ քեզ երկիր...
Խշշում է գետը:
Հարմոնը նվագում է ստեպի ուրախ երգ:
Քեռի Միտրիչը շրջվում է ետ. փոքրիկ փոսի մեջ «Ջաղացատերը» և «Արջը» կրակ են արել, սաջի վրա թխում են յուխա, 2-3 կարմիր բանակայիններ զարմացած և հետաքրքրությամբ նայում են:
Ձորում երկարում են ստվերները:
9
Զիլֆին նստել է գառների մոտ:
Մի տեղից մանր քարեր են նետում: Տղան նայում է, ոչինչ չի նկատում, ապա հանկարծ նկատում է, որ թփերի միջից մեկը իրեն ձեռքով կանչում է:
Տղան գնաց.
— Քեռի՛, — թփերի միջից դուրս է գալիս Պուղանը: Զիլֆին զարմացած նայում է, կարծես հրաշք է տեսնում:
— Զիլֆի, ի՞նչ կա գյուղում...
— Հը՞... — և շշնջում է. — Աթա ապորը... սպանել են...
Եվ այլևս ոչինչ չի ասում:
Պուղանը շփում է աչքերը:
Ապա հանում է թռուցիկների մի կապ:
— Կտանես թաքուն կքցես տները...
— Հիմա տանե՞մ...
— Չէ, գիշերը...
Պուղանը թաքնվում է, որովհետև լսվում է խշշյուն:
Մի գոմեշ որոճալով բարձրանում է ձորից:
10
Կարագինը չորս ձիու գետից ջրում է:
151-րդ գունդը գետով անց է կացնում հրետանին:
Գնդի հրամանատարը Մակիչին ինչ-որ ուղղություն է ցույց տալիս:
Պուղանը տխուր է: Կապում է փամփուշտակալը:
— Մակիչին մի ասա, — հրացանն առնում է Բախշին:
Հրետանին դժվարությամբ անցնում է գետը:
Փողը փչում է հավաք:
11
Գիշեր է:
Մինա զիզին միայնակ օրորում է:
Մտնում է Պաշտոնավորը:
Զիլֆին մի կտուրի վրա: Ներսը ճրագի շուրջը նստել են չորս-հինգ գյուղացիներ՝ տղամարդիկ և կանայք: Երդից դողդողալով, նրանց վրա իջնում են թռուցիկները:
Պաշտոնավորը Մինա զիզուն:
— Դե, Աթա ապոր մեռնելը լավ չէր… Ապրի Մակիչը... Հրես կգա, ռուսներին կբերի, ինքն էլ կանցելարում-բանում լավ գործի կմտնի...
Մինա զիզին մռայլ օրորում է:
Քահանան թռուցիկը ձեռքին`
— Կարմիր բանակը ձեզ... և վախեցած չորս կողմն է նայում, կարծես տանը սատանա կա:
Խավարում, ապա այլ ճրագ է, այլ տուն:
Մեկը դուռը բաց արեց և վախից դուռն իսկույն փակեց, որովհետև դռան վրա կպցրած տեսավ մի թուղթ:
Այն առաջին տանը, որտեղ ճրագի շուրջը նստել էին 4-5 գյուղացիներ, Մինասը կարդում է`
— Կարմիր բանակը ձեզ բերում է ազատություն, բախտավոր և խաղաղ կյանք...
Նայում են իրար երեսի: Մի մայր նայում է վերև` երդի լույսին:
— Աստուծ, քեզ փառք...
Հետզհետե խավարում է:
12
Արև օր:
Լեռնալանջի սև ցելը: Լսվում է հորովելի աղմուկը: Հետզհետե աղմուկը հզորանում է, և անցնում է Զանգեզուրի գութանը՝ յոթ զույգ եզ և վիթխարի գութանը:
Չետանց Վանեսը վարում է:
Մաճը նրա ձեռքին է: Երգում են ծերունին, մի երիտասարդ, մի տղա, որոնք նստել են լծափայտերի վրա, և այդ հզոր երգն արձագանքում է լեռներում: Հաստ սևահողը շրջվում է, և բարձրանում է խոնավությունը:
Հետզհետե հորովելը հեռանում է և ձայներն ավելի մեղմ են լսվում: Ապա երգն ընդհատվում է գնգացրի կտկտոցով:
Պայթում է առաջին արկը:
Գութանը կանգնեց:
13
Լեռնալանջին Սյունիքի «պատրուգավոր» թնդանոթը:
Մի գյուղացի էշին խոտ բեռնած, կուչ է եկել թնդանոթից ոչ հեռու: Նա և վախենում է շարունակել ճանապարհը, և հետաքրքիր է տեսնել թնդանոթի կրակը:
Զինվորները վառում են պատրույգը: Թաքնվում են: Գյուղացին իր մարմնով ծածկում է էշի գլուխը, իսկ իրենը կոխում է խոտի մեջ:
Թնդանոթը որոտաց:
Գյուղացին ահից առաջ է վազում, արկի ուղղությամբ և խելահեղ կանչում է.
— Պա՛հ... Բոլշևիկը փախավ...
Արկը պայթում է գութանավորի մոտ: Գութանն արձակում են: Լծափայտի վրա նստած երիտասարդի մի ոտքը չկա, փայտ է:
Ապա երկու անգամ իրար ետևից լսվում է ահռելի որոտ: Խոսում է Կարմիր բանակի հրետանին: Արկերը շառաչով թռնում են, մեկը դիպչում է մոտակա մի սրածայր ժայռի, փոշին ծածկում է ամեն ինչ, ապա փոշու մեջ ճոճվում է ժայռի գագաթը և ահագին աղմուկով փշրվում է:
Դեռ գվվում է արձագանքը:
Գյուղացին գլուխը հանում է խուրձի միջից և ավելի խելահեղ բղավում է.
— Պա՛հ... բոլշևիկը հաղթեց...
Թնդանոթաձիգ սպան, լսելով այդ խոսքը, ատրճանակը հանած, քշում է նրա վրա, բղավելով՝
— Ի՞նչ...
Գյուղացու՝ վախից շշմած դեմքը:
Բայց նույն վայրկյանին մի զինվոր, որ նրանց «կապն» է, կանչելով գալիս է:
— Պարուն պառուշնի, բոլշևիկի զորքը սարը բռնեց...
Հրետանու մոտ իրարանցում: Փախչում են:
Գյուղացին դեռ շշմած է և չի հավատում, որ այդքան անակնկալ էր և մահը, և փրկությունը:
14
Լեռան լանջից, խոտերի մեջ թաքնվելով, իջնում են կարմիր բանակայինները: Նրանք համազարկ են տալիս, լռում են, ապա համառությամբ իջնում են:
Նրանք կրակում են դեպի բլուրը, որտեղ թշնամին աշխատում է պահել բանակայինների առաջխաղացումը:
Բայց այդ միայն մանյովր է:
Թշնամու գլխավոր ուժերը թաքնվել են գերեզմանատան քարերի ետև:
Նրանք սպասում են, որ բանակայինների շարքերը ավելի մոտենան: Նրանք դեպի շարքերն են ուղղում ձեռքի գնդացիրը:
Գերեզմանատան ետև քսան-երեսուն ձի ձորակում կանգնել են: Այդ գերեզմանաքարերի ետև թաքնված դաշնակցականների ձիերն են:
Բլուրից լռում են: Այլևս չեն կրակում:
Գումարտակի հրամանատարը թուրը հանելով, բղավում է.
— Ուռռա՛ ...
Արշավում են:
Գերեզմանաքարերի ետևից համազարկ՝ հրացաններից: Թմբկահարում է գնդացիրը:
Առաջին կարմիր բանակայիններն ընկան: Թուրերը դողացին:
Մակիչը հանկարծ հայտնվեց հարևան բլուրի ետևից: Նրա հետ, մոտ տասը ձիավոր՝ Պուղանը, Լևոնը, Բախշին, «Արջը», «Ջաղացատերը» և մյուսները: Դեպի այդ բլուրն են վազում հետևակ կոմունարները:
Մակիչը հետևակը թողեց բլուրի վրա և սլանում է դեպի ձորակը:
Գերեզմանաքարերի ետևից նկատեցին, որ ահա Մակիչը կտրում է նրանց նահանջի ճանապարհը:
Դուրս թռան քարերի ետևից:
Կարմիր բանակայինները գրոհում են:
| Следующая страница | ||