Բակունց Ակսել՝ Վեպեր և վիպակներ | |
Նահանջողները վազում են դեպի ձորակը, դեպի ձիերը, ոմանք ուղղակի փախչում են:
Մակիչը ձորակումն է:
Ով ձի էր հեծել, փախչում է ձորով: Ձիերի մի մասը գերի մնացին:
Բլուրից կոմունարները իջնում են դեպի ձորակը, դեպի իրար խառնված ձիերը:
15
— Գալիս են… Կացնով գալիս են… Կոտորելու են, հե՛յ... — և լեղապատառ փախչում է գզիրը:
— Երեխաներին կթափես փողոցը... որ մորթեն, թող ժողովուրդի առաջ մորթեն...
Մի մայր գրկել է երկու տղաներին, իսկ այդպես ասողը տեղացի խմբապետն է: Նա փախչում է:
Պաշտոնավորը քահանային համոզում է.
— Տեր-հայր, բա ի՞նչ ես ասում... Վերջին օրն է... Աղ ու հաց հանենք առաջները:
Մինասը երկու գյուղացու հետ վազում է դեպի կալանատունը:
Պահակը չկա, բայց դուռը կողպ է: Կալանատան դուռը ջարդում են: Քյոխվան թաքցնում է իրերը: Շոր է փոխում:
Գիլա բիբին վազում է:
Փողոցով փախչում են երեք ձիավոր: Գիլա բիբին պատից քար է առնում, որ գցի նրանց վրա:
— Փախչում եք, հա՞...
Մարագի դարմանի միջից դուրս են գալիս երեք թաքնված կոմունարներ:
Երկու հոգի հրացաններն առած, տնից դուրս են փախչում:
Մինա զիզին՝ գրկին թոռը: Սոնան վազում է.
— Նանի, մերոնք գալիս են, — պառավը դեռ չի հասկանում, թե ի՞նչ է կատարվում: Սոնան գրկում է երեխային:
Երեխայի ուրախ ճիչը:
16
Համազարկ խավարման մեջ:
Կրակում են առանձին կոմունարներ: Կրակում են կարմիր բանակայիններ:
Երկրորդ ճակատի հրամանատար կապիտան Տեր-Պետրոսովը համառությամբ դիմադրում է.
— Վաշտ, կրա՛կ:
Հենց այդ վայրկյանին կապիտանը ձեռնառումբի ծուխի մեջ կորչում է և ճոճվելով ընկնում: Կոմունարները սլանում են:
Մակիչը թռավ ձորակի վրայով:
17
Վերջին ձիավորները փախչում են գյուղի փողոցներով:
Գնդի հրամանատարը՝ Բունչուժնին լեռան գագաթից նայում է առաջ: Զանգեզուրի պանորամը: Հեռադիտակը պահում է և ասում է Ֆեդոսեևին.
— Գեղեցիկ երկիր է:
Գյուղի փողոցներում կրակում են Մինասը և թաքստոցից դուրս եկած կոմունարները:
Մակիչը մոտեցավ գյուղին, նրա ետևից՝ Պուղանը, Լևոնը և մյուսները:
Քահանան, Պաշտոնավորը, քյոխվան և մի խումբ գյուղացիներ դուրս են եկել աղ ու հացով:
Մակիչի ձին խրտնում է աղ ու հաց բերողներից: Բազմությունը ճեղքվում է, և նրանք անցնում են:
Քահանան, Պաշտոնավորը, քյոխվան ահաբեկվել են:
Մակիչը դառնում է Պուղանին.
— Մնա, գյուղը կարգի բեր...
Մոտ են վազում Մինասը, մյուս կոմունարները:
— Ո՞ւր փախան ձիավորները , — հարցնում է Մակիչը:
Արշավում են:
— Մակիչ, — կանչում է Մինա զիզին: Մակիչը ետ է նայում: Իրենց տան դարպասի մոտ կանգնել են մայրը, Սոնան՝ երեխան գրկին: Մակիչն ուզում է ձին պահել: Ժպտում է, ձեռքով է անում, թե կգամ: Եվ արշավում է:
Երբ նա ձիու գլուխը պահել և հետ է նայում, նկատում է փախած խմբապետի կնոջը, որը երեխաներին փողոց է հանել, ինչպես պատվիրել էր ամուսինը: Մակիչը բարկացած ասում է նրան.
— Երեխաներին տուն տար... ձիու ոտքի տակ կընկնեն:
Արշավում են:
Խավարում:
ՎԵՑԵՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Պուղանը և մեղմ երգում է, և հագնվում է: Նա քնել է «կանցելարում»: Գետնի վրա պառկած են մի քանի ռուս կարմիր բանակայիններ և ջոկի հրամանատարը: Վերջինիս գլխավերևը ատրճանակն է, թուրը:
Դուռը բացվում է, և ներս են մտնում երկու հոգի՝ մեկը մեզ ծանոթ «կիսաինտելիգենտն» է, մյուսը՝ նրան նման մի տիպ: Դռան պահակը նրանց չի ուզում ներս թողնել, բայց նրանք արդեն ներս են մտել, և պահակը նրանց ետևից ասում է.
— Վաշշ... Հալա ուսումով էլ են...
— Կարելի՞ է, — և մոտենում են:
Պուղանը ձեռքը տանում է շապիկի կոճակներին: Նա ամաչում է, որ այդ վիճակումն են իրեն տեսնում: Նաև զարմացած նայում է, թե առավոտ կանուխ սրանք ի՞նչ գործ ունեն:
— Կարելի՞ է նստել, — հարցնում է «կիսաինտելիգենտը»:
Պուղանը նախ ինքն է նստում, որից հետո նստում են նաև նրանք, առանց հրավեր ստանալու:
— Մենք եկել ենք ողջունելու Կարմիր բանակի մուտքը և... — այդ ժամանակ «կիսաինտելիգենտի» ընկերը գրպանից հանում է մի վառոց մաուզերի ձևի: Վառում է ծխախոտը: Պուղանի աչքն ընկնում է այդ իրին և առնում է, «կրակում» է: զբաղվում է, ինչպես երեխա: «Կիսաինտելիգենտը» կոխում է ընկերոջ ոտքը, այսինքն թե՝ վառոցը իզուր հանեցիր:
Պուղանը կարծես զգում է այդ և հեգնանքով հետ է տալիս իրը, իբրև երեխա, որին ձանձրացրեց խաղալիքը:
«Կիսաինտելիգենտը» շարունակում է.
— Նաև մեզ զբաղեցնում է Ադրբեջանի հետ վիճելի...
— Հալալ ախպոր նման, — ընդհատում է Պուղանը:
«Կիսաինտելիգենտի» ընկերը նկատում է սենյակում քնած կարմիր բանակայիններին, որոնցից մեկը գլուխը բարձրացնում, քունը գլխին նայում է նրա օտարոտի արտաքինին և շուռ է գալիս մյուս կողքին: Նա սեղմում է ընկերոջ ոտքը և ցույց է տալիս կարմիր բանակայինների կողմը:
— Այո՛, բայց փոխհարաբերությունների ստրուկտուրան, — հատկապես վերջին բառն ընդգծում է «կիսաինտելիգենտը»:
— Սաղ աշխարհը պիտի սովետական լինի...
— Մենք չենք առարկում... բայց օրինակ... հետաքրքիր է... ի՞նչ է ֆեդերացիայի...
Պուղանը շփում է ճակատը: Ճգնում է պատասխանել, բայց, զգալով, որ «տիպը» նրան «կապ քցեց», հանկարծ ոտքի է կանգնում:
— Խաչի, — ներս է մտնում դռան պահակը:
— Էս կոնտրներին տար լցրու գոմը...
Խաչին առանց այդ էլ դժգոհ էր այդ «ուսումով» մարդկանցից: Տանում է: Պուղանը նրանց ետևից ասում է.
— Ես գլուխ չունեմ ձեզ հետ դնեմ...
Ապա կոճկում է շապիկը, մռմռում է նույն երգը: Բայց ինչ-որ մտազբաղ է, անգոհ է: Հանկարծ զարթեցնում է ջոկի հրամանատարին: Վերջինս վեր է թռնում:
— Սլուշ, Վասյա, — ասում է Պուղանը, — շտո տակոյ ֆեդերացիա...
— Федерация… Значит Союз… և նորից պառկում, — братский Союз… Советских…
Պուղանը նայում է դեպի դուռը.
— Ես քո վարժապետ հերն... բա չասացի հալալ ախպոր նման...
Խավարում:
2
Ամառ երեկո:
Սարահարթի վրա տեղավորվել են Կարմիր բանակի 151 և 153-րդ գնդերը և Զանգեզուրի կոմունարների զորամասը:
Ձախ՝ Որոտանի ձորն է:
Ձիավորների առանձին խմբեր սարահարթի եզրին են, ձորի գլխին:
Ամբողջ օրը բանակն այդտեղ է:
Ձիերը ջրում են աղբյուրից: Մի ռուս կարմիր բանակային կռանում է աղբյուրի վրա, նրան դժվար է այդպես խմելը: Ձին մռութով հրում է նրան ետևից, զինվորը գլխի վրա է դառնում:
Զինվորները ծիծաղում են:
«Ջաղացատերը» պոկում է աղբյուրի մոտ բուսած քեղի ցողունը և ջուր է խմում:
— Ищь как, — և նույն ռուս կարմիր բանակայինն ընդօրինակում է նրան և ջուր է խմում: Այդ նրան, և ընկերներին դուր է գալիս:
Մի այլ տեղ երկու կարմիր բանակային կրակի շուրջը նստել են: Մեկը խառնում է փամփուշտների ցինկե ամանը, որի մեջ ուտելիք են եփում, մյուսը քարով խփում է կոշիկի մեխին: Վերջինս՝
— Ну и страна… окромя камней ни черту… И за что кровь проливать то?
— Как за что , — ընկերը գդալով համտես է անում և բերանն այրելով, շարունակում է. — А нашим братьям армянам помочь надо…
Անցնում է միրուք Միտրիչը՝ ետևից երեք ձի քաշելով.
— А это кто сказал, что не надо… — Միտրիչը կանգնում է: Ձիերը նայում են կրակին: Առաջին կարմիր բանակայինը բարկացած շարունակում է կոշիկին քարով խփել: Միտրիչը հասկանում է, որ նա էր այդպես ասողը.
— Что горы, что степь… Всюду наш брат маялся. А теперь конец. Понял? Своих то добили, ну вот у них остался последний енерал. Покончим и с ним, тогда можна до дому… А трепать языком не надо.
— Ты комиссар, что ли…? — և հեռախոսի կոճից մի կտոր թել է կտրում, փաթաթում կոշիկին:
— Ну и комиссар… Раз правда, значит комиссар… А что ты малохольный, так сразу видать…
— Ну, ну… С чего видать?
— Так вот бидать, как ты портишь народное добро…
Միտրիչը ձիերը քաշում է: Նրա ետևից երկրորդ կարմիր բանակայինն ասում է առաջիններին, կրակի վրայից առնելով ամանը.
— Перцу то дал?
— Видали мы не таких, — և գդալը բարկացած կոխում է պղնձի մեջ:
Միտրիչը ձիերը կապում է ցցերից: Այդտեղ գեղանկար փռվել են կարմիր բանակայինների և տեղացի կոմունարների մի խումբ: Նրանք զրուցում են:
— Միտրիչ, — կանչում են նրան, — а скажи, что станет с золотом, когда сквозь будет коммуния… — հարցնողն առաջ է թռնում, գետնի վրա պպզելով: Նրանց կողքին ընկած է հարմոնը:
Միտրիչը չի պատասխանում, մռայլ է: Ապա ծոցի գրպանից հանում է ծխախոտի տուփը. ընկնում է նաև մի բրոշյուր: Հարմոնի տերը ձեռքը մեկնում է բրոշյուրին, կարծելով որ ծխելու թուղթ է: Միտրիչը խփում է նրա ձեռքին:
— Не лапай , — և գրպանից հանում է ծխախոտի թուղթ` գազեթի կտորներ:
Դանդաղ ծխում է: Մի քանիսը փաթաթում են նրա ծխախոտից: Միտրիչը ծխի մեջ թերթում է այն բրոշյուրը, որ ընկավ ծոցի գրպանից: Կարդում է հատված Լենինից.
— Понял?... Вот что станет с золотом.
— Так значит, , — և հարմոնի տերը շարժումով հասկացնում է իր «անառակ» միտքը և ծիծաղից թուլացած գլուխկոնծի է տալիս: Ծիծաղում են մյուսները:
— А ты переведи им…
— Понял, совсем понял, — ասում է «Ջաղացատերը»:
— У нашего брата один язык , — և Միտրիչը բրոշյուրը դնում է գրպանը: Նրա աչքն ընկնում է «Արջ»-ին, որ խոտը շալակած անցնում է նրանց կողքով, բայց հետաքրքրությունից կանգնում է:
Միտրիչը դառնում է նրան:
— А по вашему коммуна как?
— Կոմունա…
— А большевик?
— Յա բալշևիկ, — «Արջը» փափախով սրբում է ճակատը:
— А пролетариат?
— Էտո նե զնայեթ:
— Как не знаешь?
— Բախշի, էս հինչ ա ասում էս միրուքը, — դառնում է նա մի կոմունարի:
— Արա, ասում ա՝ արաբոչին հինչ պյեն ա…
— Պահ, սարսաղ քնծահեր... Օխտը տարի Բալախանի մասլոնչի եմ եղել, արաբոչին էլ չեմ իմանո՞ւմ...
— Вот, вот… Рабочий и есть пролетариат… А что Советская власть знаешь?
— Սավետսկի վլաստ — մոյ վլաստ. — «Արջը» ոգևորված խփում է կրծքին:
Հարմոնի տերը ուրախությունից ֆըռում է գետնի վրա և արագ ռիթմով ինչ-որ նվագում է: Ապա հանում է իր կոմունարկան, դնում «Արջի» գլխին և իր գլխին է դնում նրա փափախը:
Հարմոնը հետզհետե անցնում է ծանոթ երգին:
— Смело мы в бой пойдем, — և խավարի մեջ դեռևս հնչում է այդ երգը հեռու, ավելի հեռու:
3
Էկրանի ետևից լսվում է հրամանատար Բունչուժնու ձայնը՝
— К рассвету всегда надо усилить разведку…
Բացվում է էկրանը:
Բունչուժնին, Ֆեդոսեևը և Մակիչը նայում են Որոտանի ձորին: Խորքում ահավոր ձորը, գետը, հեռադիտակի մեջ՝ փայտե բարակ կամուրջը գետի վրա…
Ձորի մյուս ափին անառիկ ժայռեր են:
— Да… ничего... — և Բունչուժնին ժպտում է: Նա ակնարկում է, որ այնքան էլ հեշտ չի լինելու կռիվը:
— Если 84-я подоспеет… у них орудия… во… և հասկացնում է, որ 84-րդ բրիգադի հրետանին հզոր է և կջարդի թշնամու անառիկ դիրքերը:
4
Լագերն է:
Մի հայ և մի թուրք կոմունար նստել են: Հայը հաց է հանում, կիսում է: Կողքով անցնում է մի ուրիշ հայ կոմունար. նա հանաքով`
— Ա, թուրքը հայի հաց կուտի՞...
Երեքով ծիծաղում են: Երկրորդը հեռանում է: Երկու կոմունարները մի շինելի տակ պառկում են՝ մեջքը մեջքի:
Մոտենում է Մակիչը: Նրանք քնել են: Հետզհետե լսվում է Զանգեզուրի պարտիզանների երգը:
Մակիչը նայում է քնածներին և Լևոնին ասում է.
— Վաղուց էսպես կողք կողքի չէին քնել հայը և թուրքը...
5
Խուլ հնչում է Զանգեզուրի պարտիզանների երգը:
Գնում էին ռազմաճակատ Մթնաձորի գյուղերից...
Ծակերի ձորը. բարակ կամուրջ: Յոթ մարդ՝ և ծերունի, և երիտասարդ զինված՝ ինչպես պարտիզաններ, անցնում են բարակ կամուրջով և բարձրանում են կեռման արահետով...
Լեռնային լճերի ափերից...
Կապույտ լիճը: Եզերքին ալպյան խոտը և չքնաղ ծաղիկներ... Լճի խորքում արտացոլել է երկինքը, և նույն խորքում երևում է յոթ ստվեր՝ զինված կոմունարների յոթ ստվեր… Նրանք գնում են խոտերի միջով, լճի ափերով, և միայն նրանց պատկերն է երևում լճի հայելու մեջ:
Անտառի բնակիչները...
Արևի մայրամուտն է Զանգեզուրի Երկար անտառում...
Անտառի խավար խորքից դեպի արևը գալիս են յոթ պարտիզան: Նրանց ստվերները երկարում են: Ստվերները հեռանում են, և հզոր աղմուկով խշշում է անտառը:
Ղափանի հանքափորները...
Հանքի ավերակ մուտքը: Հեղեղը սրբել է հողը, և դեռևս կախված են նեղգծանի ռելսերը` ծուռ, ժանգոտ և ջարդված: Մի վագոնետ խրվել է հողի մեջ, և արդեն չորս կողմը բուսել է վայրի կանեփ: Հանքի ավերակ մուտքի առաջ կանգնել են յոթ հանքափոր՝ և ծերունի, և երիտասարդ՝ նիհար, մռայլ և համր:
— Զանգեզուրցիներ, փշրեցեք բռնության շղթաները, — էկրանի ետևից որոտում է մի ձայն:
Հրապարակում բացվում է միտինգը, նույն պարտիզանները՝ յոթն անգամ յոթ, որոնք եկել են Մթնաձորի գյուղերից և լեռնային լճի ափերից, եկել են անտառի բնակիչները և մռայլ հանքափորները:
Խոսում է Քրիստը՝
— Թշնամին ամրացել է Յայջիի դիրքերում...
Թնդում է նվագախումբը:
Լեռներով բարձրանում են պարտիզանները և որքան հեռանում, այնքան խլանում է հաղթական մարշը: Ահա նրանց միացած երկու երիտասարդ, երեք ձիավոր, միայն մի ալեհեր ծերունի:
Հետզհետե խավարում է:
6
Փոքր ձորակ:
Զիլֆին, Պուղանը և երկու ռուս կարմիր բանակային: Նրանք բոլորը կանգնել են մի լանջի առաջ, որտեղ միայն խրված է մի կոտրած «պենձիկ» և ուրիշ ոչինչ՝ ոչ դուռ, ոչ լուսամուտ, ոչ պատ, այլ լեռնալանջ է, հողի մեջ, գետնից կես մետր բարձր կոտրած «պենձիկը» Զիլֆին դեն է շպրտում, ապա հողը ձեռքով հետ է տալիս, չոր խոտ է հանում, մի ամբողջ խուրձ, ապա երկրորդ խուրձը, երրորդը և հետզհետե խորանում է մուտքը:
Ռուս կարմիր բանակայինները զարմացած նայում են: Երեք քայլի վրա արձանացել է Պաշտոնավորը: Նրան դեռ չեն նկատել, որովհետև մյուսներն զբաղված են գործով: Զիլֆին կարծես գետնի խորքն է մտնում. այնտեղ մի դռնակ է բացվում, ապա երևում է Զիլֆին, նրա ետևից ոչխարները՝ մեկ, երկու, երեք, տաս, քսան, հիսուն, կարծես գետնի ընդերքը ժայթքում է ոչխարներ, որոնք փակ քարանձավից վազում են դեպի արևը, դեպի թարմ օդը:
Պուղանը նկատեց Պաշտոնավորին: Ոչխարը նրանն էր. այդ նա էր նրանց թաքցրել գոմում բռնագրավման ահից:
Զիլֆին ոչխարների առաջը պահում է:
— Զիլֆի, երեքից մեկը ջոկի...
Տղան ջոկում է: Նրան օգնում են ռուս կարմիր բանակայինները:
Պուղանը մոտենում է Պաշտոնավորին.
— Դու դիկտատուրի կողմից գաղափար ունե՞ս...
Պաշտոնավորի վախեցած դեմքը:
Պուղանը շարունակում է.
— Քո հոժար կամքով զորքի համար երեքից մեկը տալի՞ս ես, թե՞ չէ...
Պաշտոնավորը ահից խեղճացել է:
— Ինչ եմ ասում...
Կարմիր բանակայինները քշում են Զիլֆու ջոկած ոչխարները: Նրանց ետևից գնում են՝ Պուղանը և Զիլֆին: Տղան հարցնում է.
— Քեռի, էդ դիկտատուրը հի՞նչ ա...
— Դիկտատուրը նա է, որ դրա նմանների կաշին մաշկես... Նրանց ետևից դեռ արձանացած, բայց դժգոհ նայում է Պաշտոնավորը: Մոտենում է քահանան: Վերջինս հարցնում է.
— Բա ասում էիր, ռուսը գա լա՞վ կլինի...
— Էս իմ տեսած ռուսը չի, — ափսոսանքով և կարոտով ասում է Պաշտոնավորը:
Խավարում:
7
Տաթևի վանահոր կամարակապ խուցը:
Նստել են Գեդեոն վարժապետը և «սպարապետը»: Սենյակում կիսաստվեր է, ցուրտ է և մռայլ: Գեդեոն վարժապետը, կարծես, ինքն իրեն խոսում է.
— Կար ժամանակ, երբ մենք մահից չէինք վախենում... Այժմ նրանք... Դուք չե՞ք մրսում, — և փակում է պատուհանը, ապա նայում է «սպարապետին», որը ինչ-որ թղթեր է քրքրում, այրում է մոմի վրա և մի մասը դարսում է առանձին: «Սպարապետը» չի լսում նրա հարցը և քթի մեջ դնդնում է մի երգ: Նա երկար նայում է մի թղթի:
— Մայոր Նիբբոնի վերջին նամակը… Գուցե պատմության համար, — և դառն ժպիտով նայում է Գեդեոն վարժապետին:
— Իսկ ինչ կլինի պատմության դատաստանը...
— Պատմությունը գրում են արյունով...
Գեդեոն վարժապետը նայում է մի կետի: Հետզհետե փոխվում է նրա դեմքի արտահայտությունը:
Միջանցքում՝ ոտնաձայներ: Մտնում են գնդապետ Կուռոն, նրա ետևից պարուչիկ Ամիրջանովը:
— Ամեն ինչ պատրաստ է, — ասում է գնդապետը և «սպարապետին» է մեկնում մի թուղթ:
Գեդեոն վարժապետը ցնցվում է:
«Սպարապետը» թաթախում է գրիչը և մեկնելով Գեդեոն վարժապետին`
— Նախ ստորագրում է ազգային խորհրդի նախագահը...
Գեդեոն վարժապետը ստորագրում է բանտարկված կոմունարների մահավճիռը:
Սրբում է սառը քրտինքը:
— Պատմությունը գրում են արյունով... — և «սպարապետը» ստորագրում է:
— Եվ ինչպե՞ս նրանք չեն վախենում մահից, — դեռ ինքն իրեն խոսում է Գեդեոնը:
Գնդապետը թուղթը պահում է մոմի վրա, — ապա թուղթը հանձնում է պարուչիկին, վերջինս գնում է:
8
Երեկո է:
Մի կոմունար լսում է խշշոց: Նա կանչում է.
— Ո՞վ ես... — մի ձայն`
— Ես եմ...
Դուրս է գալիս Մակիչը, նրա հետ Լևոնը:
— Ոչի՞նչ չկա, — –– հարցնում է Մակիչը:
— Ոչինչ չկա — Մակիչը նայում է պահակի հրացանի փակաղակը, դիտողություն է անում, որ գնդակը փողի մեջ չէ: Շարունակում են ճանապարհը:
Լսվում է մի մեղմ բայաթի: Հետզհետե երևում է ուրիշ դիրքապահ: Նա հրացանը մի կողմի է դրել և նորոգում է տրեխը:
Մակիչը ետևից ուզում է վերցնի նրա հրացանը: Դիրքապահը վեր թռավ:
— Անունդ ի՞նչ է, — հարցնում է Մակիչը:
Դիրքապահը ցույց է տալիս պատռած տրեխը, բոբիկ ոտքը: Եվ ասում է.
— Որ մեր գյուղը մտնենք, կասեն կոմունարը բոբիկ է... Դրա համար էլ...
Մակիչը ժպտում է: Հարցնում է`
— Բան-ման չերևա՞ց...
— Մենակ մի քարայծ երևաց...
Հեռանում են:
Մակիչը նայում է ձորին, երկնքին: Լևոնը հարցնում է՝
— Շա՞տ պիտի սպասենք…
— Թնդանոթները հասնեն...
Խավարում:
9
Քարափի գլխին շարվել են կոմունարները. նստած են, պառկած են, թիկնել են քարին, ընկերոջ թիկունքին:
Երգում են Զանգեզուրի պարտիզանների երգը:
Մակիչը մոտենում է:
Նրանք լռում են: Նրանց մեջ նստած է Պուղանը:
— Ինչո՞ւ լռեցիք, — հարցնում է Մակիչը, — Պուղան...
Գրկվում են:
— Ի՞նչ կա, չկա...
— Էնպես մի դիկտատուր եմ քցել, որ...
Կոմունարները ծիծաղում են:
— Կռիվը վերջանա... — ասում է Մակիչը, — գնալու եմ սովորեմ...
— Հի՞նչ ես սովորելու, — հարցնում է «Ջաղացատերը»:
— Ինջիներություն:
— Ես էլ կգնամ իմ ջաղացը...
Ծիծաղում են: Մակիչը կոմունարներին`
— Մի լավ երգենք մեր ձորերում...
Երգում են պարտիզանների երգը: Երգը հետզհետե զորանում է, երբեմն միայն երգի արձագանքն է լսվում, երբեմն ձորերում որոտում է:
Մակիչը նայում է ձորի մյուս ափին, հեռու, որտեղ արևմուտքի ամպերը դեռ կարմիր են:
— Լսո՞ւմ են մերոնք… — և ցույց է տալիս ձորի այն ափը, Տաթևի քարափները:
Հետզհետե երգը խլանում է, և նրա հետ իջնում է խավարը:
10
Նույն սենյակը Տաթևում: Գիշեր է: Վառվում է մոմը:
Գեդեոն վարդապետը կուչ է եկել, կարծես մրսում է: Պատուհանից դուրս է նայում գնդապետ Կուռոն:
Լուսնյակ գիշեր, ժայռերի ստվերները: Ձորում շառաչում է ջրվեժը:
Բակի սալահատակի վրա երևաց լույսի շերտը, ինչպես նիզակ: Մեկը լապտերով կանգնել է ինչ-որ տան առաջ:
Քարափի գլխին ստվերներ: Մի տեղ ձի է դոփում:
Խավար միջանցքով գնում է պարուչիկ Ամիրջանովը: Նա չի երևում, և չեն երևում նրան ուղեկցող մաուզերիստները, այլ միայն լսվում է ոտքի դոփյուն, ապա ձեռքի լապտերի նիզակաձև լույսը:
Լսվում է մի ձայն.
— Ալլահ, աման...
Տաթևի խոր զնդանը: Ճրագի աղոտ ցոլք: Պառկել են, նստել են, ոմանք քայլում են:
Մի ծերունի թուրք և մի հայ գյուղացի, ապա երկու երիտասարդ, նաև Գարեգինը: Վերջինիս է դիմում թուրքը.
— Լավ, ասենք, ես թուրք եմ, բա հայերը ձեզ ինչո՞ւ են սպանում...
Գարեգինը`
— Մենք ուրիշ ազգ ենք, հայր… Մենք բոլշևիկ ենք:
— Դա ի՞նչ ազգ է...
— Դա մի նոր ազգ է... դա, — և գրկում է թուրքին... — դա... ազգերի կռիվ չի ուզում, այլ կռիվ հարուստների դեմ, խաների դեմ, խեղճ ֆուղարա մարդկանց ազատության համար...
Ամիրջանովը ներս է մտնում: Քար լռություն: Պարուչիկը Գարեգինին մատով նշան է անում՝ որ դուրս գա: Գարեգինը նայում է շուրջը, հանում է պինջակը, տալիս է ծերունուն.
— Առ, հայր… թե ողջ մնացիր, պետք կգա:
Թուրքը լալահառաչ իրեն նետում է նրան պաշտպանելու:
— Ո՞ւր եք տանում իմ որդուն…
Թուրքին մի կողմ են հրում: Գարեգինը բղավում է`
— Ով ողջ մնա, թող ջնջի սրանց... Կեցցե, — բայց հարձակվում են, փակում են բերանը, դուրս են քաշում:
Բարձրանում է աղմուկ, լաց, գոռոց... Երբեմն հանդարտվում է, լսվում է կանացի ողբի ձայն: Պարուչիկ Ամիրջանովը երևում է այլ զնդանում. այնտեղից հանում է ուրիշին:
Հանել են երեք հոգու:
Գնգապետ Կուռոն նայում է պատուհանից.
— Սկսվում է...
Գեդեոն վարդապետը գլուխը պահում է վերարկուի մեջ: Օգտվելով առիթից, գնդապետը բաց է անում պատուհանը:
Լուսնյակ գիշեր է, սև, ծանր ստվերներ...
Քարափի գլխին կանգնել են չորս հոգի: Մեկը պարուչիկ Ամիրջանովն է: Նրանց մեռելագույն դեմքերը... Պարուչիկը ներքև է նայում, ապա մի քիչ հեռանում է քարափի բերանից:
Բերում են մի կոմունարի՝ աչքերը կապած: Երկու հոգի բռնել են նրա ձեռքերից: Նա փորձում է հետ կանգնել, բայց այդ կատարվում է հենց քարափի գլխին և դեռ չէր բղավել`
— Ընկերնե՛ր, — երբ ծոծրակից կրակում է պարուչիկը, և կոմունարն ընկնում է:
Լռություն: Խուլ աղմուկ:
Գնդապետ Կուռոն նայում է:
Բերում են երկրորդին: Նա զինվորի զգեստով է: Երեք քայլի վրա նա հանկարծ դուրս է պրծնում բռնողների ձեռքերից և ահագին ոստյուն անելով, թռչում է քարափից:
Ահից մի կողմ են քաշվում պարուչիկը և մի մաուզերիստ, որը ուզում է մաուզերը կրակել, բայց պարուչիկը նրան նշան է անում՝ թե ավելորդ է, նա այլևս կենդանի չէ:
Գնդապետը ցնցում է դեմքը, երբ կոմունարը ոստյուն է անում դեպի անդունդը:
Նրանց համր շարժումների ընթացքում լսվում է ավելի զորեղ խշշոց, որովհետև երկրորդն ընկավ անդունդը՝ թփերի վրա:
Գլուխը բարձր պահած գալիս է Գարեգինը:
— Կեցցե կոմունիզմը, — որոտում է նրա կանչը, որոտին արձագանքում են զնդանից, նրան բռնողները փորձում են փակել բերանը: Այդ ակնթարթում Գարեգինը ոստյուն է անում. դուրս է պրծնում նրանց ձեռքերից և գրկելով պարուչիկ Ամիրջանովին, ընկնում է անդունդը:
Իրարանցում:
Գնդապետը փակեց պատուհանը:
— Պարուչիկը, — և դուրս գնաց:
Գեդեոն վարժապետը կիսով չափ բարձրացել և այդպես սառել է:
Քարափի գլխից ներքև են նայում գնդապետը և մաուզերիստները: Լռություն, մեռելային լռություն: Ջրվեժի նույն շառաչը: Գնդապետը դաժան ձայնով`
— Մնացածներին կապած բերեք, — և ինքն է կանգնում պարուչիկ Ամիրջանովի տեղը:
Խավարում:
ՅՈԹԵՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Մաղում է բարակ անձրև:
84-րդ բրիգադի հրետանին դանդաղ և դժվարությամբ շարժվում է սարահարթի փափուկ հողերի վրայով: Մի վիթխարի թնդանոթ կանգ է առել, անիվները խրվել են ցեխի մեջ: Հրում են կարմիր բանակայինները, հրում են տեղացի պարտիզանները:
Թնդանոթը հանեցին:
Ուղեկցող զինվորները գնում են: Կոմունարներից մեկը, որ նույնպես օգնում էր, երբ թնդանոթը շարժվում է, նրան չի ուղեկցում, այլ նստում է քարերի վրա:
Նա տխուր է: Նայում է թնդանոթի ետևից:
Նրա ընկերը մոտենում է:
— Հը՞, — և նայում է հարցական:
— Էն անդերն էլ էնպես գոռում է որ... — և ցույց է տալիս հեռացող թնդանոթը:
— Է, ի՞նչ...
— Ախր, երեխեքը սրտաճաք կլինեն...
— Վեր կաց, վեր կաց, — հանդիմանող ձայնով ասում է երկրորդ կոմունարը:
Նրանք գնում են թնդանոթի ետևից:
2
Սեղանի վրա վառվում է մոմը:
«Սպարապետը» Կուռոյին`
— Ամեն ինչ բարենպաստ է, մանավանդ եղանակը... Այժմ կամ երբեք: Քանի որ նրանք դեռ նոր ուժ չեն ստացել...
Դուրս են գնում:
Հնչում է հավաքի փողը:
3
Աստղալույս գիշեր է: Վանքի բակը:
Ձիավոր խմբերը, ձիեր, սպառազինման աղմուկ և իրարանցում:
Գնգապետ Կուռոն հրամայում է`
— Սմբակները փաթաթեք թաղիքով... որպեսզի ոչինչ չզրնգա, ոչ զենք, ոչ սանձ... Յուրաքանչյուր զինվոր իր վրա կրում է սպիտակ պատանքը...
Գնդապետը ցույց է տալիս սպիտակ քաթանը:
Ներքև՝ ձիերը, մաուզերիստները, — դաշնակցական զորքի ծաղիկը, — խմբապետներ, վաշտապետներ, Կուռոյի, Ներսեսի, սիսիանցիների այն ձիավորները, որոնք կազմում էին նրանց գայլավաշտերը:
Մեկը ամրացնում է թուրը, երկրորդը հանում է սապոգների խթանները, երրորդը ձիու սմբակին թաղիք է փաթաթում:
Երկու մաուզերիստներ. մեկը հանում է վրայի զգեստը մինչև սպիտակ շապիկը և ապա հագնում է թարս, այսինքն սպիտակ շապիկը դուրս: Մյուսը, որ ամբողջովին սպիտակ է, գլխին փաթաթում է սպիտակ քաթանը, նմանվելով պատանած մեռելի:
Ապարատը սահում է ձիավորների վրայով: Կիսամութ, կիսալույս է:
Երկու մաուզերիստներ թաղիք չունեն ձիերի սմբակները փաթաթելու: Նրանք ուղղակի պոկում են ձիու պայտերը, որպեսզի սմբակները չզրնգան...
Մի այլ անկյունում ուրիշ երկուսը նույնպես թաղիք չունեն: Նրանցից մեկը վայր է դնում ձիու սմբակը և մյուսին աչքով առաջարկում է ինչ-որ տեղ գնալ:
Գնում են՝ երկուսն էլ ոտքից գլուխ սպիտակ, ինչպես ուրվականներ:
Խավարը թանձրանում է, որովհետև նրանք մտան վանքի գավիթը: Խավարի մեջ ինչ-որ դուռ զրնգում է:
Վանքի ներսը: Գիշերային երկու մոմ և գմբեթից ներս ընկնող աստղալույսը:
Դրնգում են երկու ոտնաձայն, ապա խավարի միջից երևում են երկու սպիտակ ուրվական՝ երկու մաուզերիստները, որոնք ներս են մտել վանքը, որպեսզի…
Բայց ահա մեկը գետնից բարձրացրեց գորգը, մյուսը թուրը հանեց և գորգը ճեղքեց զոլ-զոլ:
4
Կիսամթնում Կարմիր բանակի և կոմունարների դիրքերը:
Մի տեղ խարույկը հանգել է... խարույկի մոտ, հենց գետնի վրա փռված քնել են կոմունարները: Բախշին, որ նստած ննջում է, չի կարողանում հաղթել քունը և կուչ է գալիս քարի տակ:
Մեկը քնի մեջ ավելի է սեղմվում ընկերոջ մեջքին, որովհետև փչում է լուսադեմի զովը:
Նույնիսկ ձիերը գլուխ գլխի ննջում են...
Մակիչը փաթաթվել է յափնջու մեջ, գլուխը հենել է Պուղանի մեջքին և քնել է:
Գնդի հրամանատարի վրանը:
Արթուն է միայն դրսի պահակը: Վրանի ներսում քնել են:
Մի այլ տեղ ջոկի հրամանատարը դեպի առաջին դիրքերն է ուղարկում չորս կարմիր բանակայինի:
Այդ տեսարանը ևս հեռանում է, հետզհետե հեռանում է ամբողջ բանակատեղին, և թվում է, թե լեռներում մարդ չկա, այլ խաղաղ լուսաբացն է, այն ժամը, երբ մութի մեջ աղոտ ուրվագծվում են լեռները, լսվում է միայն ջրի խուլ ձայնը, խոտերը խշշում են, և ինչ-որ անհայտ հեռվից մի թռչուն անհանգիստ կանչում է բնի մեջ:
5
Վանքի դարպասները բացվում են:
Լուռ, առանց աղմուկի դուրս են գալիս ձիավորները: Ձիերը չեն դոփում, թրերը չեն աղմկում, երբեմն միայն մի ձի փռռացնում է ռունգերով, և տերը զայրացած քաշում է նրա սանձը:
Դարպասներից դուրս են գալիս ձիավորները և իսկույն կորչում: Նրանք սպիտակ զգեստով են, ոմանք ձեռքի գնդացիր ունեն, և այդ ամենը կիսաիրական տեսիլք է, կարծես արշավում են ուրվականներ:
Այդ «պատանեկրաց» արշավանքն է:
Գնդապետ Կուռոն նայում է քարափի գլխից:
Ձորը լիքը «չանգ» է... Սպիտակ չանգը սողում է ձորով, լեռներով, և չի երևում ոչ գետը, ոչ դիմացի լեռները:
Ձիավորները դարպասից դուրս են գալիս և կորչում սպիտակ չանգի մեջ:
6
Կոմունարների բանակատեղին մի բլուր է, որից ձախ Որոտանի ձորն է, աջ՝ լեռնաշղթայի և բլուրի արանքում, — կանաչ ձորակ: Ճանապարհը կիսամթնում սպիտակին է անում՝ բարձրանալով այդ ձորակից:
Բլուրից հեռու այն քարափը, որտեղ Մակիչը հանդիպեց դիրքապահին:
Նույն տեղը երկու դիրքապահներ են: Ցուրտ է, հենվել են քարին, պաշտպանվելով լուսադեմի ցրտից:
Կամուրջը չանգի մեջ: Սպիտակ ձիավորներն անցնում են կամուրջով: Կուռոն անցել է կամուրջը և ձին պահած դիտում է ձիավորների անցնելը: Ձեռքով նշան է անում, որ արագացնեն երթը: Երեք ձիավոր մտնում են գետը, բայց և իսկույն ետ են դառնում, որովհետև վտանգավոր է գետով անցնելը:
Դիրքապահ կոմունարներից մեկը նկատում է չանգը, որի առաջին քուլաները երևացին գետի վրա` ձորում, լանջի վրա և նույնիսկ լեռան գագաթին:
Չանգը գալիս է՝ սև, սպիտակ շերտերով, ինչպես ծանր ծուխ, ինչպես շարժվող պարիսպ:
— Արա, չանգը… պահ...
— Ձյուն պիտի գա, — ասում է երկրորդ կոմունարը՝ տեղն ավելի տաքացնելով:
Չանգի մեջ ձիավորները դադար առան:
Մի մասը դեռևս անցնում է կամրջով:
Գնդապետը մի խմբապետի նշանով հասկացնում է, որ առաջ անցնի:
Խմբապետն առանձնանում է՝ նրա հետ 8-10 ձիավոր: Գնդապետը ձիավորներից մեկին, որի ձին սև է և նշմարվում է ամպի մեջ, հետ է կանչում, և նրան փոխարինում է սպիտակ ձիավորով:
Ձիավորների հետախույզ տասնյակն առաջ անցավ...
Նրանք դուրս եկան չանգից:
Արդեն պարզ նշմարելի են: Բայց իրենք ևս զգացին այդ և հետ դարձան:
Չանգը սողում է, երբեմն ձորի քամու հետ ամպն ավելի արագ է շարժվում, և ամպի առաջին ալիքների հետ անաղմուկ գալիս են սպիտակ ձիավորները:
7
Չորս կարմիր բանակայիններ նայում են չանգին:
— Вот черт... — ասում է մեկը:
— А красиво, — հիանում է երկրորդը, և նրանք շարունակում են առաջ քայլել:
8
Չանգի մեջ արշավող ձիերի հետքից քար է գլորվում ձորը:
Դիրքապահ կոմունարները զգաստանում են:
Ձիավորները կանգնել՝ լսում են քարի աղմուկը:
Կոմունար դիրքապահը ձայն է տալիս.
— Ո՞վ ես...
Չանգի միջից պատասխանում են՝
— Մենք ենք...
— Դուք ո՞վ եք...
— Հայ ենք:
— Ստի հե՞րը, թե դուք հայ եք… — և կրակում է:
Կրակում է նրա ընկերը:
Ձիավորները չեն պատասխանում, այլ առաջանում են:
Խմբապետը ձիուց իջնում է, ձիուց իջնում են ուրիշ երեք հոգի: Նրանք սողում են և անակնկալ` թիկունքից դաշույններով թրատում են նրանց:
Չանգի մեջ լսվում է հուսահատ ճիչ:
Ամպը ծածկում է ամեն ինչ: Ձիավորները ամպի մեջ ձի են նստում:
9
— Մակիչ, չանգը, — բղավում է Պուղանը:
Մակիչը վեր է թռնում:
Ամպը մոտ է: Ամպի միջից լսվում է նոր կրակոց:
Մի դիրքապահ դուրս է վազում ամպի միջից, բղավելով`
— Գալիս են...
Մակիչն արձագանքում է:
— Ձորը պահեք...
Բարձրանում են բլուրները:
Կոմունարներից մեկը վազում է դեպի գնդի շտաբը:
10
Սպիտակ խմբապետի և Կուռոյի դեմքերը:
Սպիտակ ձիավորները փորձում են անցնել ձորակով: Բլուրի գագաթից Կարագինը բաց է անում գնդացիրը: Ձիավորների առաջապահը հետ է նահանջում:
| Следующая страница | ||