Չարենց Եղիշե՝ Տեսիլաժամեր, Ծիածան, Ողջակիզվող կրակ | |
Որպես սկիզբ
Երկերիս ժողովածուն — Արփիկին
ՄՈՍԿՎԱ 1921 XII
1
Գիշերը ամբողջ հիվանդ, խելագար,
Ես երազեցի արևի մասին:
Շուրջս ո՜չ մի ձայն ու շշուկ չկար —
Գունատ էր շուրջս` գիշեր ու լուսին:
Ես երազեցի արևի ոսկին,
Տենչացի նրա հրաշքը խնդուն`
Ուզեցի սիրել շշուկն իմաստուն`
Արևանման, արնավառ խոսքի, —
Բայց շուրջս այնպես գունատ էր, տկար —
Խոսքեր չկային ու արև չկար...
1915
2
Ո՞վ կհանդիպի, ո՞վ կբարևի,
Ո՞ւմ հոգեհամբույր խոսքը կլսեմ:
Ո՞ւմ ուրախացած դեմքը կարևի`
Բարեկամական հրճվանքով վսեմ:
Ո՞վ կհամբուրի, ո՞վ կհեկեկա,
Ո՞վ կհիանա անսուտ հրճվանքով:
Գուցե աշխարհում, դուրսը մեկը կա,
Որ ապրում է իմ անուրախ կյանքով:
Գուցե իմ սրտում, երգերում իմ մութ,
Խոսքերում` ասված իմ հոգու մասին —
Հեռավոր մեկի անրջանքն եմ սուտ`
Նետված աշխարհի անսուտ երազին:
Գուցե` ապրելով նրա երազում`
Երգում եմ նրա տագնապները խոր —
Եվ թվում է ինձ աշխարհի մուժում,
Որ ի՜նձ եմ երգում, կյանքս մենավոր:
—
— Ողջո՛ւյն քեզ, անհայտ, անծանոթ ընկեր,
Խաղաղությո՛ւն քեզ, հեռավոր եղբայր.
— Ողջո՛ւյն ձեզ, վաղվա չծնված կյանքեր:
— Ես` եղբայրորեն ու մտերմաբար`
Ողջունում եմ ձեզ անցած խավարի
Իմաստուն, տխուր ժպիտով բարի...
3
Ես գալիս եմ ահա:
— Նայեցե՜ք, նայեցե՜ք:
Ես գալիս եմ ահա — դարերից...
Ու բերել եմ ինձ հետ երազները իմ սեգ
Ու երգերը ցնդած օրերի:
Նայեցե՜ք — նայեցե՜ք. դուք ինձ չե՞ք ճանաչում.
Ես սիրել եմ աշխարհը — այնքա՛ն...
Բայց հիվանդ օրերի թունավոր կանաչում
Ես թաղել եմ թևերս արնաքամ:
Թաղեցի օրերում, երբ գիշերը անհուն
Խավարով փայփայում ու գերում էր — ձեզ:
—
— Ես գալիս եմ ահա` հազարադեմ, բյուրանուն, —
Պոռնիկի պես ընկած, աղոթքի պես հեզ...
1915 — 1921
Կարս-Մոսկվա
ՀԱՐԴԱԳՈՂԻ ՃԱՄՓՈՐԴՆԵՐԸ
Սիրելի Վիվանին
И так мы живем, что нельзя нам не жить.
ФЕТ
Հարդագողի ճամփորդներ ենք մենք երկու`
Երկու ճամփորդ պատառոտած շորերով:
Ու սիրել ենք տրտմությունը մեր հոգու`
Անրջական կարոտներով ու սիրով:
Մենք սիրել ենք տրտմությունը մեր հոգու՝
Անրջական ինչ-որ կարոտ, ինչ-որ սեր:
Ու սիրում ենք առավոտից-իրիկուն
Ճամփա երթալ — ու հավիտյան երազել:
Աչքերիս մեջ մենք պահել ենք երկնային
Ճամփաների հեռուները դյութական —
Ու անցնում ենք ուղիներով երկրային,
Ուր բյո՛ւր մարդիկ երազեցին ու չկան:
Մշուշի պես մեր մանկությունը անցավ՝
Գորշ, անարև, անմխիթար մանկություն:
Զառանցանքի պես մանկությունը անցավ —
Ու հեռացանք:
Ու չենք դառնա կրկին տուն:
Լո՛ւռ հեռացանք ու քայլեցինք անդադրում,
Երազելով հավերժական հեռուներ:
Կյանքը դարձավ հավերժական մի փնտրում —
Մութ, անհեթեթ, տարօրինակ կյանքը մեր:
Ու օրերում բազմագույն ու բազմազան
Վառվեց, վառվեց ողջակիզվող սիրտը մեր, —
Բայց աչքերը մեր — արևներ չտեսան,
Եվ մեր սրտերը — լուսավոր հեռուներ:
Ու մշուշոտ մեր աչքերը հավիտյան
Որոնեցին պատահական աչքերում
Հարդագողի ուղիները ոսկեման,
Նրա անծիր, անծայրածիր այն հեռուն:
Բայց աչքերում նրանք երկինք չգտան,
Ու սրտերում — արեգակներ ոսկեվառ.
Ու բզկտվեց հայացքներից անկենդան
Որբ սիրտը մեր` երազորեն — հոգեվար:
Ես ուզեցի երգել գովքը Աստծու,
Երգել փառքը պայծառ սիրո ու հացի.
Սիրտս լցվեց... բայց չգիտեմ, թե ինչու —
Գորշ օրերի տաղտկությունը երգեցի...
Թաղված մնաց իմ աչքերում մի անհուն,
Կապուտաչյա երջանկության առասպել.
Մի երկնային առնչության պատմություն —
Ու կարծրացավ սիրտս՝ անլույս ու անբեր:
ՉԷ՞ որ կյանքում չհասկացավ ոչ ոք մեզ, —
Ու խնդացին լուսավո՜ր մեր աչքերին,
Բութ հեգնեցին մեր կարոտները հրկեզ—
Ու հեռացան:
Ու ո՜չ մի լույս չբերին:
Քույրը խնդաց, բարեկամը ծիծաղեց,
Օտար մարդիկ հայհոյեցին ու անցան:
Միայն պոռնիկը մշուշում համբուրեց,
Եվ խելագարը բարևեց կիսաձայն:
Հոգ չէ, որ մեր օրերն անցան տենդի պես,
Կյանքը դարձավ անմխիթար զառանցանք,
— Մենք կժպտանք, գո՛հ կժպտանք մեռնելիս,
Որ երազում երազեցինք ու անցանք...
1916 — 1917
*
Մենք բոլորս, որ գնում ենք մենակ, տրտում,
Որ գնում ենք խանութներում գինի ու հաց,
Որ փնտրում ենք անկարելի մի խնդություն
Բայց չենք գտնում` վազքով տարված ու զբաղված
Մենք բոլորս, որ, հոգնաբեկ, չենք նայում վեր —
Մոռանալով աշխարհային չարը, բարին`
Տրտո՛ւմ կօրհնենք մի իրիկուն օրերը մեր —
Ու կնայենք Հարդագողի ճանապարհին...
1917
Երեք երգ տխրադալուկ աղջկան
Աստղիկ Ղոնդախչյանին
Et c'etait le dernier amour
du soir antique...
ALBERT SAMAIN
ԿԱՐՍ, 1913
1. ՃԱՄՓԻՆ
Օրորվելով կառքն էր վազում սրընթաց
Դաշտի միջին` ճանապարհով ցեխապատ:
Թոնն էր մաղում միապաղաղ, ցուրտ ու թաց:
Օրն էր մարում հիվանդոտ ու մեղմ-վհատ:
Օրորվում էր կառքը, վազում ու վազում:
Կառապանը երգում էր մի ինչ-որ երգ:
Թոքախտավոր կինն էր մոտիս դառն հազում:
Մութն էր գրկում արևմուտք ու արևելք:
Թոնն էր մաղում միապաղաղ, ցուրտ ու թաց:
Ագռավները անցնում էին քրքջալով:
Թոքախտավոր կինը տխուր հեծկլտաց:
Քամին անցավ` մեկի մասին ողբալով:
Եվ կառապանն, օրորվելով, դեռ երկար
Երգում էր իր օրերի երգը անգույն:
Գնում էինք:
Ու՞ր — չգիտեմ:
Վերջ չկար:
Գնում էինք:
Անխոս:
Անձայն:
Ու անքուն…
2. ԱՆՔՈԻՆ ԳԻՇԵՐԻՆ
Քնել չի՛ լինում...
Հիմա, երբ այնպես ուզում եմ քնել,
Ամե՜ն, ամե՜ն ինչ մտքիցս հանել:
Հայացքներս` անփակ` թափառում են լուռ—
Ու միտքս, տարտամ, դեգերում է մութ
Դաշտերում տխուր:
Մթության գրկում լալիս է դողդոջ
Լույսը լապտերիս՝ մեռնող աղջկա
Հոգեվարքի պես...
Մեկը բախում է դռներն անցածի —
Ու հիշում եմ քեզ:
Մոռացված երգի նվագի նման
Դողում է հոգիս լույս մատների տակ —
Եվ ահա մեկ-մեկ շարվում են իմ դեմ
Պատկերներ, դեմքեր, որ կորել էին
Առանց հիշատակ:
Այնտեղ, մութի մեջ հայտնվում է ահա
Տեսիլդ գունատ ու տխրադալուկ, —
Օրերի անհայտ մշուշից ելած
Գունատ այցելու:
Ու հիշում եմ ես անձրևոտ մի օր —
Մի հին իրիկուն.
Հեռու երգերի խանդավառ օրոր,
Հարսանքի հանդես. —
Մաղող անձրևի կաթիլների տակ
Կանգնել էի ես…
Է՛, քնե՛լ, քնել…
Աչքերս փակեմ ու սեղմեմ ամուր
Ու չմտածեմ ոչնչի մասին:
Մի՞թե, երբեմն, չէի՞նք միասին...
Ա՛խ, օրոր ասա, անդորր ու օրոր.
Քնել եմ ուզում` գիշերն անց կացավ…
Երա՞զ էր արդյոք, զառանցա՞նք, թե ցավ…
Ցա՛վ, ցա՛վ էր, անշուշտ.
Դու երբե՜ք, երբե՜ք ինձ չես ժպտացել —
Քո ժպիտն անգամ ցա՜վ է թվացել
Իմ հոգուն տկար...
Ես քեզ կանչեցի երկա՛ր ու երկա՛ր —
Դու չեկար, չեկար, —
Ցանկացա լինել քո դեմ մի հլու
Ու անկամ գերի —
Եվ ես իմ սիրով քեզ ձանձրույթ բերի...
Օտա՛ր էր հոգիս քեզ համար, ինչպես
Օտար դաշտերից բերած ծաղկեփունջ.
Տանջանքի վարդեր, հույզի ծաղիկներ,
Երազի աստղեր, հույսերի ցոլքեր —
Ու կարմի՛ր, կարմի՛ր խաշխաշներ ցավի, —
Այս ծաղիկներով զարդարված հոգիս քեզ նվեր բերի,
Որ քո կույս հոգին իմի հետ ցավի...
Ու ես չեմ հիշում, թե ինչպե՞ս մի օր —
Օտար, անմեկին —
Ես քեզ կորցրի նոր կյանքի շեմքին…
Չէ՜, դու գնացիր, չգիտեմ թե ուր:
Ես էլ գնացի:
Իհարկե, այնտեղ,
Ուր ապրել ես դու երկար ժամանակ —
Ապրել չէ՜ր լինի:
—
Չէ՛ր լինի տեսնել լույսերը ձեր տան,
Չէր լինի տեսնել լայն փողոցը ձեր,
Որ մինչև հիմա ես չեմ մոռացել...
Թողնենք, ախ, ի՞նչ հոգ.
Չ՞է որ չգիտե, չգիտե ոչ-ոք,
Թե ինչո՞ւ կյանքում այսպես է եղել. —
Սերը մեզ համար — արցունք ու արյուն,
Սերը մեզ համար մահվան գին ունի,
Իսկ կնոջ համար — հրճվանքի գինի...
Այս անքուն, անքուն ու լուռ գիշերին
Ախ, էլ չեմ ուզում վերհիշել կրկին
Անցյալը անմիտ ու անմխիթար.
Էլ ինչո՞ւ ես դու գալիս անդադար
Եվ ուշ գիշերով փորել ես ուզում
Իմ հոգին տկար...
Դրա համա՞ր ես դու այստեղ եկել,
O, նենգոտ տեսիլ...
Ուզո՞ւմ ես հոգուս վերքերը պեղել,
Որի գանձերը չուզեցի՛ր տեսնել...
Օ, զզվելի՜ կին, —
Քեզ արատ է պետք, սին արատ հոգու,
Որ լավ ծիծաղես ու չարկամ խնդաս —
Եվ ամբողջ հոգով հրճվանքից թնդաս...
Ուզո՞ւմ ես` պատմեմ, թե ինչպես հանկարծ
Ինձ համար փոխվեց ամեն, ամեն բան —
Եվ ես կորցրի երազի ճամփան...
* * * * * * * * * * * * *
Մի գիշեր էր մութ:
Անձրև էր գալիս:
Խավար էր իջել իմ մթնած հոգում:
—
Ամայությունն էր հեկեկում այնտեղ
Հին, անվերադարձ երազների տեղ:
Եվ ես դուրս եկա:
Ցեխոտ փողոցով
Քայլեցի երկար:
Չգիտեմ, թե ո՞ւր, ինձ համար արդեն
Ճանապարհ չկար...
Երկա՛ր քայլեցի:
Եվ իմ դեմ ահա — մի երկա՛ր փողոց:
Հեռվում — դեղին, տարտամ կրակներ:
Եվ ես մոտեցա այն կրակներին,
Որոնք իմ սրտին մի հի՛ն լուր բերին...
Մի հին լուր` հոգուս մեջ պահված ծածուկ —
Եվ ես այն շեմքը անցա կամացուկ...
Ու... այս եմ հիշում`
Մի հին անկողին — թաղված մշուշում:
Ու մի մերկ մարմին:
Ու ցավոտ, ճնշված հեկեկանքը իմ...
Ու դուրս եկա ես:
Զգացի միայն, որ ցուրտ է, քամի, —
Որ կյանքն ինձ համար էլ կատակ է մի...
Ինձ համար մեռավ ամեն սրբություն:
Գնա՜, սիրելիս:
Թող կյանքը գլխիս մրրիկներ տեղա
Ու մոխիր ցանի —
Էլ ո՜չ մի զղջում իմ երազը հին
Ետ չի դարձնի...
Գնա՜, սիրելիս.
Ու թող մի վայրկյան քեզ մտքից հանեմ, —
Ուզում եմ քնեմ — ախ, ինչպե՞ս քնեմ...
3. ՄԵՌԵԼՈՑ
Երեկոն անձրևոտ էր ու թաց:
Փողոցները — դատարկ, անաղմուկ:
Ու քամին էր անցնում սրընթաց
Ու տամուկ:
Ու գիշերը իջնում էր մթին.
Երևում էին մութ հեռվում
Փողոցի կրակներն երերուն՝
Հանձնված ամոթին ու ստին:
Ու գնում էի ես համրընթաց,
Ինքս ինձ քո անունը ասում:
Հեռվում ինչ-որ մեկը խնդաց
Փողոցի անձրևոտ երազում:
Ու օրհնում էի ես իմ սրտում
Մոռացված դամբարանը քո մութ:
Մեկն ասաց, որ ստում եմ, ստում, —
Ու լսվում էր հեռվում մեկի լացն անօգուտ…
1913
Կարս
ՏԵՍԻԼԱԺԱՄԵՐ
ԿԱՐՍ, 1915, ԱՇՈՒՆ
1
Մի լուսե աղջիկ, լուսե մի մեռել
Օրերի միգում երևում է ինձ:
Թարթում են միգում կրակները դեռ,
Ու կարոտը հին խեղդում է նորից:
Անցնում է, որպես անմարմին տեսիլ
Ու նորից միգում երևում է նա:
Ու նորից չկա:
Ու նորից գիշեր —
Փողոցի վրա ու հոգուս վրա:
Կրակներ, ջահեր:
Անցնում են նրանք,
Կանչում են նրանք, ակնարկում են ինձ:
Կանգնում են թարթող կրակների տակ,
Ներկած աչքերով կանչում են նորից:
Ու լուռ է հոգիս:
Ու մենակ եմ ես:
Երազուն, տխուր:
Հավատում եմ դեռ:
Ու անցնում է նա — անմարմին, անտես, —
Մի լուսե աղջիկ, մի լուսե մեռել:
2
Ես նստում էի անմարդ բուլվարում`
Աշնան արևի համբույրին գերի:
Խմում էր հոգիս երկնքի հեռուն,
Լսում էր հոգիս երգը զանգերի:
Ու անթա՛րթ, անթա՛րթ նայում էի ես
Անսահման, անծիր երկնքի հեռուն:
Ու թաց աչքերով տեսնում էի քեզ —
Հավիտենության կապույտ դաշտերում:
Եվ երբ երեկոն մեռնում էր բոցում
Ու իջնում էր պարզ, աստղազարդ գիշեր —
Կապույտ ջրերի հեռու զնգոցում
Ես լսում էի քո շշուկը դեռ...
3
Հոգուս մեջ իջել ու փռվել էր մի
Հիվանդոտ, հիվանդ տխրության հանգիստ:
Հաշտվել էի ու լռել էի:
Ու լուռ էր հոգիս` լուռ ու լռանիստ:
Եվ մեկը հանկարծ խնդաց խավարում —
Դուրսը, դաշտերի մենակության մեջ:
Մեկը դաշտերում տագնապ էր փռում —
Ու մութ սենյակում հսկում էի ես:
Դուրսը, դաշտերում, քրքջում էր քամին:
Ճչում էր հոգիս` հիվանդ ու տկար:
Ստվերները լուռ օրորվում էին:
Ու լուռ էի ես:
Չկայիր:
Չեկար:
4
Եվ մի իրիկուն զանգերի երգում
Լսեցի վճիտ խոստումները քո:
Կարծես թե հոգիդ իրիկվա միգում
Կանչում էր անտես...
Խաղա՛ղ երեկո:
Ու ղողանջները կապույտում անծայր
Թիթեռի նման ճախրում էին դեռ —
Երբ հեռուներում զնգալով անցար,
Որպես մի ղողանջ, մի լուսե թիթեռ...
Անցար — լուսավո՛ր, հեռավո՛ր, թեթև՛,
Ճառագայթի պես իրիկնամուտի:
Իսկ սիրտս` տխուր, հոգնաբեկ, անթև,
Խմում էր իջնող տագնապը մութի...
5
ՀԱ3ՐԵՆԻՔՈւՄ
Ձյունապատ լեռներ ու կապույտ լճեր:
Երկինքներ, որպես երազներ հոգու:
Երկինքներ, որպես մանկական աչեր:
Մենակ էի ես:
Ինձ հետ էիր դու:
Երբ լսում էի մրմունջը լճի
Ու նայում էի թափանցիկ հեռուն —
Զարթնում էր իմ մեջ քո սուրբ անուրջի
Կարոտը այն հին, աստղայի՛ն, անհու՛ն:
Կանչում էր, կանչում ձյունոտ լեռներում
Մեկը կարոտի իրիկնամուտին:
Իսկ գիշերն իջնում, ծածկում էր հեռուն,
Խառնելով հոգիս աստղային մութին...
6
Եվ մի առավոտ, մշուշ էր ու մեգ, —
Մոռացել էի ու չէի հիշում —
Երբ եկար հանկարծ՝ տխուր, հուսաբեկ,
Հովի պես անցար, անունդ — Աշուն…
Անցնում էիր դու անմարդ պուրակում
Եվ ընկնում էին քո ոտների տակ
Տերևներ, թերթեր` դեղին, ոսկեգույն,
Մոռացված միգում, որպես հիշատակ:
Լո՛ւռ ընկնում էին տերևները վար,
Ու ծածկում էին ճանապարհը, քեզ:
Ու ցուրտ պուրակում, մենակ, հոգեվար
Մեռնում էր հոգիս ու լուռ էի ես...
7
Հիմա չգիտեմ, մոռացել եմ ես
Ճամփաները քո:
Մշուշ ու թախիծ:
Մոռացել եմ ես, մոռացել է քեզ
Օրերի միգում կուրացած հոգիս:
Անցնում են, հոսում օրերը անծայր:
Ճամփորդների պես գնում են հեռու:
Հիշում եմ միայն, որ մի օր անցար
Օրերիս նման — ու ետ չես գալու:
Եվ գուցե մի օր, մի վերջին գիշեր,
Երբ վերջին միգում աչքերս մարին —
Արթնանա հանկարծ անիմաստ մի սեր
Ու աստղը ժպտա մոխրացած քարին...
Կարս, 1915, աշուն
ԼԻՐԻՔԱԿԱՆ ԲԱԼԼԱԴՆԵՐ
ԵՐԵՔԸ
(Պոեմ հավիտենական)
1
Մի հին դղյակում ապրում էին գոց
Երեքը — նրանք. դղյակում այդ հին:
Երկուսն էլ նրանք այդ երազ-կնոջ
Ասպետներն էին:
Ու ապրում էին փակված ու մենակ,
Աշխարհից հեռու, դղյակի միգում:
Ու հին դղյակի կամարների տակ
Հոսում էր նրանց կյանքը անանուն:
Ի՞նչ էին անում այդ երեքը միշտ,
Այդ հին դղյակում ի՞նչ էին անում:
Կյանքը դղյակում երա՞զ էր, թե վիշտ —
Ոչ-ոք չգիտեր ու չէր իմանում:
Որպես մի հեքիաթ, որպես հինավուրց
Դարերում ապրած լեգենդի կտոր —
Կյանքը դղյակում դարձել էր անուրջ:
Ապրեցին անձայն ու անցան մի о՜ր:
—
2
Մեկը դղյակում մենակ էր առաջ
Երազ-կնոջ հետ:
Մենակ էր ու գոհ:
Թվում էր նրան աշխարհը — երազ,
Ու լույս էր այնպես. կապույտ երեկո:
Նստում էր մենակ և հսկում էր նա:
Կինը դղյակում և կար, և չկար:
Նստում էր մարմար սանդուխտի վրա`
Աչքերը — վճիտ ու սիրտը — պայծառ:
Եվ մի իրիկուն — հրոտ, հրավառ
Արևը մտավ գիրկը լեռների:
Կինը դղյակում և կար, և չկար.
Նա նստած էր լուռ՝ երազին գերի:
Արևը մտավ խորշը լեռների —
Ու թվաց նրանց գիշերի միգում,
Որ ո՜չ մի հրաշք էլ ետ չի բերի
Անցած արևի հուրը ոսկեգույն...
Անշշուկ նստած լսեց, որ անցան,
Անդարձ հեռացան...
Մի՞թե չգտավ:
—
Եվ նա չտեսավ, թե ինչպես, անձայն,
Մյուսն այն գիշեր դղյակը մտավ...
3
« — Դու կանչե՞լ էիր, — շշնջաց նրան. —
Հեռու դաշտերից, արևի երկրից:
Արևը անցավ ու ժպտաց միայն:
Արևի երկրից կանչել էիր ինձ»:
—
Երբ գիշերն իջավ դղյակի միգում
Երեքը — նրանք — կրակ չունեին:
Ու թվաց, որ դեռ երեկ իրիկուն
Երեքն էլ, նրանք, դղյակում էին:
Նայեցին իրար — ու թվաց, թե դեռ
Դարերի միգում, սկզբի օրից
Երեքն էլ, նրանք, այստեղ են եղել —
Մի՜շտ իրար կապված` հեռու բոլորից...
4
Ասաց շշուկով կինը երկուսին. —
«Գիշերը հազար հրաշքներ ունի.
Գիշերի գրկում ընկնում է հոգին
Հազարաստղանի գիրկը անհունի»:
Նայեցին իրար, նայեցին նրան:
Վառվում էր ոսկի հայացքը կնոջ
Կարծես ասելու ոչինչ չգտան:
Կարծես դողացին շրթերը դողդոջ:
Եվ մեկը հանկարծ հեծկլտաց մթում...
Մյուսը ժպտաց:
— Ու տեսան իրար:
Նվում էր մի տեղ դղյակի կատուն:
Ու դուրսը քամին խնդում էր խելառ:
5
Ու կինը, հիվանդ, մտավ անկողին:
Հսկում էին լուռ երկուսը նրան:
Ու գրկել էր մութ լռությունը հին
Նրանց — երեքին:
Ու լուռ էր միայն:
Ու մութ էր այնպես:
Ու հիվանդ էր նա:
Եվ երկուսն էլ, լուռ, անկողնի առաջ
Երազում էին պատկերը նրա —
Հեռավոր նրա հմայքը երազ:
Երազում էին:
Երկուսն էլ կային:
Այնքա՛ն հարազատ ու մոտիկ այնքան:
Եվ սուրբ խոսքերով օրորում էին
Կնոջը հեռու:
Երկուսն էլ — նրան:
6
Ու լուռ էր այնպես:
Ու լուռ էր:
Ու գոլ
Լռության գրկում թվում էր նրանց,
Որ կյանքը մահից անհուն է ու խոր,
Մահու պես գաղտնի, անթափանց, անանց:
Ու հիվանդ էր նա:
Բայց մահը չկար:
Միայն մշուշում երկու կրակներ
Կարծես բռնկվող, կարծես հոգեվար,
Երազի նման ժպտում էին դեռ:
7
Եվ մեկը հանկարծ ասաց մյուսին. —
«Արևը երեկ անցավ — ո՞ւր գնաց...»:
Մյուսը նայեց ու ժպտաց կրկին. —
«Արևը չկա:
Արևը — երազ...»:
Եվ մեկը ուզեց անդարձ հեծկլտալ,
Բայց բարձր ճչաց. — «Օ, ցո՛ւրտ է այնքան...»:
Մյուսը ժպտաց:
Ու երկա՛ր — երկա՛ր
Լռեցին նրանք` անբարբառ, կարկամ:
Եվ երկուսն էլ լուռ նայեցին նրան:
Լուռ քնել էր նա:
Լուռ էր ու լռին:
Եվ վերջին միգում վերջին լռության
Երկուսն էլ հլու սպասում էին:
8
Եվ մյուսն հանկարծ բարձրացավ տեղից
Ու սուր, լռության դղյակում կարկամ,
Ուր իջել էր մի անսահման կսկիծ —
Ճչաց ու կանչեց տասներկու անգամ:
Տասներկու անգամ կանչեց, բայց չկար:
Արնոտ էր նրա ձայնը մշուշում:
Տասներկու անգամ կանչեց, խելագար —
Ու դուրսը ոռնաց հուսահատ մի շուն:
Լուսնի երեսին ոռնաց ու լռեց:
Եվ վերջին անգամ նա կանչեց նրան:
Կինը բարձրացավ, ժպտաց, համբուրեց —
Ու մշուշի մեջ երկուսն էլ կորան...
9
Իսկ մեկը, նստած անկողնի առաջ,
Սպասում էր դեռ:
Կարծում էր, որ նա
Դեռ պառկած է իր անկողնի վրա,
Որպես լույս-ցնորք ու հոգու երազ:
Չտեսավ, կարծես, որ ջահը հանգավ:
Չտեսավ, կարծես, որ անդարձ ընկավ,
Անդարձ փշրվեց բաժակը հոգու,
Որ զրնգում էր դեռ երեկ երեկո:
Մի՞թե չլսեց կանչը խելագար.
Տասներկու անգամ կանչեց ու տարավ:
Մի՞թե չտեսավ, որ ջահը չկար,
Որ ջահը հանկարծ արյունվեց — մարավ:
Լուռ նստած էր նա անլույս սենյակում,
Աղոթում էր դեռ ու հսկում էր նա:
Եվ կամաց-կամաց տագնապը թաքուն
Իջնում էր նրա կարոտի վրա...
10
«Դու ի՞նձ ես ուզում. այստեղ եմ ահա:
Նստել եմ քեզ մոտ — մի՞թե չգիտես:
Լռության գրկում սպասում է նա:
Շրթերդ հրոտ համբուրում եմ — ես»:
Եվ կինը գրկեց, համբուրեց նրան:
Ջահերը նորից դղյակի միգում
Արնավուն լուսով բռնկված — կորան:
Եվ խավարն իջավ անդուռ դղյակում:
Եվ կինը կարծես չտեսավ, որ լուռ,
Որպես մի ուրու, որ կա ու չկա —
Մոտեցավ հանկարծ լուսավոր, տխուր,
Տխրորեն վճիտ երազը նրա...
Մյուսը կարծես չիմացավ ինքն էլ,
Թե ինչո՞ւ հանկարծ թվաց, որ միգում
Մեկը, անանուն, անտես մոտեցել
Ու խուլ տագնապով դռներն է թակում...
11
Ու լուռ կանգնեցին իրարու դիմաց
Երկուսը — կարծես առաջին անգամ:
Կինը հեծկլտաց ու նորից ժպտաց —
Ժպիտն էլ, լացն էլ — օտա՛ր էր այնքան:
Ու կանգնած էին նրանք դեմ ու դեմ
Ու չգիտեին՝ ի՞նչ էին ուզում:
Բայց զգում էին, որ մի լուր գիտեն
Երկուսն էլ հոգու անլուր երազում:
Եվ զգում էին որ ճամփա չկա:
Եվ զգում էին, հոգնած ու տխուր,
Որ կընկնի՛, կընկնի՛ լույսը հեռակա
Վերջին խավարի գիրկը ահավոր:
Եվ զգում էին. վերջին անհունում,
Արևից հետո ու լույսից հետո —
Երկուսն էլ նրանք` անդեմ, անանուն
Կդառնան հլու ողջակեզ ու զոհ...
12
Ու վերջին անգամ նայեցին իրար...
Ծանո՛թ էր այնքան աչքերի հեռուն...
Այն ո՞ւր է տանում հորձանքը վարար —
Լույսը հոգեվար մարող աչքերում:
Դու ի՞նչ ես ուզում...
Դու մրսե՞լ ես, հա՞:
Իսկ դո՜ւ, դո՜ւ, որ միշտ արևի բովում
Այրվում էիր — եկել ես հիմա
Ու փնտրում ես իմ լուսնային հեռուն...
Ու աչքերը, խոր, խորունկ խորացան
Մյուս աչքերի խորության մեջ խոր:
Կարծես հիշեցին, կարծես մոռացան,
Որ եղել են, կան, ապրում են մի օր:
Եվ կինը խնդաց արնոտ մշուշում —
Ու եկավ, կանգնեց երկուսի առաջ:
Միթե նա՞ է — նա:
Միթե չի՞ հիշում
Աստղերը վառած, աստղերը մարած:
Թե՞ ուրու է նա:
Եկավ — ու չկա:
Կանգնած են նրանք դեմ առ դեմ էլի:
—
Վերջին պարտության վայրկյանը հիմա
Կհնչե անդարձ...
Եվ ուշ կլինի:
13
...Ու վայրկյանը, քար, ընկավ անողոք:
Հնամյա մի կամք, անդարձ ու տոկուն,
Որպես դարերի վիթխարի բողոք —
Խտացավ նրանց աչքերի միգում:
Եվ մյուսն հանկարծ ճչաց — քարացավ,
Կույր, զգաց հանկարծ, որ սառցե մի սուր
Մեխվեց իր սրտում:
Սառցի պես մի ցավ
Կաշկանդեց նրա էությունը հուր:
Բայց վերջին միգում տեսավ, որ նա է՜լ —
Մեկը, հուսահատ, տասներկու անգամ
Ճչաց ու կանչեց վանդակում անել —
Եվ նույնպես — ընկավ .........
* * * * * * * * * *
Խավարի գրկում դղյակը այն հին
Երերաց հանկարծ:
— Ու երկա՛ր, երկա՛ր
Գայլերը դաշտում դեռ ոռնում էին:
Ու լուռ էր այնպես:
Ու ոչինչ չկար:
1915 — 1916
Կարս-Մոսկվա
ՀԵՏԵՐԱ-ԵՐԱԶ
(էպիլոգ)
1
Երբ վեր սլացան հրոտ, հրակամ
Հրթիռները հուր, հրավարս ու հիր —
Աստղային ծիրից նորից վայր ընկան
Ու դղյակը հին դարձրին մոխիր:
2
Ու ընկած էր նա մոխիրի վրա:
Ընկած էր մենակ:
Ու լուռ էր չորս դին:
Մոխիրի վրա սպասում էր նա`
Աչքերը հառած կույր, անդեմ մութին:
Եվ մեկը կարծես մոտեցավ նրան,
Մոտեցավ, խնդաց ու կանչեց միգում:
Հիշեց, որ կային — չքացան-կորան
Աստղերը` հոգու երկնքում. հոգում:
Ու ժպտաց, ժպտաց ասպետը հանկարծ:
Ձեռքերը պարզեց — այնքան մո՛տ է նա:
Գուցե բռնկվեն աստղերը հանգած
Ու նորից վառվեն մոխիրի վրա...
Ձեռքերը պարզեց ու լռեց միայն:
Ու խնդաց նորից սիրտը մշուշում:
Ու չկար ոչ-ոք:
Թվում էր նրան
Աշխարհն էլ, ինքն էլ — մի մութ վերհիշում:
3
Ու խո՛ր հեծկլտաց ասպետը, ընկած
Ճերմակ դղյակի մոխիրի վրա:
Ու հիշեց բոլոր աստղերը հանգած,
Ու հիշեց հրոտ հմայքը նրա:
Եկավ — ու չկա:
Բայց չէ՞ որ, երբ դեռ
Հրդեհն էր լափում դղյակը իր հին`
Բոցերի ծովում մի ոսկի թիթեռ
Զնգում էր, շաչում — հրավարս մի կին:
Օ, թող գա՛, թող գա՛:
Լինի արյունոտ:
Մեխվի իր սրտում, որպես քաղցր սուր:
Թող նորի՛ց վառվի համբույրը հրոտ
Ու հմայքը հուր...
Եվ թո՜ղ չլինի երազն աստղային —
Ճերմակ դղյակի անմարմին ուրուն...
Եվ չէ՞ որ ոսկի կրակներ կային
Մեռնելուց առաջ նրա աչքերում...
4
Դու ինձ մոտ էիր:
Ժպտացիր — ու հուր
Համբույրի ժամին հոգիս` գոհ, դժգոհ՝
Ընկավ գիշերի խոռոչի մեջ խոր —
Բայց օրհնում էի հրդեհները քո:
Ես օրհնում էի:
Ժպտում էիր դու:
Ու հրդեհեցի իմ դղյակը հին,
Որ ի՜մը լինես, չդառնաս ուրու,
Որ ինձ մոտ մնաս՝ պարզ ու երկրային...
Բայց ո՞ւր գնացիր, ինչո՞ւ հեռացար:
Թ՞ե — այստեղ ես դու, բայց մենակ եմ ես,
Ինչո՞ւ հեռացար ու ցնորք դարձար`
Հեռավո՛ր ուրու — անմարմին, անտես:
* * * * * * * * * * * *
* * * * * * * * * * * *
Ճերմակ դղյակի մոխիրի վրա,
Հիշելով ոսկի հրթիռը մարած —
Անզոր շշնջում ու կանչում էր նա. —
— Հետե՛րա-ցնորք, հետե՛րա-երազ...
1916
ՀՐԴԵՀԸ
1
Հսկա շենքերը հուր ու ծխի մեջ,
Շենքերը հսկա վառվում են, փլչում:
Բոցերը՝ կարմիր նայադների պես
Ծխերի միջից երկինք են թռչում:
Այն ո՞րտեղ էին, ո՞ւր էին պահված
Փերիներն ալվան կրակի, հրի,
Անմահ Վահագնի հարսներն հրավարս,
Նայադները այս կարմիր փրփուրի:
Երգով ու ծափով երկինք են թռչում՝
Դեպի արևի գիրկը մոռացված.
Շենքերը, սակայն, փլչում են, փլչում`
Նրանց կարոտին ողջակեզ դարձած:
2
Մոխիրի միջից — կարմիր կրակներ:
Միթե չի՞ մարել, միթե չի հանգել:
Աչքեր են կարծես — կասկածոտ, հրոտ:
Բոցկլտում են` հին հրդեհին կարոտ:
Մոխիրի միջից հսկում են, հսկում,
Չե՞ս տեսնում մահը — աչքերի ոսկում:
Ահա խնդացին:
Չե՞ս սոսկում հրից —
Հե՛յ, հասե՛ք — հասե՛ք. հրդեհ է նորից:
1916
ԵԶԵՐՔԸ ԱԻԴ
Հոգու հեռավոր դարպասից անդին,
Ուր մշուշ է, մեգ, —
Ուր թանձր միգում վխտում են մթին
Կասկածները նենգ,
Ուր չի թափանցում նայվածքը երբեք:
—
Խոհը միամիտ, —
Կա մի մութ եզերք, անունը — Աիդ:
Հոգու այդ վերջին դարպասի առաջ
Հսկում է անքուն
Այդ մութ եզերքի արքան աներազ —
Սևահեր մի շուն՝
Կույր նայվածքը իր կուրորեն հառած
Հիվանդոտ մուժում:
Հսկում է, մռայլ, իր եզերքը մառ,
Իր եզերքը հին,
Ուր վերջին, ճղճիմ գոյության համար
Հանձնված մութին`
Տառապում է մեր մարող, հոգեվար
Երազի հոգին:
Ու մութ է այնտեղ, աներազ մուժում, —
Տաղտուկ, ամայի:
Ու ցուրտ է այնտեղ` Ստիքսն է հոսում,
Գանգեսը մահի`
Հավիտենության լաբիրինթոսում
Անիմանալի:
Ու այն եզերքի սևահեր արքան —
Անկուշտ, անոթի, —
Հսկում է, որ ջինջ երազները գան —
Բռնի, հոշոտի, —
Ու երազների դիերն անկենդան
Ստիքսը նետի:
Ու հոգու վերջին դարպասից անդին
Նենգ, հսկում է նա:
Հսկում է, որ ջինջ երազներն ընկնին
Եզերքը նրա:
Եվ nռնում է նա լույս գիշերներին —
Լուսինի վրա
1916
ՄԱՐԻ, է՜Գ ԹՌՉՈԻՆ...
Չգիտեմ, Մարի, երկնքի մովից
Ինչո՞ւ էր հոգիս կարոտով կանչում,
Որ ճախրես, թռչես, վերանաս նորից,
Մարի, ի՜մ Մարի, Մարի, է՛գ թռչուն:
Դաշտերը միայն գրավում են քեզ.
Դաշտերը կանաչ, գոհարը ցողի:
—
Դաշտերի միգում կորցրել եմ ես
Մի հին, երկրային բերկրանքի ուղի:
Մոռացել եմ ես դաշտերի ուղին.
Մոռացել է իմ երազող հոգին
Հովը դաշտերի, զմրուխտը կանաչ.
Աշխարհը մեռավ հավերժի առաջ —
Եվ ես մոռացա բախտը աշխարհի՝
Աշխարհի հեռուն ու բախտը բարի:
Լուսնյակ գիշերով ես ճամփա ընկա
Ու կյանքը թողած, ու կյանքի հեռուն —
Թաղեցի հոգիս լուռ ու լուսնկա
Հավիտենության մեռած դաշտերում:
Ու լուռ է շուրջս — ձմեռ ու գիշեր,
Ու երգը մահի, որ կոչվում է — սեր:
—
Մեռած է, Մարի՛, իմ սիրտը հիմա:
Շուրջս — լռություն, ու գիշեր, ու մահ.
Շուրջս քարացած երազը մահի.
— Կուզեի՛ այնպես, որ ետ դառնայի
Ու համբուրեի շրթերը հողի.
Փնտրեի մի պարզ, երկրային ուղի,
Հո՛ղը լիզեի, որպես համր շուն —
Ու լո՛ւռ կորչեի աշխարհի փոշում...
Ախ, ցուրտ է այստեղ — երկնի կամարում —
Չի վառում այստեղ ճառագայթը հուր.
Երկնքում չկա ծաղիկ ու գարուն
Ու սուտ է հոգու բերկրանքը մաքուր:
Մարի, ի՜մ Մարի, մնացիր նախշուն,
Արևոտ ու տաք դաշտերում երկրի,
Թող հոգիդ զնգա՜ երկրի մշուշում,
Աշխարհի մուժում թող հոգիդ բերկրի:
Մի՜ նայիր դու վեր. թող կյանքդ լինի
Ոսկի մի ղողանջ. վա՜ռ բախտի հնչյուն,
Թող կյանքդ լինի հուրհրող գինի,
Մարի, ի՜մ Մարի, Մարի, է՛գ թռչուն...
— Իսկ ե՞ս. ի՞նչ անեմ ես, որ մնացի
Երկնի դաշտերում — ու մեռավ հոգիս,
Ես, որ երկրային կյանքս թաղեցի —
Լսո՞ւմ ես, Մարի, — ի՞նչ արի ես ինձ:
Ինչո՞ւ արևի համբույրը երբեք
Չվառեց իմ մեջ ցանկություն ու դող
Ու չհրդեհեց սիրտս հոգնաբեկ
Քո հուր մարմնի հմայքը դյութող:
Բայց չէ՞ որ հոգին, ասում են, ունի,
Կամ գուցե առաջ ունեցել է նա —
Կարմիր կարոտը կարմիր արյունի
Ու հրդեհումի երազը անահ:
Ախ, մարդու հոգին, ասում են, առաջ
Ապրել է այնտեղ — արևի վրա,
Եղել է վառման խնդագին երազ,
Հրոտ, հրանազ, ու անունը — Ռա:
Վառվել է անմար արևի հոգում`
Ինքը զոհ իրեն ու զոհաբերող,
Ու սփռել է մութ օրերի միգում
Հրդեհ ու կարոտ, ցանկություն ու դող:
Ու եղել է այս կյանքը երկրային
Արևի առաջ խանձված մի զոհ.
Աղոթք են արել հրակամ Ռաին —
Ապրել են հրում ու անցել են գոհ:
Հոգնե՛լ եմ, հոգնե՛լ երազից, մահից,
Անտարբերության վիճակից երեր.
Ուզում եմ զգալ, շոշափել նորից,
Չունենալ երազ, թռիչք ու թևեր:
Կուզեի՛ լինել հաստատ ու կարող,
Աշխարհը զգալ, որպես քաղցր դող,
Եվ ամբողջ կյանքով մի պահ երկարող
Վառվել ու մարել հրճվանքում բանտող:
Եվ ինչո՞ւ համար իմ մարմինը լույս,
Մարմինը մարող, մարմինը հիվանդ
Դեռ պետք է կրի դիակը հոգուս,
Որպես ծանր բեռ` հնամյա ավանդ:
Ճնշում է, ճնշում ուսերիս վրա
Դիակը այդ ցուրտ, ծանր, անբաժան,
Ինչո՞ւ եմ կրում ես բեռը նրա,
Այդ բեռը դաժան:
Եվ ինչու հիմա, օրերիս ծոցում,
Ուր բերել է ինձ բախտը այս գիշեր —
Ես ինձ եմ փնտրում ու մեռելոցում
Վերջին տագնապում, որ կոչվում է — սեր...
Ես ինձ եմ ուզում, ի՜նձ, լսո՞ւմ ես, կի՜ն,
Ինձ, որ չե՜մ լինի էլ ուրիշ անգամ,
Որ վաղը պիտի հո՜ղ դառնամ կրկին
Ու անցնեմ անդարձ ու աշխարհ չգամ:
Ի՞նչ անեմ ես, կին, — ի՞նչ անեմ հիմա,
Թե զգամ, որ ես անցել եմ անդարձ —
Ու ցուրտ մշուշում ճերմակ երևա
Մահը՝ աստղային զգեստներ հագած:
Եվ ցույց տա նա իմ երազած ուղին`
Հավիտենության սահմանը ունայն —
Եվ ես հասկանամ, որ հավերժը հին
Վերջ չի ունենա, որ հանգստանամ...
Երբ զգամ հանկարծ, որ հասել եմ ես
Հավիտենության սահմանը — ու նա,
Քարացած հոգիս` աներազ, անտես`
Ցո՛ւրտ հավերժության եզերքում մնա:
Չէ՞ որ ով հասավ հավիտենության
Ու նիրվանայի լուսնաշխարհը սառ —
Նա էլ չի՛ դառնա կյանքի անսահման
Օվկիանը, որ կոչվում է Սանսար...
Օ, ծա՜նր է, ծա՜նր է, օ, ծա՛նր է այնքան
Ուսերիս համար բեռը հավերժի. —
Ախ, լինել թեթև՛, հրո՛տ, հրակամ,
Վառվել, որպես զոհ, զոհս չմերժի
Արևը — արև, ու Ա՜գնի, ու Ռա.
Վառվել ու մարե՛լ աշխարհի վրա`
Զոհի՜ պես արդար, ինքնաամոքիչ —
Ու մահից հետո չլինի՛ ոչինչ...
1916
ԾԻԱԾԱՆ
Կարինե Քոթանճյանին
Դու իմ վերջի՛ն, իրիկնայի՛ն, աստղային քույր...
ԿԱՐՍ, 1916
ՄՈՍԿՎԱ, 1917
*
Ես աստղային մի պոետ, Լաբիրինթում քո Կապույտ,
Քո՜ւյր, անցնում եմ, որպես աստղ, հոգիս — մեռած աստղի փայլ.
Այնքան տրտում է հոգիս, բայց միշտ ժպտում է հոգուդ,
Որ երազը չդառնա Գողգոթայի ճանապարհ...
*
Հոգին չի մեռնում:
Մարմինը թողած երկրային փոսում
Թափառում է նա Տիեզերական Լաբիրինթոսում:
Անցնում է բոլոր ճամփաները սուտ ու անբեր երկրի, —
Որ պայծառ, մաքուր, դարձերից հետո, — Քո գրկում բերկրի:
Բայց ե՞րբ կհասնի հոգիս, որպես սեգ, սրբացած մի զոհ, —
Մայրամուտային Եզերքը Կապույտ, — լույս եզերքը Քո…
ԾԻԱԾԱՆԸ
1
Next page |