Նար-Դոս՝ Մեր թաղը, զանազան պատմվածքներ, վիպակներ, հեքիաթներ | |
Քո Աննա Սարոյան
Գ
Թիֆլիս, 4 հոկտեմբերի 1880
Սիրելի Հռիփսիմե,
Դու աշխատում ես բացատրել հոգեկան օտարոտի դրությունս և գտնում ես, որ այդ պարապությունից, անգործ լինելուցս է: Գուցե մասամբ ճիշտ է այդ՛, բայց այս էլ կա, որ ես դեպի ոչ մի գործ ձգտում չեմ զգում: Եվ ի՞նչ գործ կհրամայեիր, որ կատարեի, ի՞նչ անեի, ինչո՞վ զբաղվեի, քանի որ մի հասարակ գործվածք անգամ մինչև վերջը համբերություն չունիմ տանելու և ամեն բան, ինչ ձեռքս եմ առնում, ձգում եմ կիսատ... Ոչ, ես կարծում եմ, որ գլխավոր պատճառը մենակությունս է: Գուցե զարմանաս, բայց այդ այդպես է. ես մենակ եմ այժմ, և այդ ոչ թե այն պատճառով, որ առաջվա նման այլևս ընկերուհիներ չունիմ, որոնց հետ կարողանամ անցնել ժամանակս՝ տաղտկությունից խուսափելու համար — ոչ, այլ այն պատճառով, որ ես ինքս եմ հեռացել նրանցից, որովհետև նրանք բոլորն ինձ այժմ շատ հիմար և դատարկ արարածներ են երևում... Այ, ուրիշ բան կլիներ, եթե դու լինեիր մոտս, այն ժամանակ երբեք չէի ձանձրանալ. երբեք տաղտկություն չէի զգա, ինչպես առաջ, երբ դու այստեղ էիր, թեև այն ժամանակ քո չափից դուրս լուրջ դատողություններն ու խրատներն երբեմն շարժում էին ծիծաղս... Ա՛խ, որքա՜ն թեթևամիտ էի այն ժամանակ... Եվ այժմ զարմանում եմ, ճշմարիտ, թե ի՞նչպես քո առողջ խելքով, քո լրջությամբ կարողանում էիր ինձ, թեթևսոլիկիս հետ որևէ հարաբերություն ունենալ, թեև չքավորությանդ հետ ունեիր և սաստիկ ինքնասիրություն, որպեսզի իսկույն ևեթ հեռանայիր ինձնից, երբ տեսնեիր, որ քո դեպի ինձ ունեցած սերտ բարեկամության մեջ զանազան նախանձախնդիրներ լոկ ստոր հաշիվներ են տեսնում քո կողմից: Ինչպես չէիր ձանձրանում իմ ամենահիմար խոսակցությոուից, որ միշտ այն մասին էր լինում, թե գիշերը պարահանդեսում ո՞ւմ հետ պարեցի, ո՜ւմ հետ ծանոթացա, ո՜վ ինչպիսի նոր հագուստ ուներ, թե թատրոնում ի՜նչ օպերա էին ներկայացնում, ո՜վ ինչպես էր երգում, ո՜վ կար այնտեղ աչքի ընկնող, թե ի՞նչ նոր մոդա է եկել, ի՞նչ նոր հագուստ պիտի կարել տայի ինձ համար, թե այսինչ օրը ո՜րտեղ եմ հրավիրված... — Անշուշտ դրա համար ես պարտական եմ քո զիջող, սիրող բնավորությանը և խղճահարությանը, որով կամենում էիր ինձ գոնե փոքր-ինչ խելքի բերել...
Ախ, անգին քույրիկս, որքա՛ն սիրում եմ քեզ: Որքան շատ եմ մտածում մեր բարեկամության մասին, այնքան սիրտս ավելի ու ավելի է կապվում քեզ հետ, որովհետև գնահատությունդ նոր եմ հասկանում: Ուզում եմ, որ այդ անցյալը գոնե մի րոպե վերադառնա, և ես առատաբուխ ջերմ զգացմունքներով հատուցանեմ քեզ քո դեպի ինձ տածած անկեղծ բարեկամության փոխարենը: Չես կարող երևակայել, թե որքա՛ն կարոտում եմ քեզ այժմ: Եվ ի՞նչպես չկարոտեմ, քանի որ ամբողջ երկու տարի է անցել այն օրից, երբ դու վերջին անգամ եկար մեր տուն հրաժեշտիդ ողջույնը տալու մեզ: Այդ օրը հիշում եմ, ինչպես երեկը: Ի՛նչ սքանչելի օր էր այդ: — Շաբաթ երեկո էր: Տան բոլոր դռներն ու լուսամուտները բաց էին դեպի պատշգամբը: Մայիսյան թարմ, զովարար օդը, որ ես միշտ համեմատել եմ քնած քնքշիկ մանկան անլսելի շնչառության հետ, ամենայն առատությամբ ներս էր մտնում սենյակները: Արևի ճառագայթները՝ բեկվելով լուսամուտների ապակիների մեջ՝ անդրադառնում էին հանդեպի պատերի վրա աղոտ և անջերմ լուսով: Պատշգամբում չարաճճի ծտերն իրենց ուրախ ծլվլոցով ահագին աղմուկ էին հանում, նրանց ծլվլոցի ձայնը պարզ օդում արձագանք էր տալիս. Որքա՛ն սիրելի է գարունը, երբ երգում են թռչունները. Ի՞նչ կլիներ գարունը, եթե թռչուններ չլինեին. — նա անշուշտ կկորցներ իր հրապույրի կեսը, ինչպես ուրախ, հանդիսավոր տոնախմբությունն՝ առանց երգի ու նվագի: Ես նստած էի դահլիճում դաշնամուրիս առաջ և նվագում էի Շումանի սերենադը (շատ լավ հիշում եմ, որ հենց այդ էի նվագում). հարևան սենյակում պարապում էին եղբայրներս, մեծը — Արշակը նստած էր սեղանի վերջին լուսամուտի մոտ՝ իր գրասեղանի առաջ և կանցելյարիայից բերած մի ահագին կույտ ինչ-որ թղթեր էր քրքրում, սենյակի մյուս վերջին լուսամուտի մոտ՝ իր գրասեղանի առաջ նստած էր մյուս եղբայրս — Գրիգորը և կարդում էր «Դոն Կարլոսը» (այդ հիշում եմ նրանից, որ նա ներս մտավ և, խնդրելով որ լսեմ, կարդաց ինձ մոտ մի գեղեցիկ կտոր Մարկիզ Պոզայի մի մենախոսությունից, որից հիացել էր: Նա առհասարակ չափից դուրս սիրում է Շիլլերը. խո գիտես, որ նա թունդ ռոմանտիկ է): Իսկ փոքր եղբայրս — Գարեգինը նստած էր մեջտեղի լուսամուտներից մեկի առաջ և սովորում էր դասը: Հարևան սենյակում հայրս և մայրս «նարդի» էին խաղում, այդ նրանց սիրելի զբաղմունքն էր, և է, երեկոներին: Ա՛խ, ինչքան ուրախ, ինչքա՛ն երջանիկ էի ես այդ ժամանակ: Ինչպիսի՛ անհուն սեր էի զգում ես դեպի մեր այդ խաղաղ սիրող, հաշտ ընտանիքը: Սրտիս մեջ դրախտ էր բացված և այդ դրախտն ես ուզում էի արտահայտել Շումանի սքանչելի սերենադի մեջ...
Հանկարծ հարևան սենյակում լսեցի քո ձայնը:
— Եկել եմ ձեզ մնաք բարև ասելու, վաղն առավոտյան գնում եմ, — ասում էիր ծնողներիս:
Թողի դաշնամուրը, վեր թռա և վազեցի քեզ մոտ:
— Սիրելիս, մի՞թե իրավ, վաղն առավոտյան, — բացականչեցի՝ բռնելով ձեռքերիցդ:
— Այո:
«Այո»... Անգո՜ւթ, ի՞նչ էի արել քեզ, որ երջանկությանս բարձրությունից ինձ այնպես հանկարծ ցած գլորեցիր:
— Սիրելիս, Հռիփսիկս, հետաձգի՜ր — փարեցի վզովդ:
— Ո՜չ, — կարծես երդվել ես դու:
— Սիրելիս, մնա մի քանի օր էլ:
— Անկարող եմ:
Մի՞թե սիրտն այնքան կարող է քարանալ: Դու մնաք բարև ես ասում ծնողներիս, մնաք բարև ես ասում եղբայրներիս, սեղմում ես ամենքի՝ ձեռքն էլ: Ես շտապով ծածկում եմ փեղույրս, դուրս եմ գալիս քեզ հետ: Գնում ենք: Ո՞ւր: Ո՜վ գիտե: Երկուսս էլ խոսում ենք, սակայն ավելի լռում ենք, քան թե խոսում: Ինչո՞ւ: Չգիտեմ: Թեև զգում էինք, որ շատ բան ունինք ասելու, բայց շատ քիչ բան էինք կարողանում ասել: Ի՞նչ հիմար դրություն էր:
Հետևյալ օրն ես քեզ հրաժեշտ տվի երկաթուղու կայանում: Վերջին ջերմ համբույրները դրոշմեցինք միմյանց շրթունքներին: Ինչպե՛ս էինք լալիս... Սքանչելի արցունք... Շոգեկառքը սուլեց և սկսեց դեռ կամաց, հետո քիչ-քիչ արագ փախցնել քեզ: Վերջին անգամ լուսամուտից շարժեցիր թաշկինակդ, ես իմը, և այլևս չտեսա քեզ:
«Բայց ինչո՞ւ ես գրում ինձ արդեն հայտնի այդ եղելությունը, ինչո՞ւ այդ բոլորը հիշեցնում ես ինձ» — գուցե հարցնես դու, եթե միայն այլևս նույնը չես, ինչպես ես քեզ ճանաչում էի այն ժամանակ, որովհետև եթե դու նույնը լինես, ապա այդ հիշողությունը քեզ համար նույնքան սիրելի պիտի լինի, որքան և ինձ համար այժմ, չնայելով, որ այն ժամանակից անցել է ամբողջ երկու տարի: Կարծեմ Գյոթեն է ասում — պետք չէ քրքրել անցյալը, նա միշտ դառն է լինում ներկայի համար: — Ճի՞շտ է արդյոք այդ: Զգում եմ, որ այո և զգում եմ, որ ոչ: Ինչո՞ւ: Բացատրել չեմ կարող, բայց ես այդպես եմ զգում: Անցյալի հիշողությունը որքան դառն, նույնքան և քաղցր է, և այդ պատճառով սիրելի է, որպես անունը սրտիդ մոտ այն էակի, որին տարիներ առաջ հողին ես հանձնել: Այդ հիշողության մեջ կա մի տեսակ ուրույն, եթե կարելի է այդպես ասել, հոգեկան պոեզիա, ինչպես երկու հակադիր զգացումների զուգորդության մեջ: Մի՜ ծիծաղիր փիլիսոփայությանս վրա:
Կարծեմ այս անգամ այսքանը բավական է, մյուս անգամ մեր ընտանիքից տեղեկություն կտամ քեզ, որ խնդրում ես ինձնից: Իսկ այժմ ընդունիր համբույրս և մնաս բարև:
Քո Աննա Սարոյան
Դ
Թիֆլիս, 11 հոկտեմբերի 1880
Սիրելի Հռիփսիմե,
Նախորդ նամակովս խոստացել էի քեզ տեղեկություն տալ մեր ընտանիքից և ահա կատարում եմ խոստումս:
Նախ պիտի ասեմ, որ Գրիգորը հիվանդ է, հազում է: Այս հինգերորդ օրն է, որ գիմնազիոն չի գնում, բժիշկները խորհուրդ են տալիս առժամանակ ձեռք վերցնելու պարապմունքներից: Ես սաստիկ երկյուղ եմ կրում, որ նրա հիվանդությունը թոքախտ լինի, մանավանդ որ նա կազմվածքով շատ թույլ է և նիհար: Դու գիտես, թե որքան եմ սիրում եղբայրներիս, առավելապես Գրիգորին, որը այս վերջին ժամանակներս մանավանդ ինձ համար թե՝ եղբայր է բառիս բուն նշանակությամբ, և թե ամենամտերիմ խորհրդակից: Ես սարսափում եմ, որ լսում եմ նրա խուլ հազի ձայնը, մանավանդ գիշերները, երբ քնած է լինում: Նա շատ է պարապում, չափից դուրս պարապում է, այդ վատ է ազդում նրա հիվանդությանը:
Բայց Գրիգորի հիվանդությունից զատ մի ուրիշ հանգամանք էլ կա, որ պակաս մտահոգություն չի պատճառում մեզ: Դու գիտես, թե հայրս ինչպիսի զվարճասեր և կատակասեր մարդ է, բայց վերջին ժամանակներս մեծ փոփոխություն է նկատվում նրա մեջ. օրինակ՝ երեկոները վերադառնում է տուն միշտ մի տեսակ տխուր ու մտախոհ և գլխարկն աչքերի վրա վայր թողած, այնինչ առաջ՝ նա գլխարկը միշտ ետ գցած էր ունենում ճակատի վրա և միշտ մրմնջում էր մի որևիցե ուրախ երգ: Խոսելիս էլ ամենքի հետ բարկացած է խոսում, կարծես ամենքն էլ նրան որևիցե անախորժություն են պատճառել, կարծես ամենքն էլ նրա առաջ մեղավոր են: Մի անգամ հարցրի պատճառը: Խոժոռած դեմքով նախ լուռ նայեց ուղղակի աչքերիս, հետո հանկարծ մի վայրկյան միայն ժպտաց, աչքերը վայր թողեց, ներքին շրթունքը կախեց և դեմքին տվեց մի այնպիսի ճիշտ և միևնույն ժամանակ ծիծաղելի արտահայտություն, որպիսին ունենում է երեխան այն ժամանակ, երբ նրան բոլորովին իզուր մեղադրում ես չարություն անելու համար:
— Ես ի՞նչ մեղավոր եմ, օրիորդ, — արտասանեց նա բարակ, իբրև թե երեխայական ձայնով. — Կիրակոսյանը չարություն է անում, դուք ի՞նձ եք մեղադրում: Ուզում եք Մարտիրոսյանին հարցրեք:
Չկարողացա ծիծաղս զսպել և գրկեցի նրան:
— Հայրի՛կ, մի՞թե տխուր ժամանակդ էլ կարողանում ես կատակներ անել, — բացականչեցի ուրախացած:
— Ուզում եք Մարտիրոսյանին հարցրեք, — կրկնեց նույն բարակ ձայնով:
Դարձյալ ծիծաղեցի և ավելի ամուր գրկեցի նրան: Նա կմկմաց, ազատվեց գրկիցս, ժպտաց՝ նայելով աչքերիս և քնքշորեն համբուրելով ճակատս, դուրս գնաց իր առանձնասենյակը:
Մտախոհությամբ նայեցի նրա ետևից: Ինչպես շուտ և հեշտությամբ կարողացավ ազատվել բացատրությունից: Այնուհետ ամեն անգամ նկատում եմ, որ նա ամեն կերպ աշխատում է խույս տալ ինձնից, իսկ երբ այդ չի հաջողվում, դարձյալ սկսում է կատակ անել և, զարմանալի է, չնայելով, որ այդ կատակներն ակամա է անում (ես այդ շատ լավ եմ նկատում ), բայց նրանք երբեք անհամ չեն դուրս գալիս և միշտ ունենում են իրենց ազդեցությունը, գոնե ով այդ ժամանակ նայում է նրան (մինչև անգամ ես), չի կարողանում զսպել ծիծաղը: Սակայն իզուր է աշխատում ծածկել ինձնից իր վիշտը. և որ մի վիշտ — և այն էլ ծանր վիշտ — կրծում է նրա սիրտը և մեծ մտատանջություն է պատճառում նրան — այդ ես գիտեմ, այդ ես պարզ տեսնում եմ: Չեմ կարծում, թե նրա վիշտը Գրիգորի համար լինի, որովհետև Գրիգորն այնքան էլ հիվանդ չէ, որի համար կարող լիներ այնքան մտատանջվել: Ուրիշ բան կա անշուշտ, որ մենք չգիտենք: Մայրս խիստ անհանգիստ է. ասում է, որ գիշերները նա հանգստություն չունի, իսկ երբեմն քնած ժամանակ, ասում է, կարծես վախեցած, հանկարծ բղավում է և վեր թռչում, երբեմն էլ երազում, ասում է, ուղղակի լաց է լինում...
Մնացել եմ տարակուսած: Ի՞նչ է նշանակում այս:
Քո Աննա Սարոյան
Ե
Թիֆլիս, 11 հոկտեմբերի 1880
Սիրելի Հռիփսիմե,
Այս անգամ դարձյալ հորս մասին պետք է գրեմ, որովհետև բոլոր մտածությանս առարկան նրա տարօրինակ դրությունն է, որից մինչև այժմ ոչինչ չեմ հասկանում:
Անցյալ կիրակի մեր տուն եկավ Թոմաս Գասպարիչը: Դու ճանաչում ես նրան — այն անատամ, ժամանակից շատ վաղ ծերացած, անտերությունից սրա-նրա դռանն ապրող, իր ասելով «օտստավնոյ տիտուլյարնի սովետնիկը», որ ոչ մի օր եկեղեցուց ետ չի ընկնում և ինչպես ավետարանն ու սաղմոսը, նույնպես և եկեղեցական բոլոր արարողությունները շատ լսելուց ու կարդալուց անգիր գիտե: Նա նույնն է մնացել, ինչպես տեսել ես նրան երկու տարի առաջ, ծերության ժամանակ մարդկանց մեջ փոփոխությունը շատ աննկատելի է կատարվում: Հագուստն էլ նույնն է. նույն խունացած գլխարկը կարմիր կանտերով, նույն խունացած նշանազգեստը հնությունից սևացած երկաթե կոճակներով և նույն ձեռնափայտը, որից նստած ժամանակն անգամ չի բաժանվում: Եղանակը, չնայելով աշուն էր, շատ տաք էր: Ես նստած էի սենյակումս բաց լուսամուտի առաջ և կարդում էի Տուրգենևը: Եղբայրներս տանը չէին, մայրս խոհանոցումն էր, իսկ հայրս դուրսը, պատշգամբում: Նա նստած էր լուսամուտից հեռու մեջքը դեպի ինձ արած և մտախոհ նայում էր քաղաքին: Երևի չգիտեր, թե ես տանն եմ և նայում եմ իրեն, ապա թե ոչ աչքերիս առաջ անձնատուր չէր լինի իր տխուր մտածմունքներին: Բայց նա այն աստիճան խորասուզված էր մտածմունքների մեջ, որ չնկատեց, թե ի՞նչպես Թոմաս Գասպարիչն իր դանդաղ, երերուն քայլերով մոտեցավ նրան:
— Շատ խորն ես մտածում, աղա Գևորգ, — կարճ ժամանակ նրա մոտ լուռ կանգնելուց հետո, ասաց Թոմաս Գասպարիչը, իր բութ հայացքով կողքից շարունակ նայելով նրանք
Հայրս հանկարծ սթափվեց և նայեց նրան: Առաջին նվագ, կարծես չկարողացավ ճանաչել նրան, որովհետև նախ մի րոպե, ըստ երևույթին զարմացած և լուռ, նայեց նրա դեմքին, հետո հանկարծ բացականչեց.
— Ա, Թոմաս Գասպարի՜չ, այդ դո՞ւ ես... Բարև (ու մեկնեց նրան ձեռքը), Ի՞նչպես ես: Քեֆդ լա՞վ է, համեցիր, նստիր: (Նա կանչեց ծառային, որ մի աթոռ բերի): Նոր լուր կունենաս, ասա տեսնենք: Անպատճառ եկեղեցուցն ես գալի:
— Բաս ո՞րտեղից պետք է գամ, — մրթմրթաց Թոմաս Գասպարիչը, կարծես նեղացած, որ այդ բանի համար դարձյալ հարցնում են իրեն:
— Իհարկե, ինձ համար էլ կաղոթեիր:
— Անպատճառ: Քեզ համար էլ որ չաղոթեմ, աղա Գևորգ, բաս էլ ո՞ւմ համար պետք է աղոթեմ:
— Քեզ համար:
— Է, ամեն մարդ որ մենակ իր գլխի մասին մտածի, այդ ո՞ւր կգնա:
— Իր գրպանն ու փորը... Բայց ասա տեսնենք աղոթքիդ մեջ ի՞նչ էիր խնդրում ինձ համար:
— Ի՞նչ... Ա՛յ ինչ, — ասաց Թոմաս Գասպարիչը, նստելով ծառայի բերած աթոռի վրա: — Նախ և առաջ խնդրում էի, որ ամենակարողն աստված քեզ և ընտանիքիդ երկար կյանք տա... «Կյանքս խնդրյաց ի քեն և ետուր նմա ընդերկայն ավուրս՝ հավիտյանս հավիտենից»: Երկար կյանքն, իհարկե, ամեն բանից լավ է, այդպես չէ՞, աղա Գևորգ:
— Իհարկե... շարունակիր:
— Հա, նախ և առաջ խնդրում էի, որ ամենակարողն աստված քեզ...
— Հեր օրհնած, այդ խո ասացիր, — անհամբերությամբ և մի քիչ էլ ջղայնացած ընդհատեց հայրս: — Շարունակի՜ր:
Թոմաս Գասպարիչը տարակուսանքով և զարմացած նայեց նրան, առաջին անգամն էր, որ հայրս նրա հետ այդպես էր խոսում:
— Հետո խնդրում էի, — շարունակեց նա այս անգամ փոքր-ինչ անվստահ եղանակով, — որ ամենակարողն աստված քեզ և ընտանիքիդ...
— Էլի՞, — նորից ընդհատեց հայրս նրան անհամբերությամբ:
— Չէ, աղա Գևորգ, շարունակում եմ, — շտապեց պատասխանել խեղճ Թոմաս Գասպարիչը, — ... որ ամենակարողն աստված քեզ և ընտանիքիդ երկար կյանքի հետ առողջություն տա... երկար կյանքն առանց առողջության, իհարկե, մի կոպեկ չարժե. այդպես չէ՞, աղա Գևորգ:
— Այդպես է, այդպես... շարունակիր, — մեքենայաբար կրկնեց հայրս, առաջվա նման մտախոհությամբ նայելով քաղաքին: Նա կարծես այլևս չէր լսում Թոմաս Գասպարիչին:
— Հետո խնդրում էի, — շարունակեց Թոմաս Գասպարիչը, — որ ամենակարողն աստված գործիդ հաջողություն տա, սրտիդ բարի ցանկություններին կատարումն տա, ուրախություն, երջանկություն տա, որդոցդ բարի միտք և սիրտ տա, որ քեզ սիրեն, հարգեն և պատվեն... Խնդրում էի, որ քեզ և բոլոր ընտանիքիդ ամեն չարից հեռու պահի, սատանայի փորձությունից ազատ պահի, թշնամու սրտով չանե. «փրկյա զիս իր ձեռաց թշնամյաց և ի հալածչաց իմոց», խնդրում էի, որ իր սուրբ ողորմությունը միշտ անպակաս անի քեզնից և քո ընտանիքից, «ողորմություն քո, տեր, զհետ իմ եկեսցե զամենայն ավուրս կենաց իմոց»...
Նա լռեց և կարծես նոր տեսավ, որ հայրս ոչ նայում էր և ոչ լսում նրան: Նա գլուխը փոքր-ինչ թեքելով, առաջ տարավ, որպեսզի լավ նայի հորս դեմքին, որ ամբողջապես դեպի քաղաքն էր դարձած:
— Հը, ի՞նչ է... պրծա՞ր, — մտախոհությունից սթափվելով և դեմքը դեպի նա դարձնելով, հարցրեց հայրս:
— Ես պրծա, աղա Գևորգ, բայց դու ինձ չէիր լսում, կարծես:
— Կարծե՞ս, — հարեց հայրս ծաղրական եղանակով: — Ընդհակառակն, իմ պատվելի տիտուլյարնի սովետնիկ, ես քո պատմածն ավելի լավ էի լսում, քան թե դու ինքդ... Բայց այդ թողնենք, ուրիշ բան խոսենք... Ինչ նոր լուր ունես, ասա տեսնենք:
— Է՛հ, աղա Գևորգ, ես ինչ նոր լուր պետք է գիտենամ, բացի եկեղեցուց, ո՞ւր եմ գնում, որ ինչ լուր լսեմ... Լրագիրը դուք եք ստանում, նոր լուրերը դու կլինես կարդացած:
— Այս քանի ժամանակ է ինչ ձեռքս լրագիր չեմ առել... Ապա գնա տես, սեղանի վրա կլինի լրագիրը, բեր կարդա մոտս... Սպասիր, լա՛վ, դու նեղություն մի կրիր, ծառան կբերի:
Նա դարձյալ կանչեց ծառային և հրամայեց, որ լրագիրը բերի:
Ես լուսամուտից տվեցի ծառային լրագրի համարը: Ծառան տարավ տվեց Թոմաս Գասպարիչին:
Թոմաս Գասպարիչը նախ հանեց ակնոցը, որ պահում է, ինչպես գիտես, առանձին պատյանի մեջ, դրեց աչքերին և սկսեց կարդալ: Կարդաց մի քանի լուր, թե ինչպես մի երիտասարդ անհայտ պատճառներից այսինչ տեղն և այսինչ ժամանակ անձնասպանություն է գործել («սիրահարված կլիներ» — այստեղ նկատեց հայրս), թե ինչպես մի կին մի անգամից երեք երեխա է ծնել, երեքն էլ կենդանի, թե ինչպ՛ես այսինչ տեղ ավազակները ճանապարհին կողոպտել և սպանել են ճանապարհորդներին, թե ինչպես այսինչ հայտնի վաճառականը սնանկացել է, նրա բոլոր կայքը գրավել, աճուրդով վաճառել են...
Հայրս սկզբում, ըստ երևույթին, հետաքրքրությամբ էր լսում Թոմաս Գասպարիչին, բայց վերջինս այնքան դանդաղ և անվարժ էր կարդում, որ նա շատ շուտով ձանձրացավ և դեմքը դարձյալ շրջեց դեպի քաղաքը: Սակայն, ինչպես նկատում էի, այնուամենայնիվ, լսում էր և լսում ինքն իրեն ստիպելով, կարծես չէր ուզում անձնատուր լինել մտախոհությանը, որ ինչպես երևում էր, ակամա պաշարում էր նրան: Վերջ ի վերջո դարձյալ սկսեց հետաքրքրությամբ լսել, և զարմանալի է նրա հետաքրքրությունն այն աստիճանի հասավ, որ մինչև անգամ դարձավ Թոմաս Գասպարիչի կողմը, արմունկով կռթնեց ծնկան վրա և սկսեց շեշտակի նայել նրա շրթունքներին: Այս անգամ տեսնում էի նրա դեմքը և երբեք չեմ կարող մոռանալ այն հայացքը, որով նայում էր այդ ժամանակ, այդ հայացքի մեջ կար և մեծ հետաքրքրություն, և մեծ երկյուղ, և մի տեսակ բան, որ ոչ կատաղություն էր, ոչ ստրջանք և ոչ հուսահատություն: Վերջին լուրը լսելով, հանկարծ այնպիսի ուժով դուրս խլեց լրագիրը Թոմաս Գասպարիչի ձեռքից, գոռալով — «Ինչ վա՛տ ես կարդում» — այնպե՜ս ճղեց և ձեռքում ճմլելով, շպրտեց պատշգամբից ներքև, որ կարծեցի, թե խելագարվեց: Ինքս էլ չիմացա, թե ինչպես այդ ժամանակ գլուխս հանեցի լուսամուտից դեպի դուրս և նայեցի նրա կողմը: Նա հանկարծ տեսավ ինձ, և ես մինչև հիմա էլ զարմացած եմ մնացել, թե ինչպես այնպես արագ կարողացավ փոխել դեմքի արտահայտությունը, ձեռքերը վայր թողած՝ կանգնեց հանդարտ, աչքերը խոնարհեցրեց, ներքին շրթունքը կախեց (ինչպես այդ արավ մի անգամ, երբ հարցրի նրա մտահոգության պատճառը) և ասաց բարակ, իբրև թե մանկական ձայնով,
— Ես ինչ մեղավոր եմ, օրիորդ... բաս ինչո՞ւ Թոմաս Գասպարիչը այնպես վատ է կարդում...
Բայց այս անգամ չծիծաղեցի, ինչպես առաջ. արդյոք նրա համար, որ արդեն հասկանում էի, թե ինչ են նշանակում նրա այդպիսի կատակները, թե նրա համար, որ այս անգամ նրա կատակը բավական անհամ դուրս եկավ — չգիտեմ: Այդ, կարծես ինքն էլ զգաց և, մի րոպե շփոթվելով իմ անթարթ, լուրջ հայացքից, հանկարծ նայեց Թոմաս Գասպարիչին և բարձրաձայն ծիծաղեց:
— Աննա, — բացականչեց նա, առանց իմ կողմը նայելու, — թե աստվածդ կսիրես, մեկ նայիր մեր տիտուլյարնի սովետնիկին:
Նայեցի Թոմաս Գասպարիչին, բայց դարձյալ չծիծաղեցի, թեև այդ րոպեին նա շատ ծիծաղելի էր: — Նստած էր անշարժ՝ ակնոցն աչքերին և կատարյալ ապուշի նման բերանը բաց՝ նայում էր հորս: Նրա ձեռքերը մնացել էին այնպես, ինչպես որ բռնած ուներ լրագիրը կարդալիս: Կարծես նրան դիտմամբ նստեցրել էին այդ դրության մեջ, որպեսզի հանեն նրանից մի ծաղրական պատկեր: Հորս բարձրաձայն ծիծաղից նա հանկարծ սթափվեց և ժպտալով դարձավ ինձ.
— Տեսնո՞ւմ ես, Աննա, ինչ չարաճճի մարդ է եղել հայրդ, — ասաց գլուխը շարժելով: — Լրագիրը ձեռքիցս խլեց, ճղեց, ճխլեց, պատշգամբից ներքև գցեց, ասա ինչո՞ւ...
— Նրա համար, իմ պատվելի տիտուլյարնի սովետնիկ, որ... ճաշին մեզ մոտ կլինես, — ասաց հայրս և գնաց դեպի իր առանձնասենյակը:
Դիտմամբ այս անցքն այսպես մանրամասն նկարագրեցի նամակիս մեջ, սիրելի Հռիփսիմե, որպեսզի ցույց տամ, թե որքան մեծ է այն գաղտնի վիշտը, որ այնքան մտատանջություն պատճառելով, այսպիսի դրության մեջ է ձգել հորս:
Ինչպե՛ս վախենում եմ, թե մի՞գուցե խելագարվի... Սարսափը, անասելի վիշտն ու հուսահատությունը պաշարում են ինձ, որ մտածում եմ, թե կարող է այդպիսի դժբախտություն պատահել... Բայց ի՞նչ անեմ, ի՞նչ... ինչո՞վ կարելի է այդ դժբախտության առաջն առնել...
Սրտիս վատ նախազգացումներից ես ավելի եմ սարսափում...
Ընդունի՛ր ջերմ համբույրներս:
Քո Աննա Սարոյան
Զ
Թիֆլիս, 23 նոյեմբերի 1880
Անգին քույրիկ,
Գուշակությունս ճիշտ դուրս եկավ. — դժբախտությունը — և այն էլ ի՛նչպիսի դժբախտություն — առաջին անգամ բաց արավ մեր տան դուռն և ներս մտավ այնտեղից այլևս երբեք չհեռանալու համար: Մենք համարյա միանգամից զրկվեցինք մեր բոլոր կարողությունից, մեր բոլոր հարստությունից, հայրս աջ ձեռքով անդամալույծ եղավ և խելագարվեց: Ահա թե ինչ եղավ նրա բոլոր մտատանջությունների, նրա գաղտնի վշտի, նրա օտարոտի դրության հետևանքը: Իսկ պատճառը հորս պարտքերն են եղել, որոնց գոյության մասին մենք նույնքան տեղեկություն ունեինք, որքան տեղեկություն ունեինք, թե մեր գլխին մի այսպիսի սարսափելի փորձանք պետք է գար... Բայց մինչև հիմա էլ զարմանքից չեմ կարողանում ուշքի գալ, թե հայրս այնքան պարտք ե՞րբ է արել, և ի՞նչ բանի համար... Մայրս ասում է, որ նա մոլի խաղացող էր. այդ ես ինքս էլ գիտեի, բայց մի՞թե խաղալով այդքան պարտքեր են անում, այդքան տանուլ են տալիս... Ո՜չ, ո՜չ, ես այդ բանին ոչ մի կերպ չեմ ուզում հավատալ և երբեք էլ չեմ հավատալ... Գուցե, այո, ուրիշ մարդիկ այդպես անեն, բայց իմ հայրը... դու խո քիչ թե շատ ճանաչում ես հորս, դու խո գիտես, թե որքան ազնիվ, պատվասեր և հեռատես մարդ էր նա. մի՞թե այդպիսի գեղեցիկ հատկություններ ունենալով նա կարող էր չհասկանալ, թե ապագայում ինչ սարսափելի հետևանքներ կարող էր ունենալ խաղալու սերը: Ի՞նչ, մեծ է այդ սիրո, այդ մոլության զորությունը, մարդկային բոլոր գեղեցիկ հատկությունները կորցնում են իրենց ուժը դրա առաջ, այո՞, ճի՞շտ է այդ, հավատալո՞ւ է այդ... Ով ուզում է թող այդ ճիշտ համարի, ով ուզում է թող հավատա դրան, բայց ես չեմ հավատում. չեմ հավատում որովհետև այդ անկարելի եմ համարում գոնե հորս վերաբերմամբ... Ա՛խ, մի՛ կարծիր, թե որդիական անհուն սիրուց կուրացած միայն՝ ես այսպես պաշտպանում եմ հորս, ո՜չ, ամենքն էլ, ով ճանաչում է նրան, կասեն, որ հայրս այդպես թեթևամտությամբ չէր կարող վերաբերվել դեպի իր և իր ընտանիքի երջանկությունն ու պատիվը, որքան էլ նրա մեջ բուռն ցանեությամբ գործեր խաղալու սերը, մոլությունը:
Ես ճանաչում եմ հորս, ինչպես ինքս ինձ. նրա բնավորության բոլոր կողմերը, նրա հոգին բաց էր իմ առաջ, որպես մի պատկեր իր պարզ ու որոշ գծերով, և ես համարձակ, առանց կույր կողմնապահության պետք է ասեմ, որ նրա պես ընտանիքը պաշտող և նրա պատվի համար գլուխը ետ դրած մարդ ճրագով պիտի որոնել: Ամենավաղ մանկությունիցս, գիտակցությանս բացվելու օրից սկսած մինչև այժմ դեռ չեմ հիշում գեթ մի օր, որ նա մի վատ խոսք ասած լիներ մորս, կամ մեզ — իր զավակների վրա ձեռք լիներ բարձրացրած, նա մեզ պահել է միշտ սիրո և խաղաղության մեջ, ազատ ընտանեկան ամեն տեսակ տարաձայնություններից և երկպառակություններից, նա մեր ամենաչնչին կապրիզներն անգամ անտրտունջ բավարարել է և ընտանիքի երջանկության ու պատվի նախանձախնդիր նրա սրտի մեջ մենք միշտ հովանի կյանք ենք գտել: Եվ այդ բոլորից հետո, ասա՜, սիրելիս, մի՞թե ես իրավունք ունեմ թեկուզ ենթադրելու, որ այդ միևնույն հայրս, որ միշտ անփոփոխ է մնացել իմ աչքում (և ես կերդվեմ, որ չեմ խաբվել), իր ընտանիքի երջանկությունը, պատիվը, ապագան, ամեն ինչ, որոնց համար կյանքը ետ ուներ դրած, այդպես թեթևամտորեն տանուլ տար կանաչ սեղանի վրա...
Ա՛խ, ո՛րքան ծանր է, ո՛րքան ծանր է, սիրելի՛ քույրիկ...
Այսքան ժամանակ ոչ մի ծանր վիշտ տեսած չլինելով մեր ընտանիքի մեջ, այժմ այս սոսկալի դժբախտության առաջ զգում եմ, որ հոգիս շատ հեշտությամբ է ընկճվում... Եվ կարե՞լի է միթե անվեհերությամբ դեմ գնալ ճակատագրի մի այսպիսի հարվածի: Ո՞վ է ուշադրություն դարձնում, թե զրկվեցինք մեր բոլոր կարողությունից, դրա մասին չեմ էլ մտածում կամ գեթ ափսոսում, այլ հա՛յրս, հա՛յրս, ես տանջվում եմ հորս համար: Ես և մեր բոլոր ընտանիքը կորցրինք մի այնպիսի հայր, որպիսին կարող չէ տալ աշխարհն իր բոլոր գանձերով: Եվ դեռ փառք աստուծո — այո, փառք աստուծո, — որ կաթվածն այնքան էլ սաստիկ չէր, ապա թե ոչ, նա կարող էր բոլորովին անդամալույծ դառնալ կամ իսկույն մեռնել:
Բայց ամենից ավելի ինձ տանջում, հուսահատեցնում է այն հանգամանքը, որ նրա խելքն այլևս գլխին չէ: Արդյոք հասկանո՞ւմ ես, երևակայո՞ւմ ես, սիրելի քույրիկ, թե ինչ է նշանակում խելագարված լինել: — Այդ նշանակում է լինել մեծ մարդ և միևնույն ժամանակ — երեխա, այդ նշանակում է անել այն, ինչ որ շուրջդ ոչ ոք չի անում, և չի անի այն, ինչ որ շուրջդ ամենքն են անում, այդ նշանակում է հիմարների ծաղրի և խելոքների խղճահարության թշվառագույն առարկա լինել, այդ նշանակում է բնությունից անարգված լինել, մարդկային իրավունքներից զրկված լինել, ապրողների ցանկից դեռ կենդանության ժամանակ ջնջված լինել, այդ նշանակում է հազարավոր ապրողների մեջ ապրել իբրև առանձին մարդ, ինչպիսին մի ամայի անապատի մեջ, որտեղ շրջապատդ դեպի քեզ լուռ է և խուլ և որտեղ դու ինքդ շրջապատիդ համար լուռ ես և խուլ, այդ նշանակում է տեսնել և չճանաչել, լսել և չիմանալ, ապրել և չզգալ, այդ նշանակում է կրքեր չունենալ — կյանքի խորհրդի այդ բանալիները: Սոսկալի՛ է, սոսկալի՛...
Ների՜ր, սիրելի Հռիփսիմե, նամակս երկար չեմ կարող շարունակել. — ամբողջ հոգեկան աշխարհս փշրված է:
Քո Աննա Սարոյան
Է
Թիֆլիս, 7 դեկտեմբերի 1880
Իմ քաղցրիկ ընկերուհի,
Շնորհակալ եմ ցավակցությանդ համար: Այո՜, լավ կլիներ, շատ լավ, եթե մոտս լինեիր, զգում եմ, թե ո՜րքան կթեթևանար սիրտս այդ ժամանակ, բայց այդ տեղից հեռանալդ անկարելի ես համարում: Ինքս էլ գիտեմ, որ այդ անկարելի է, որ այդ քեզնից չի կախված, և այդ պատճառով երբեք չէի կամենալ, որ մի այդպիսի մեծ զոհաբերություն անեիր ինձ համար: Վնաս չունի: Այն էլ բավական է, որ մեր սրտերը կապում ենք իրար հետ նամակագրությամբ:
Մեր նախկին բնակարանից տեղափոխվեցինք, նա այլևս մեզ չի պատկանում: Այնտեղից մեզ վռնդեցին — գուցե այդ վերջին բառը քեզ շատ կոպիտ երևա, բայց այդ այդպես է — մեզ վռնդեցին քաղաքավարի կերպով, և մեզ համար այդ առավել ևս զգալի էր... Երանի նրան, ով չի զգացել, թե ինչ է նշանակում իր նախկին մշտական բնակարանից վերջնականապես տեղափոխվել և այն էլ ինչպես — ստիպված, ակամա: Իսկույն զգում ես, որ սրտիցդ մի բան կտրվում է, ինչպես այն ժամանակ, երբ սրտակից բարեկամիդ հավիտյան մնաս բարև ես անում: Տան պատուհանները, դռները, պատերը, յուրաքանչյուր աղյուսը, այնտեղ ընկած յուրաքանչյուր մի ծեղ զգում ես, որ անգին է քեզ համար, և դու ոչ մի կերպ չես ուզում բաժանվել, անջատվել նրանցից ընդմիշտ: Այո՛, շատ դժվար է, ծանր է, դառն է հավիտյան թողնել և առավել ևս վռնդված լինել այնտեղից, որտեղ ծնվել և անց ես կացրել մանկությանդ ոսկի ժամերը և որտեղի հետ կապված են կյանքիդ ամենաքաղցր հիշողությունները:
Այժմ մենք բնակվում ենք մեր հին տանը, որ մի կերպ կարողացանք ազատել պարտապանների ճանկերից: Դու տեսել ես այդ տունը՝ ետ ընկած փողոցում, խոնավ, մռայլ պատերով, որոնք կարծես միշտ լաց են լինում: Ամեն անգամ, որ մտնում եմ այս տան սենյակները, մի տեսակ անբացատրելի, ծանր, սաստիկ ծանր թախիծ պատում է սիրտս, հուսահատությունն ու կատաղությունը միաժամանակ պաշարում են ինձ, և դառն արտասուքը ակամա խեղդում է կոկորդս...
Ա՛խ, Հռիփսիմե, անգին քույրիկս, որքան դառն, որքան անտանելի է կյանքը... Գոնե նա այնքան չնչին չլի՛ներ, գոնե նա ունենար մի մեծ նշանակություն, մի մեծ նպատակ, որի համար արժենար կրել նրա տված այսքան դառնությունները... Ոչնչի համար չարաչար տանջվել — մի՛թե մարդս դրա համար է միայն ծնված... Մի՞թե մարդուս կյանքը, որ վերջանում է ոչնչով, նրա խորհուրդը պետք է լինի նույնպես ոչինչ... մի՞թե... Ինչպիսի մռայլ մտքեր են պաշարում ինձ... Մտածությանս թելը խճճվում է և հանկարծ կտրվում... Ոչնչությո՛ւն, ոչնչությո՛ւն... Ես սարսափում եմ...
8 դեկտեմբերի
Երեկ ամբողջ մտավոր և հոգեկան աշխարհս այնպիսի մի հուզմունքի մեջ ընկավ, սիրելի Հռիփսիմե, որ նամակս չկարողացա շարունակել, գրիչս վայր ձգեցի, դուրս գնացի և, ինքս էլ չգիտեմ որտեղ և որքան ժամանակ, սկսեցի թափառել: Վերջին ժամանակներս այդպիսի օտարոտի հուզմունքներ ինձ շատ հաճախ են պատահում: Չնայելով, որ ես ոչ մի կերպ չեմ ուզում նրանց անձնատուր լինել, բայց նրանք ակամա հափշտակում են ինձ: Եվ, զարմանալի է, չնայելով, որ այդ հուզմունքները ծանր, շատ ծանր են լինում, բայց, այնուամենայնիվ, մի տեսակ անբացատրելի թեթևություն են տալիս. — ուրիշ կերպ ի՞նչպես բացատրեմ հոգեկան այն դրությունը, որ ստանում եմ այդպիսի հուզմունքների ժամանակ. — մտքերի մեջ խորասուզված նայում եմ շուրջս, — երկնքին, երկրին, ամբողջ բնությանը, նայում եմ մարդկանց, կենդանիներին, թռչուններին, միջատներին, նայում եմ, նայում և հանկարծ զգում եմ, որ մի տեսակ հեգնական ժպիտ ակամա ծամածռում է դեմքս: Ոչնչությո՛ւն, ոչնչությո՛ւն, ոչնչությո՛ւն, — արտասանում եմ ինքս ինձ և զգում եմ, որ սրտիս մեջ այլևս ոչ մի վիշտ, ոչ մի դառնություն չկա. մարդկային զգացողական բոլոր կարողություններս, կարծես, միանգամից դադարում են գործելուց կամ ոչ մի կարիք չեն ունենում գործելու: Հավատը, հույսը և սերը, որոնք մարդկային կյանքի հիմունքն են համարվում, կարծես փշրվում, չքանում են իմ մեջ և այնուհետև ամեն բանի, մինչև անգամ մեր թշվառության վրա սկսում եմ նայել խորին սառնասրտությամբ, նույնիսկ արհամարհանքով... Սակայն բարեբախտաբար թե դժբախտաբար, այդ երկար չի տևում, սակավ առ սակավ այդ տարօրինակ դրությունից դուրս եմ գալիս, որի միջոցին երբեմնակի սարսափի նման մի տեսակ անբացատրելի սարսուռ ցնցում է ողջ մարմինս, կարծես մի ինչ-որ ոճրագործություն լինեմ կատարած... Ի վերջո, առաջվա վիշտն ու դառնությունը նորից պաշարում են ինձ, հոգիս նորից ընկճվում է, նորից սկսում եմ տանջվել... Որքա՛ն զարմանալի է մարդկային հոգեկան աշխարհը, որքա՛ն մութ, որքա՛ն անբացատրելի և անիմանալի խորշեր ունի նա:
| Следующая страница | ||