Նար-Դոս՝ Մեր թաղը, զանազան պատմվածքներ, վիպակներ, հեքիաթներ | |
Հորս դրությունը նույնն է, ինչ որ առաջ: Նա բոլորովին խելագարված է, բայց նրա խելագարությունը շատ հանդարտ է, որի պատճառը, կարծում եմ, անդամալուծությունը պիտի լինի, չի կարողանում ազատ շարժումներ գործել կամ ազատ խոսել: Սակայն վերջին օրերս ձեռնափայտի՝ կամ իմ և մորս օգնությամբ կարողանում է կամաց ման գալ տանը, հազիվ շարժելով ոտները: Նա ոչ ոքի չի կարողանում ճանաչել, պատահում է երբեմն, որ մայրս կամ եղբայրս մտնում են նրա մոտ, սկսում են խոսել նրա հետ, հարցնում են՝ ճանաչո՞ւմ է իրենց, նա անթարթ, կարծես ամենայն մտառությամբ նայում է նրանց դեմքին, առողջ ձեռքում միշտ խաղացնելով թաշկինակը, դեմքը շրջում է նրանցից և չի պատասխանում: Ինձ էլ չի ճանաչում, բայց ինձ հետ սիրով և քնքշությամբ է խոսում: Երբ մտնում եմ նրա մոտ, ինչպես նկատում եմ, ուրախանում է, բայց եթե ամբողջ օրերով չերևամ էլ աչքին, չի հիշի: Խոսակցությունը անմիտ է և անկապ. հարցերին պատասխանում է, բայց ոչ այն, ինչ որ ուղղակի այդ հարցերին է վերաբերում, այլ բոլորովին ուրիշ բան: Ինձ միշտ սիրուն աղջիկ է անվանում, անունս մոռացել է և, չնայելով, որ ամեն անգամ հիշեցնում եմ անունս, ասում է և իսկույն էլ մոռանում: Մի անգամ միայն — այն էլ հազիվ երկու րոպե — ճանաչեց ինձ և լաց եղավ: Սակայն վերջին օրերումս, ինչպես նկատում եմ, ուշքը քիչ-քիչ սկսում է գլխին գալ, անցյալից մի-մի բան հիշում է և նույն րոպեին էլ մոռանում, իսկ առաջ բոլորովին ոչինչ չէր հիշում: Այդ ինձ հույս է տալիս, որ վերջ ի վերջո գուցե առողջանա: Բժիշկն էլ հույս է տալիս, բայց ասում է, որ կառողջանա ոչ բոլորովին: Թո՛ղ, թո՛ղ ինչպես կուզե՝ առողջանա, միայն թե ներկա դրության մեջ մինչև վերջը չտեսնեմ նրան: Դու չես կարող երևակայել, անգին քույրիկ, թե ի՛նչ սոսկալի, ի՛նչ անտանելի տանջանք եմ կրում ես, երբ ամեն անգամ, մտնելով նրա մոտ, հանդիպում եմ նրա միշտ անմտորեն ժպտող հայացքին և լսում եմ նրա նույնքան անմիտ թոթովանքը…
Անցյալ օրն էր: Ինչպես միշտ, նույնպես և այդ առավոտ, մտա նրա սենյակը: Մորս և ծառայի օգնությամբ արդեն հագնվել և լվացվել էր (առավոտները նա միշտ վաղ է զարթնում, առհասարակ շատ քիչ է քնում): Երբ ներս մտա, նստած էր մահճակալի վրա և թաշկինակն իր սովորության համեմատ խաղացնում էր ձեռքին: Ինձ տեսնելուն պես դեմքը խոժոռեց (այդ առաջին անգամն էր, որ ինձ այդպես էր հանդիպում) և հետո, երևի ճանաչելով, ժպտաց և, բարևելու փոխարեն, թաշկինակը քնքշորեն իմ կողմը գցեց: Իսկույն բռնեցի թաշկինակը, նախքան գետին կընկներ, և նստեցի նրա մահճակալի վրա:
— Հայրիկ, ի՞նչպես ես այսօր, հարցրի թաշկինակը տալով նրան:
— Լավ եմ, — պատասխանեց իր մշտական, բայց այս անգամ, կարծես ամոթխած ժպիտով և թաշկինակը նորից սկսեց խաղացնել ձեռքին:
Հարցիս տված ուղղակի պատասխանը ինձ շատ ուրախացրեց:
— Բայց ի՞նչդ է ցավում, հայրիկ, — հարցրի, այս անգամ կամաց գրկելով նրա մեջքը:
Նայեց դեմքիս: Այլևս չէր ժպտում:
— Ի՞նչ, — հարցրեց, կարծես, խորին մտառությամբ:
— Ասում եմ՝ ի՞նչդ է ցավում, ո՞րտեղդ է ցավում:
Խոր հառաչեց և հայացքը դարձրեց դեպի լուսամուտը:
— Շա՛տ վատ, շա՛տ վատ, — արտասանեց կամաց, բայց այնքան սրտառուչ ձայնով, որ աչքերս լցվեցին արտասուքով: Ես ավելի ամուր գրկեցի նրա մեջքը և երկար ժամանակ ոչինչ չկարողացա արտասանել: Նա թաշկինակն այլևս չէր խաղացնում ձեռքին և՝ կարծես տխուր մտածմունքների մեջ ընկղմված՝ շարունակ նայում էր դեպի լուսամուտը:
— Հայրիկ, ինձ չե՞ս ճանաչում, — հարցրի վերջապես:
Նորից նայեց ինձ, կարծես, աշխատելով մտաբերելու, թե ո՛վ եմ:
— Ոչ, — պատասխանեց միայն:
— Ես Աննան եմ, հայրիկ, ես քո աղջիկն եմ, — բացականչեցի:
— Ես աղջիկ չունեմ, — անտարբերությամբ արտասանեց և դեմքը նորից դեպի լուսամուտը դարձրեց:
— Ունես, ունես, ունես, հայրիկ, ի՞նչպես չէ, ունես աղջիկ, այդ ես եմ, ես քո Աննան եմ, մի՞թե ինձ չես հիշում:
Նա նույն անտարբերությամբ գլուխը շարժեց միայն և ոչինչ չպատասխանեց: Հուսահատությունից, վշտից և անզորությունից պատրաստ էի աղիողորմ լաց լինելու, բայց կարողացա զսպել ինձ:
Երկար ժամանակ մենք լուռ էինք: Առաջվա անորոշ մտախոհությամբ շարունակ նայում էր դեպի լուսամուտը, իսկ ես անթարթ՝ նրա դեմքին: Որքա՛ն քաղցր բան էր հիշեցնում ինձ այդ դեմքը, այդ գրավիչ, այդ սիրուն, այդ փափուկ, քաղցր, միշտ ժպտող դեմքը, որ առողջ ժամանակ (հիմա էլ) նայողին, կարծես, գգվում, փայփայում էր և ակամա քաշում դեպի ինքը, սիրեցնել տալիս իրեն: Երևակայությանս մեջ կենդանի կերպով և գիծ առ գիծ ներկայանում էին նրա այնքան ծիծաղելի ծամածռությունները, որ նա տալիս էր իր դեմքին կատակ անելիս: Որքա՛ն սազում էին նրան այդ ծամածռությունները, որքա՛ն շնորհքով էր անում նա իր կատակները և որքա՛ն սիրում էի այդ… Հենց որ սկսում էր իր կատակները, ես սկսում էի ծիծաղել, ծիծաղում էի անդադար, մինչև որ մարմինս թուլանում էր, սիրտս ցավում և աչքերս ջրակալում էին: Մի անգամ նստած էի դաշնամուրիս առաջ և նվագում էի, երբ հանկարծ, կիտած հոնքերով շտապով ներս մտավ և մոտեցավ ինձ:
— Աննա, քեֆս խարաբ է, — ասաց, իբրև թե մի անախորժ բանից նեղացած. — թե արևդ կսիրես, վեր կաց, ուզում եմ «Բեթխեհեմի սենատն» ածել:
«Բեթհովենի սոնատը» բառերի գիտությամբ այդ աղավաղված արտասանությունը լսելով, թողի դաշնամուրի ստեղունքները և ծիծաղից թուլացա: Նա սկսեց ծաղրել ինձ՝ ի՝մ ծիծաղիս նմանեցնելով: Դրանից ծիծաղս ավելի սաստկացավ, նա նույնպես սաստկացրեց իր նմանողական ծիծաղը: Ես չկարողացա դիմանալ, վեր թռա և՝ կուրծքս բռնած՝ դուրս փախա սենյակից:
Ա՛խ, ինչքա՛ն լավ ժամանակ էր այդ, ինչքա՛ն երջանիկ էր նա,, ինչքա՛ն երջանիկ էի ես, ինչքա՛ն երջանիկ էինք մենք ամենքս... Իսկ ա՞յժմ... ա՞յժմ... Երջանիկ, բայց անդառնալի անցյալի և թշվառ ներկայի դառն գիտակցությունը հանկարծ այնպիսի սաստկությամբ ճմլեց սիրտս, այնպես ճմլեց, որ չեմ հասկանում, թէ ինչպես կարողացա դիմանալ այդ անասելի տանջանքին: Երկար չկարողացա մնալ նրա մոտ. արտասուքն արդեն խեղդում էր ինձ. դուրս եկա և ինչպի՛սի դառնությամբ ողբացի՝ մեր երջանիկ, անդառնալի անցյալը...
Ընդունիր ողջույնս, իմ անգին քույրիկ:
Քո Աննա Սարոյան
Ը
Թիֆլիս, 14 դեկտեմբերի 1880
Սիրելի Հռիփսիմե,
Հորս ցավալի դրությունն այն աստիճան զբաղեցնում էր ինձ, որ մեր ընտանիքի մյուս անդամների մասին վերջին անգամներս ոչինչ չէի գրում քեզ: Բայց նախ պետք է ասեմ, որ հորս դրության մեջ ոչ մի փոփոխություն չի կատարվել դեպի լավը: Նա դարձյալ ոչ ոքի չի ճանաչում: Մայրս, որ սկզբներում սաստիկ վատանում էր և համարյա թե միշտ լաց էր լինում, այժմ, կարծես, հաշտվել է իր դրության հետ, և այլևս ոչ մի տրտունջ չեմ լսում նրա բերանից. — նա, կարծես, տեղն ու տեղը սառել է: Ամեն օր վաղ առավոտյան մտնում է հորս մոտ, հագցնում է, լվացվել է տալիս նրան, թեյ է խմեցնում, ձեռքից բռնած՝ սենյակում մի քանի անգամ անցուդարձ անել է տալիս, կեսօրին իր ձեռքով ճաշ է ուտեցնում և երեկոյան դարձյալ թեյ, գիշերը հանում պառկեցնում է քնելու, և այդ բոլորը կատարում է լուռ, երբեմն միայն խոր հառաչում է: Շատ անգամ գիշերները լուսացնում է հիվանդի մոտ՝ աթոռի վրա, չնայելով թախանձանքիս, որ այդ պաշտոնի կատարումը ինձ թողնի: Ամեն անգամ, քանի նայում եմ նրա գունատ, նիհարած դեմքին և անկենդան աչքերին, վշտից և կարեկցությունից սիրտս ճմլվում է: Երևակայում եմ, թե ո՛րքան մեծ պիտի լինի այն լուռ վիշտը, որ բույն է դրել նրա սրտում:
Սակայն միայն հորս դրությունը չէ, որ նրան այդպես տանջում է. Գրիգորի դրությունն էլ պակաս մտատանջության առարկա չէ նրա համար: Նամակներիցս մեկի մեջ, կարծես, գրել էի քեզ, որ Գրիգորը հազում է և բժիշկների խորհրդով առժամանակ դադարել է գիմնազիոն հաճախելուց: Իսկ այժմ պիտի ասեմ, որ նրա դրությունն էլ վատացել է: Սկզբներում նրա հազը թեև բոլորովին կտրվեց, բայց երկու շաբաթից հետո նորից լույս ընկավ և մինչև այժմ էլ շարունակվում է, օր-օրի վրա սաստկանալով, այնպես որ, ոչ գիշերը քուն ունի, ոչ ցերեկը հանգիստ: Ուսումը շարունակելու մասին առայժմ կարելի չէ մտածել անգամ: Հորս դրության հետ ես համարյա հաշտվել եմ, բայց այժմ սկսել է մտատանջել ինձ Գրիգորի դրությունը, և այդ տանջանքը պակաս տանջանք չէ: Եթե տեսնես, թե որքան նա փոխվել է, և լսես նրա հազը…
Երեկ առավոտյան ժամը տասնևմեկն էր, բայց նա դեռ չէր վեր կացել անկողնից: Չնայելով, որ ցուրտն ու խոնավությունը ստիպում են նրան տանից դուրս չգնալ, բայց առավոտները նա միշտ իր ժամանակին էր վեր կենում և օրվա ընթացքում համարյա երբեք չէր պառկում անկողնում, որքան էլ իրեն թույլ զգար, բայց այդ օրը, ինչպես ասացի, մինչև այդ ժամանակ դեռ չէր վեր կացել անկողնից: Փոքր-ինչ վախեցած՝ ներս մտա նրա սենյակը: Նա պառկած էր հանգիստ՝ երեսը դեպի պատն արած: Կարծեցի թե քնած է, այդ պատճառով, որպեսզի չանհանգստացնեմ նրան, զգուշությամբ մոտեցա նրա մահճակալին: Բայց նա քնած չէր. նրա աչքերը բաց էին և, ինչպես երևում էր, անձնատուր էր եղել մտածության: Կամաց խոնարհվեցի նրա դեմքի վրա. նա տեսավ ինձ, բայց մնաց նույն դրության մեջ:
— Գրիգո՞ր, ի՞նչպես ես, — հարցրի կամաց:
— Լավ եմ, քույրիկ, — պատասխանեց շատ հանդարտ ձայնով:
— Բայց ինչո՞ւ մինչև հիմա պառկած ես:
— Վեր կացա, բայց շատ ցուրտ է, նորից պառկեցի:
Ես մնացի խոնարհված նրա դեմքի վրա: Նա այնքան հանգիստ էր, որ կարծես չէր շնչում:
— Գրիգոր, ի՞նչ ես մտածում, — հարցրի երկար լռությունից հետո:
Իր հայացքն ինձ դարձրեց:
— Ե՞ս:
— Այո:
— Ես ոչինչ չեմ մտածում:
Շուռ եկավ մեջքի վրա և ուղղակի նայեց աչքերիս:
— Ինչո՞ւ աչքերդ միշտ այդպես կարմիր են, — հարցրեց:
— Աչքերս կարմիր չեն, — փոքր-ինչ շփոթված, բայց որքան կարելի էր հանգիստ ձայնով պատասխանեցի ես և վերմակով ծածկեցի նրա բաց կուրծքը:
Նրա դեմքը դժգոհության արտահայտություն ստացավ:
— Է՛-է՛հ, Աննա, դու քեզ ամենևին չես խղճում, — արտասանեց տխուր ու մեղմ հանդիմանությամբ, և նույն րոպեին սաստիկ չոր հազը կարծես պատռեց նրա կուրծքը: Շուռ եկավ պատի կողմը, գլուխը քիչ բարձրացրեց բարձի վրայից, հազաց, հազաց և անկողնի տակից հանելով թաշկինակը, թքեց վրան: Սարսափեցի, թաշկինակի վրա արյուն տեսա, որ առաջ երբեք չէի տեսել:
— Գրիգո՜ր, այդ ի՞նչ է, — բացականչեցի ակամա:
— Ի՞նչ է, — հարցրեց հազիվ հանգստացած, բայց սաստիկ թուլացած ընկավ բարձի վրա:
— Արյո՞ւն ես թքում:
— Էհ, հիմար բան է, — պատասխանեց, իբրև թե, արհամարհանքով, — արժե՞ ուշադրություն դարձնել:
— Վաղո՞ւց է, որ արյուն ես թքում:
— Վաղուց է:
Անհուն սիրով և միևնույն ժամանակ սարսափած մի ձեռքով կամաց գրկեցի նրան, զգում էի, թե ինչպես սիրտս մարում է: Ոչինչ չկարողացա արտասանել: Նա կարծես հասկացավ, թե այդ րոպեին ինչ անցավ մտքովս և ինչ էր կատարվում իմ մեջ: Նա շատ տխուր ու մեղմորեն ժպտաց, և ես կյանքումս չեմ մոռանալ այն հայացքը, որ նա այդ ժպտի հետ ձգեց իմ դեմքին, բայց նա ոչինչ չարտասանեց, միայն ձեռքը հանեց վերմակի տակից և կամաց, քնքշորեն ուղղեց ճակատիս վրա թափված մազերը:
— Այսօր հայրիկի մոտ եղե՞լ ես, — հարցրեց երկար լռությունից հետո:
— Եղել եմ:
— Ի՞նչպես է:
— Ինչպես առաջ:
— Քեզ դարձյալ չճանաչեց:
— Ոչ:
— Մեզանից ոչ ոքի անունը գոնե չի՞ տալիս:
— Ոչ,
— Մայրիկին է՞լ չի ճանաչում:
— Ոչ ոքի:
— Ի՞նչ է խոսում:
— Համարյա ոչինչ, միշտ լռում է:
— Երևի չի կարողանում խոսել:
— Երևի:
Երկուսս էլ լռեցինք:
— Ինչո՞ւ ես ինձ այդպես նայում, քույրիկ, — հարցրեց նա, լռությունը խզելով:
Հանկարծ զգացի, որ արտասուքը խեղդում է ինձ: Արագությամբ համբուրեցի նրա ճակատը, թողի և ուղղվեցի դեպի դուռը:
— Աննա, — կանչեց ետևիցս: Կանգ առա, առանց նրա կողմը նայելու: Մայրիկին ոչինչ չասես:
Հասկացա, որ խոսքն արյան մասին էր:
— Չեմ ասի, — պատասխանեցի որքան կարող էի հանգիստ ձայնով, որ, սակայն, չհաջողվեց ինձ, և շտապով դուրս գնացի: Եվ այդ ժամանակ թե ո՛րքան և ինչպես լաց եղա, սիրելի քույրիկ, դրա մասին լռում եմ: Միանգամից սրտիս մեջ փշրվեց բոլո՛ր, բոլո՛ր հույսս...
Քո Աննա Սարոյան
Թ
Թիֆլիս, 21 դեկտեմբերի 1880
Իմ սիրելի Հռիփսիմե,
Չեմ հիշում ո՞ր բանաստեղծն է ասում՝ — «թշվառությունը մենակ չէ գալիս», և այդ ճիշտ է: Մեր անկումը որքա՛ն թշվառություններ բերեց իր ետևից և, ո՞վ գիտե, դեռ էլի որքա՛ն է բերելու: — Հայրս անդամալույծ եղավ և խելագարվեց, Գրիգորի դրությունն օր-օրի վրա սկսեց վատթարանալ, մայրս ոտի վրա հալվում է, իսկ այժմ հերթը հասել է մյուս երկու եղբայրներիս. — մեծին, Արշակին, ահա երրորդ շաբաթն է գնում, ինչ հեռացրել են պաշտոնից արբեցողության համար, իսկ փոքրիկին — Գարեգինին, վռնդել են ուսումնարանից ծուլության համար: Դրանք էլ պակաս թշվառություններ չեն մեր ներկա դրության մեջ, մանավանդ առաջինը՝ մեծ եղբորս անպաշտոն մնալը, որովհետև մեր ամբողջ ընտանիքի միակ հույսը նա էր: Մեր նախկին հարստությունից դեռ էլի մի բան մնացել է մեզ և մենք դեռ բոլորովին նեղը չենք ընկել, բայց երբ այդ «մի բանն» էլ կհատնի և չքավորությունը (ո՞վ գիտե, գուցե և ծայրահեղ աղքատությունը) ներս մտնի մեր տուն, այն ժամանակ ի՞նչ պիտի անենք, ինչո՞վ պիտի ապրենք, ինչո՞վ պիտի կերակրվենք... Այժմից արյունս պաղում է, դառն, անտանելի դառն մտածմունքներ ճնշում են հոգիս, երևակայում եմ, թե մոտիկ ժամանակներում ի՞նչ սոսկալի վիճակ է սպասում մեզ: — Աղքատությո՛ւն... Անգին քույրիկ, արդյոք հասկանո՛ւմ ես, թե ինչ է նշանակում այդ բանը մեզ համար: — Աղքատությունը միշտ երևակայում եմ որպես հազար գլխանի մի հրեշ, որ մեզ իր սառը գրկի մեջ առած իր սարսափելի ժանիքներով դժոխային անհագ բավականությամբ կամաց-կամաց պիտի քաղի մեր հոգին: Ո՛հ, հազար անգամ ավելի լավ է, որ մարդ առաջուց մեռնի, քան մի օր անգամ զգա իրեն այդ սոսկալի հրեշի գրկի մեջ, ապա թե ոչ մարդս ամբողջապես երկաթից պիտի լինի կազմված, որպեսզի կարողանա տանել դրա բարոյական և ֆիզիկական բոլոր հալածանքները: Գուցե խոսքերս քեզ չափազանցություն թվան, սիրելի քույրիկ, գուցե աղքատությունն իսկապես այնքան էլ սարսափելի չէ, ինչպես ես եմ նկարագրում, բայց ես ուրիշ կերպ չեմ կարող երևակայել: Ի նկատի ունեցիր, թե մինչև այժմ ի՜նչպես եմ մեծացել, կենսական ի՜նչպիսի պայմաններում և այսուհետև ինձ ի՞նչ է սպասում, ի՜նչպիսի կյանք: Մանկական հասակիցս ես շրջապատված եմ եղել դայակներով և աղախիններով, ես երբեք չեմ իմացել, թե ինչ է նշանակում չոր կամ սև հաց, կերակուրս միշտ թարմ է եղել և ամենահամեղ խորտիկները: Երբ հագուստիս վրա մի աննշան յուղ է կաթել կամ ծայրը փոքր-ինչ պատռվել, այլևս չեմ հագել այն: Երբ մագազինների առաջով անցնելիս նրանց ցուցանակների վրա դարսոտած իրեղեններից մի որևիցե բան հավանել եմ, նույն օրը դա իմս է եղել: Երբ մի որևէ ինձ պես հարուստ օրիորդի հագին տեսել եմ մի որևէ նորաձև շրջազգեստ, գլխարկ կամ մի ուրիշ բան և հավանել, մի քանի օրից հետո ես էլ ունեցել եմ այնպիսին: Մի խոսքով` ես միշտ ապրել եմ լիության և փափկակեցության մեջ: Բայց հանկարծ այդ բոլորից հետո — ծայրահեղ թշվառությո՞ւն, ծայրահեղ աղքատությո՞ւն, սև, չոր հաց — և այն ոչ միշտ — մութ սենյակ, անվերջ աշխատանք, մերկություն, ցուրտ, հիվանդություն, անվերջ զրկանքներ, վիշտ, տառապանք, լաց, ողբ, հալածանք, արհամարհանք, սառը կարեկցություն, վիրավորանք, ամոթ, անպատվություն, անզոր բարկություն, անպաշտպանություն, տանջա՛նք, անվերջ տանջա՛նք... Ո՜հ, բավական է. երևակայելով անգամ կարելի է խելագարվել...
Ա. Ս.
Ժ
Թիֆլիս, 2 հունվարի 1881
Սիրելի Հոիփսիմե,
Ահա և Նոր տարին: Եկավ և յուրաքանչյուրի համար նվեր բերեց այն, ինչ որ նա առաջ էլ ուներ. — երջանիկներին նոր երջանկություն, ուրախացողներին՝ նոր ուրախություն, ժպտողներին նոր ժպիտներ, իսկ թշվառներին՝ նոր թշվառություն, տանջվողներին նոր տանջանքներ– արտասվողներին նոր արտասուք... Յուրաքանչյուրին յո՞ւրը: — Աշխարհի սկզբից մինչև այժմ բոլոր նոր տարիներն այդպես եկել են, այդպես էլ կգնան: Անխոնջ ժամանակն յուր հավիտենական ընթացքի այդ որոշ շրջանառությունների սկզբնավորության մեջ միայն հաստատում է այն, ինչ որ ցանել են այն անշեղ, անիմանալի օրենքները, որոք ընդհանուր անունով կոչվում են բախտ: Եվ դեռ մարդիկ նախապաշարմունքներով են նայում Նոր տարու վրա. ագահ երջանիկները նոր ոսկի ժամեր են երազում, կարոտ թշվառները — մի քիչ պայծառ րոպեներ: Երջանիկներ, դուք ստանում եք ձերը, բայց, թշվառնե՜ր, ինչո՞ւ դուք ստանում եք դարձյալ այն, ինչ որ արդեն ունեք: Յուրաքանչյուրին յո՛ւրը, — հանդիսավոր կերպով աղաղակում է անտարբեր ճակատագիրը՝ անհոգ նոր տարու հետ զուգընթաց սլանալով աշխարհի մի ծայրից մյուսը:
Մենք էլ ստացանք մերը, այսինքն նոր թշվառություն, նոր արտասուք, նոր տանջանքներ... Ո՛հ, եթե կարողանայի գոռալ սրտով և խորին արհամարհանքով նայել անամոթ Նոր տարու զզվելի ժպիտներին, եթե կարողանայի արգելել նրա մուտքը գիտակցությանս մեջ, — ես վիրավորված հպարտությամբ կնայեի նրա լիրբ երեսին, անտարբերությամբ կշրջեի նրանից դեմքս և սիրելով տանջանքներս կփայփայեի նրանց սրտիս մեջ և հերոսաբար կտանեի նրանց: Բայց մարդկային հոգեկան կազմը կամքին երբեք չի հպատակում. նա գործում է այնպես, ինչպես թելադրում են նրան բնության անկախ օրենքները:
Ո՜հ, թշվա՜ռ մարդ, ի՞նչ մեղք ես գործել... Երեկ, Նոր տարու առաջին օրը, առավոտվանից փակվեցի սենյակումս և ողջ օրը մտադիր չէի դուրս գալու այնտեղից: Նոր տարին կատաղության և ատելության մի այնպիսի զգացմունք էր ներշնչել ինձ, որ ես այդ օրը կատարելապես ոչ ոքի չէի ուզում տեսնել — ո՜չ հորս, ո՜չ մորս, ո՜չ եղբայրներիս, ոչ ոքի, ես ուզում էի կենտրոնանալ միայն իմ մեջ, ես ուզում էի մոռանալ ամենքին և ամեն ինչ... Ի՞նչ է ուզում ինձանից Նոր տարին, — ասում էի ինքս ինձ, — երբ ես նրանից ոչինչ չեմ ուզում: — Եվ, իրավ, եթե հաստատապես գիտենայի — և այդ հնարավոր լիներ — որ Նոր տարին այդ օրի պիտի վերադարձներ ինձ վաղաթռիչ ոսկի անցյալս, ես կմերժեի և ներկա թշվառությանս մեջ ինձ երջանիկ կհամարեի, եթե այսօր նա անցներ մոտովս և ուշք չդարձներ վրաս, իբր թե աշխարհիս երեսին այդ օրվա հազարավոր մեռածներից մեկն էլ ես եմ: Եվ կհավատա՞ս, արդյո՞ք, քույրիկ, այդ ժամանակ ես ինձ բնավ թշվառ չէի զգում: Արդյոք այդ նրանի՞ց է, որ ես չափից դուրս արդեն թշվառ էի, թե նրանից՝ որ Նոր տարու դեմ սաստիկ կատաղության զգացմունք էր զարթել իմ մեջ — չգիտեմ, միայն այս ճշմարիտ է, որ ես այդ ժամանակ առաջվա պես չէի տանջվում: Մի տեսակ կաշկանդումն էր տիրել ինձ, ես ինձ վեհանձն, սառնասիրտ էի զգում, կարծես մեկն ինձ սաստիկ վիրավորել էր, և ես երբեք չէի կարող նրան ներել: Ես հպարտանում էի դրությունովս, և այժմ էլ զգում եմ, թե ինչպիսի արհամարհանքով էի նայում անգամ ինձ շրջապատող առարկաներին:
Օրը շատ տխուր էր, երկինքը պատած էր այն ծանր, միակերպ մոխրագույն մառախուղով, որ նայողի վրա ծուլություն և քուն է բերում: Ձյունը գալիս էր սաստկությամբ, նրա փաթիլներն անթիվ համատարած ճանճերի նման օդի մեջ միմյանց խառնվելով և կարծես գոհ իրենց վիճակից թեթև կերպով թափվում էին գետին: Քամու թեթև շունչն ընդհանուր հոսանքից երբեմն շեղում էր մի քանի փաթիլներ և հազիվ լսելի ձայնով խփում էր լուսամուտիս ապակիներին: Սենյակումս ցուրտ էր. վառարան վառում ենք միայն հորս և Գրիգորի սենյակում: Շալի մեջ փաթաթվելով, վերցրի Դոստոևսկին և սկսեցի կարդալ, թեև կարդալու ամենևին ցանկություն չունեի: Ես ուզում էի մի կերպ սպանել այդ անտանելի օրը և դրա համար պատրաստ էի ամեն բան անել: Դոստոևսկին ես երբեք չեմ սիրել, առաջ մի քանի անգամ փորձել էի կարդալ և ամեն անգամ էլ հենց առաջին երեսների վրա ձանձրացել ու շպրտել էի մի կողմ, բայց այս անգամ — չգիտեմ ինչո՞ւ նա գրավեց ինձ: Թեև սկզբում կարդում էի մեքենայաբար և կարդացածիցս համարյա ոչինչ չէի հասկանում, բայց հետզհետե մտառությունս լարելով այնպիսի հետաքրքրությամբ սկսեցի կարդալ, որ ի վերջո բոլորովին անձնատուր եղա ընթերցանությանս: Չգիտեմ որքան ժամանակ էր, որ կարդում էի, երբ սենյակիս դռան բացվելն ուշադրությունս իր կողմը գրավեց: Ներս մտավ մայրս: Նա նույնն էր, ինչպես տեսնում էի նրան ամեն օր. — նույն անզգա քայլվածքը, նույն մեքենայական շարժումները, դեմքի նույն մեռած արտահայտությունը, միայն այս անգամ նրա աչքերն ավելի մեծացած էին, դեմքն ավելի գունատ էր: Ամեն տարի կաղանդի օրը միշտ, ինչպես հարկն է, առաջին անգամ ես եմ մտել մորս մոտ շնորհավորելու նրա նոր տարին, բայց այս անգամ, երևի հասկանալով դրությունս և տեսնելով, որ ես երկար ժամանակ սովորությանս համեմատ չեմ մտնում իր մոտ, նա առաջինն ինքն էր գալիս ինձ մոտ: Նրա դեմքին նայելով, իսկույն հասկացա, որ այդ այդպես է: Նա մոտեցավ ինձ:
— Շնորհավոր նոր տարի, աղջիկս, — արտասանեց դողդոջուն ձայնով, գրկեց ինձ և համբուրեց ճակատս:
Այդ րոպեին հանկարծ չգիտեմ ինձ ինչ պատահեց, միայն քիչ հետո զգացի, որ ամո՞ւր, ամո՞ւր սեղմում եմ նրա մեջքը ձեռքովս, դեմքս ծածկել եմ նրա կրծքի մեջ և դառն, անտանելի դառն արտասուքները խեղդում են ինձ: Ո՞ւր չքացավ արդյոք առաջվա սառնասրտությունս, անտարբերությունս, կատաղության և ատելության զգացմունքներս — այդպիսի բան այլևս չէի զգում, զգում էի միայն առաջվա ինձ ծանոթ վիշտը, որ այս անգամ կրկնապատիկ սաստկությամբ էր ճմլում սիրտս:
Մայրս իմ գլուխն առել էր իր ձեռքերի մեջ, և ես զգում էի, որ նա նույնպես արտասվում է և քնքշորեն համբուրում մազերս: Վերջապես զսպեցի ինձ, թողի նրա մեջքը և նայեցի դեմքին: Նա նույնպես թողեց ինձ:
— Ինչո՞ւ հանգստացած սիրտս նորից վրդովեցիր, — ասացի ակամա դժկամությամբ և զգացի, որ ձայնս այնպես չի հնչում, ինչպես ամեն օր խոսում էի նրա հետ:
Նա, ըստ երևույթին, հասկացավ, թե դրանով ինչ էի ուզում ասել, կամաց, շատ կամաց հառաչեց և, երևի ծանր րոպեն ավելի չծանրացնելու համար ոչինչ չպատասխանեց, այլ միայն հարցրեց.
— Ինչո՞ւ ես այս ցուրտ սենյակում նստել. խո կմրսես:
— Ես վճռել եմ այսօր այս սենյակից բոլորովին դուրս չգալ, — ինքս էլ չիմանալով, թե ինչ բանի համար՝ բարկացած պատասխանեցի և Դոստոևսկին նորից ձեռքս առա:
— Ես քեզ ի՞նչ եմ արել, որ ինձ վրա բարկանում ես, Աննա, — կարճ լռությունից հետո ասաց մի այնպիսի անմեղ և տխուր եղանակով, որ կարծեցի, թե սիրտս հազար կտոր արին:
— Իսկ ե՞ս քեզ ինչ եմ արել, որ ինձ այդպես տանջում ես, — աղաղակեցի, գիրքը շպրտելով հատակի վրա և, դեմքս ծածկելով ձեռքերիս մեջ, սաստիկ ցնցողաբար լաց եղա:
— Երբ որ այդպես է, դուրս կգնամ, — կարծես ներողություն խնդրելով, ասաց և ուղղվեց դեպի դուռը:
— Դու ինձ չես հասկանում, մայրիկ, — բացականչեցի ես խղճահարված և անտանելի տանջանքով: — Ես բարկանում եմ ոչ թե քեզ վրա — դու ինձ ի՞նչ ես արել, իմ խեղճ, իմ քաղցրիկ մայրիկ — այլ բարկանում եմ... ինձ վրա... միայն ի՜նձ վրա... հիմարությանս վրա, բնավորությանս վրա, մտածմունքներիս վրա, տանջանքներիս վրա...
— Ա՜ննա, սի՜րելիս, — իր մեղմ, տխուր, փաղաքշող ձայնով արտասանեց նա, — եթե քեզ չես խղճում, գոնե ինձ խղճա: Ներկա դրությունս մի՞թե բավական չէ, որ ուզում ես նոր հոգսեր և տանջանքներ էլ պատճառել ինձ: Տեսնո՞ւմ ես ինչ եմ դառել այս մի քանի ամսվա մեջ...
— Այլևս չեմ անի, անգի՜ն մայրիկ, ների՜ր ինձ, — բացականչեցի և անհուն սիրով փաթաթվեցի նրա վզովը:
Այդ րոպեին ի՞նչ չէի անի, ի՞նչ զոհաբերություններ, միայն թե նրան հավատացրած լինեի, որ նրա յուրաքանչյուր տանջանքն ինձ համար հազարավոր տանջանքներ արժե:
Նա ձեռքով կամաց փաղաքշեց գլուխս և ասաց.
— Աննա ջան, մտածմունքների անձնատուր մի լինիր և խուսափիր մենակությունից: Ինչո՞ւ այսօր փակվել ես այստեղ և չես ուզում դուրս գալ... Ավելի լավ չի՞ լինի, որ գնաս Գրիգորի մոտ և խոսես նրա հետ կամ թե՝ եթե ուզում ես կարդալ, կարդաս նրա մոտ, որպեսզի նա էլ զբաղվի, խեղճը պառկած է մենակ:
— Դու գնա, մայրիկ, ես էլ իսկույն գալիս եմ, — շտապով ասացի՝ թողնելով նրան: — Իսկույն գալիս եմ, գնա:
Նա դուրս գնաց:
Անմիջապես լվացի աչքերս և նստեցի, որպեսզի սիրտս խաղաղի: Չէի ուզում, որ Գրիգորն իմանար, թե հուզվել և լաց եմ եղել, այդպիսի դեպքում նա ինձ միշտ հանդիմանում էր: Երբ բավական հանգստացա, գնացի նրա մոտ: Բոլորովին հագնված՝ նա նստած էր անկողնի վրա՝ և գլուխր ձեռքին հենած՝ թիկն էր տվել բարձին, բայց իմ մտնելուն պես՝ նստեց ուղիղ և խոր նայեց աչքերիս: Ինձ թվաց, որ իսկույն հասկացավ, թե ինչ էր կատարվում իմ մեջ, և չնայելով, որ այս անգամ ոչինչ չասաց ինձ, բայց նրա հայացքն էլ բավական էր, որ ես շփոթվեի, ինչպես նրա հանդիմանությունների ժամանակ: Բարևեցի և նստեցի նրա մոտ՝ աթոռի վրա:
— Շնորհավոր Նոր տարի, քույրիկ, — առանց բարևիս պատասխանելու, ասաց նա մի այնպիսի եղանակով, որից իսկույն իմացա, որ դրանով ուզում էր ինձ հասկացնել, թե բարևից առաջ ա՜յդ պետք էր ասել, և թե այդ ասելն առաջ ինձ էր պատկանում:
— Ա՛խ, դու է՞լ — բացականչեցի դառնությամբ, — ի՞նչ եք տեսել այդ անիծյալ նոր տարու մեջ, որ ամենքդ էլ շնորհավորում եք ինձ:
— Շնորհավոր նո՛ր տարի, քույրիկ, — կրկնեց նա առաջվանից ավելի հաստատ ձայնով և ժպտալով մեկնեց ինձ իր ձեռքը:
Ես լուռ տվի նրան իմը: Սեղմեց, հետո համբուրեց և նորից թիկն տվեց բարձին:
— Նոր տարին քեզ ի՛նչ է արել, Աննա, որ նրան այդպես ատում ես, — կարճ լռությունից հետո հարցրեց նա, անթարթ նայելով աչքերիս:
Շփոթվեցի, չիմացա ինչ պատասխանեմ: Իրավ, ինչո՞ւ նոր տարին ատում էի, ինքս էլ չգիտեի:
— Որովհետև նախապաշարմունք է, — հանկարծ և մեքենայաբար պատասխանեցի բերանիս եկածը:
— Ի՞նչը, Նոր տարի՞ն, թե շնորհավորելը:
— Շնորհավորելը:
Նա ժպտաց, և նրա ժպիտը, կարծես, ասում էր– ինչո՞ւ ես ասում այն, ինչ որ չես ուզում ասել:
— Մի՞թե նախապաշարմունք չէ այն, — նկատեց նա, — որ այժմ բարևեցիր ինձ: Ի՞նչ զանազանություն կա առօրյա բարևի և Նոր տարին շնորհավորելու մեջ:
— Ես ոչինչ չպատասխանեցի և աչքերս վայր թողի: Զգում էի, որ այդ միջոցին մի առանձին հայացքով նա անթարթ նայում է դեմքիս:
— Գիտե՞ս ինչ կա, Աննա, — վերջապես խոսեց Գրիգորը շատ խորհրդավոր ձայնով, որ ես առաջին անգամն էի լսում նրանից ինձ հետ ունեցած խոսակցության ժամանակ: — Այս վերջին ժամանակներս նկատում եմ, որ դու այլևս այն չես, ինչ որ առաջ:
Հետաքրքրությամբ և միևնույն ժամանակ մի տեսակ անբացատրելի երկյուղով նայեցի նրան: «Ի՞նչ է ուզում ասել — ակամա հարցրի ինքս ինձ: Նա ուղղակի և շատ լրջորեն, մինչև անգամ խստորեն նայում էր աչքերիս:
— Այո, նկատում եմ, որ դու այլևս այն չես, ինչ որ առաջ, — կրկնեց առաջվա նման, — և այդ պատճառով ուզում եմ քեզ հետ այդ բանի մասին խոսել լրջորեն: Առաջ դու միշտ ուրախ էիր, միշտ անհոգ, միշտ ժպտում կամ ծիծաղում էիր, ոչ մի ժամանակ չէի տեսել, որ տխուր լինեիր կամ որևիցե բանի մասին լուրջ մտածեիր, թեև մեր շուրջը, առօրյա կյանքի մեջ միշտ եղել են թեկուզ մեր անձնականությանն ուղղակի չվերաբերող այնպիսի երևույթներ, որոնց մասին արժեր և արժե, որ ամեն մեկը տխրեր և լուրջ մտածեր: Մի խոսքով՝ դու առաջ քեզ կատարելապես երջանիկ էիր զգում... իսկ այժմ միշտ տխուր ես, միշտ լաց ես լինում, միշտ մտածում ես. մի թեթև ժպիտ անգամ այլևս չեմ նկատում դեմքիդ... Այդ բոլորն, իհարկե, այդպես էլ պիտի լինի և ուրիշ կերպ չի կարող լինել, որովհետև դրա համար ունես առիթներ, որոնք բնականաբար քեզ պետք է այդպես փոխեին: Եվ ես չեմ ուզում ասել, — և հիմարություն կլիներ, եթե ասելիքս այդ լիներ միայն, — թե ինչո՞ւ առաջ այնպես էիր, իսկ այժմ — այսպես, ոչ, այլ ուզում եմ ասել և շեշտել, Աննա, որ այս վերջին ժամանակներս, ինչպես այդ պարզ նկատում եմ, դու շատ ես մտածում:
— Ի՞նչ, — մի տեսակ անորոշ երկյուղով մեքենայաբար հարցրի ես և աչքերս նորից վայր թողի:
— Այն, — պատասխանեց նա յուրաքանչյուր բառն առանձին շեշտելով, — որին մարդուս խելքը ոչ հասել է և ոչ կհասնի երբեք:
Ամբողջ մարմնովս ցնցվեցի. կարծես մի սարսափելի ոճիր լինեի կատարած և այդ ոճիրը հայտնի եղավ: Նա, ինչպես ինձ թվաց, նկատեց այդ, նստեց ուղիղ, թեքվեց դեպի ինձ և կամաց, կարծես զգուշությամբ, առավ ձեռքս:
— Անգին քույրիկս, — արտասանեց նա հանդիսավոր շշնջյունով, որի մեջ լսվում էր և մի տեսակ պաղատանք, — թող կասկածը բնության արարչության, և մարդկային կյանքը ղեկավարող օրենքների մասին երբեք չմոտենա մանուկ ուղեղիդ: Ոչ մի, կատարելապես ոչ մի բավարար եզրակացության չհասնելով, նա ծնում է լոկ հանցանք: Թող անմեղ սրտիդ մեջ հավատը միշտ մաքուր, միշտ հաստատ մնա, որպես ջինջ լույսը: Հավատը հույս է, իսկ հույսը — կյանք: Եվ գիտե՞ս արդյոք, թե ո՜րքան ջահել ես դու և այդ հասակում որքան անմեղ պետք է լինի հոգիդ... Աղոթք անո՞ւմ ես, — հանկարծ հարցրեց, գլուխն ավելի մոտեցնելով դեմքիս և ձայնը բոլորովին ցածրացնելով:
— Ոչ, — ակամա դուրս թռավ բերանիցս:
Նա գլուխը տխուր և հանդիմանորեն շարժեց և կարճ լռությունից հետո սկսեց բացատրել ինձ, թե ինչ է աղոթքը և ինչպիսի փրկարար զենք է նա հոգեկան և բարոյական խաղաղության համար: Եվ այնպիսի համոզիչ եղանակով, այնպիսի հանգիստ պերճախոսությամբ էր նա բացատրում, որ ես՝ ագահությամբ լսելով հանդերձ՝ մնացել էի բոլորովին զարմացած, թե ինչպես նրա տակավին երիտասարդ ուղեղին մատչելի էին այդպիսի վերացական գաղափարները: Բայց նա կարողացավ ինձ համոզել, և երեկվանից դես զգում եմ, թե մի ծանր բեռ ընկել է վրայիցս:
| Следующая страница | ||