Նար-Դոս՝ Մեր թաղը, զանազան պատմվածքներ, վիպակներ, հեքիաթներ | |
Քո Աննա Սարոյան
ԺԱ
Թիֆլիս, 10 փետրվարի 1881
Սիրելի Հռիփսիմե,
Դու էլ ես մեղադրում ու հանդիմանում ինձ այն բանի համար, ինչ բանի համար որ մեղադրում և հանդիմանում էր Գրիգորը, նրա ասելով, ես «շատ եմ մտածում»: Սակայն դու նրանից ավելի խիստ ես դատաքննում իմ այդ վարմունքը, ասելով, թե ես ուղղակի «աթեիստություն» եմ անում, ոտնակոխ եմ անում ամբողջ մարդկության ամենասրբազան, անմերձենալի հավատալիքն և այդտեղ բերում ես Գյոթեի նշանավոր խոսքերը, թե՝ «մտածող մարդու ամենամեծ երջանկությունն այն է, որ քննելին քննած ունենա, իսկ անքննելին խաղաղ հոգով պաշտե»: Երևակայում եմ, թե ինչ կլիներ դրությունս, եթե ապրելիս լինեի միջին դարերում. անշուշտ Հուսի նման ինձ էլ խարույկ կբարձրացնեին: Քա՜վ լիցի, սիրելի քույրիկ: Լուն ուղտ մի՜ շինեք: Մի՞թե գլխումս խելք է մնացել, որ արարքներիս համար ինքս ինձ հաշիվ տամ: Ինչո՞ւ չես մտնում դրությունս և ապա թե դատաքննում արարքներս: Ամբողջ բարոյական աշխարհս ճակատագրից ծանր հարված է ստացել, նա վիրավորված և կատաղած է, որպես մի անզոր գազան, որին խաղաղ դրության ժամանակ սաստիկ անհանգստացրել են: Հիասթափությունս մեծ է. ես դեմ առ դեմ կանգնած եմ դառն իրականության առաջ, որի մասին կյանքիս մեջ երբեք գաղափար անգամ չեմ ունեցել: Շա՛տ վատ խաղ է խաղացել ինձ հետ ճակատագիրը, հանկարծակի և անպատրաստ, նա շպրտել է ինձ այդ դառն, այդ սոսկալի իրականության առաջ և ասում է հաստատուն մնա: — Ա՛խ, թշվառականս ի՜նչ եմ ստացել, որ ինչ տամ...
Մեր վիճակն օր-օրի վրա վատթարանում է: Մի երկու խոսքով նկարագրեմ քեզ մեր կենցաղավարությունը, մեր ապրուստը, և դու ամեն բան կհասկանաս: Եթե այժմ մտնես մեր տունը, շրջես մեր սենյակները և քեզ ասեն, թե այստեղ Սարոյաններն են ապրում, ոչ աչքերիդ կուզես հավատալ, ոչ ականջներիդ, այն բոլորը, ինչ որ կտեսնես, շատ ծիծաղելի– չեմ ասում դառն — կատակ կթվա քեզ: — Տան մռայլ շինությունն և անհամբերությունները մի կողմ թողնելով (այդ մասին կարծեմ գրել եմ քեզ), մեր սենյակների նախկին շռայլ, փառավոր զարդարանքների և կահավորման հետքն անգամ չես կարող գտնել այժմ, դաշնամուրիցս, իմ սիրելի դաշնամուրիցս սկսած մինչև վերջին բազկաթոռը, մինչև լուսամուտի վերջին վարագույրը– բոլորը վաճառեցին աճուրդով: Խոհարարի, աղախնի և ծառաների մասին, իհարկե, ավելորդ է անգամ խոսել, չունենք գոնե մի՝ հատիկ ծառա, որին փողոց ուղարկենք: Ամեն բանի մեջ– ուտելում, խմելում, հագնելում — սաստիկ խնայողություն ենք անում, անում ենք ճարահատյալ: Էլ չեմ գրում, թե այդ բոլորը ո՛րքան զգալի է մեզ համար, այդ ինքդ էլ կարող ես երևակայել... Տանը գտնված ավելորդ ոսկեղենը և արծաթեղենն արդեն սկսել ենք վաճառել: Առավելապես մեզ քանդում են բժիշկների վարձն ու դեղորայքը, գոնե դրանից մի զգալի օգուտ լիներ հորս կամ եղբորս: Ահա ամբողջ չորս ամիս է, որ այդ բժիշկները ջանասիրությամբ հաճախում են մեր տուն և չնայելով դրան, հորս դրությունն այժմ էլ համարյա նույնն է, ինչ որ առաջ, իսկ Գրիգորի առողջությունն, ընդհակառակն, օր-օրի վրա ետ ու ետ է գնում...
Հա, բժիշկներ ասացի, միտս եկավ: Անցյալ անգամները (այդ մասին կարծեմ, քեզ չեմ գրել) հորս բժիշկը — (դու պետք է որ ճանաչում լինես այդ պարոնին) դառնում է մեզ և ասում է ծածուկ, թե հորս այլևս ոչինչ չի օգնիլ և իզուր համ նա է չարչարվում (ասա խեղճն ի՞նչ է չարչարվում), համ մենք. «Եթե ուզում եք, ասում է, այնպիսի դեղ կտամ, որ վերջնականապես կորոշի նրա վիճակը»: Հասկանո՞ւմ ես, սիրելի քույրիկ, թե դրանով ինչ էր ուզում ասել, ուզում էր ասել՝ ձեր հոր կյանքն իմ ձեռքին է. ուզո՞ւմ եք, ես նրան կսպանեմ... Զարմանքից, սարսափից և կատաղությունից չգիտեի ինչ պատասխանեմ: Սառնասրտությունս կատարելապես կորցնելով, պատրաստ էի մի ապտակ տալ նրա գեր երեսին և կտայի, եթե նա, նայելով, թե բանն ինչումն է, իսկույն չհեռանար: Ես աղաղակեցի նրա ետևից, որ նրա ոտն այլևս չլինի, մեր տանը: Երբ նա գնաց, ես լաց եղա, որովհետև որդիական ամենասուրբ, ամենաքնքուշ զգացմունքներս անասելի կերպով վիրավորված էին: Հարազատ հոր աննպատակ սպանման գործի մեջ ուզում էին, որ հարազատ աղջի՜կը խորհրդակից և մասնակից լիներ... Այս մասին մտածելիս անգամ մազերս փշաքաղվում են և ամեն անգամ սոսկում եմ, որպես մի զարհուրելի ոճրագործ... Տեր աստված, մի՞թե բժիշկներն այդպես հեշտ կարող են խաղալ իրենց հիվանդների կյանքի հետ. մի՞թե առանց. զարհուրանքի նրանք կարող են նույնիսկ մտածել այդպիսի բաներ... Նրանք, որոնց ուղղակի կոչումն և հոժարակամ պարտականությունն է հիվանդներին կյանք տալ, ընդհակառակն՝ առաջարկում են ունեցած կյանքն էլ խլել, և այդ ինչո՞ւ– որովհետև իրեց գործից ոչինչ չեն հասկանում և, խոստովանելով այդ բանը, չեն ուզում հրաժարվել բժշկելուց, որպեսզի չխայտառակվեն իրենք... Ավազակ մարդասպաններն ավելի խիղճ ունեն թերևս:
Մյուս երկու եղբայրներս — Արշակն ու Գարեգինը — բավական չէ, որ անգործ են, այլև մի ծանր բեռ են դարձել մեր վզին: Երկուսն էլ ամբողջ օրն ընկած են տանը և ձրի ուտում են, խմում: Արշակին այլևս ոչ մի տեղ չեն պահում իր արբեցողության համար, իսկ Գարեգինն ինքը չի ուզում ոչ մի տեղ կանգնել: Չնայելով մեր հորդորանքներին, թախանձանքներին և հանդիմանություններին, ոչ Արշակն է ուզում ձեռք վերցնել իր արբեցողություններից, ոչ Գարեգինն — իր ծուլությունից: Ա՛խ, հա՜յր, հա՜յր, որքա՛ն տառապանքներ բերիր մեր գլխին... Նրա առողջության ժամանակ ամենքս սիրում էինք նրան և վախենում նրանից: Թողնելով իր զվարճություններն ու կատակները, հարկավոր դեպքում գիտեր լուրջ խոսել, լուրջ խրատել: Մենք աշխատում էինք այնպիսի անդուրեկան բան չանել, որի համար նա հանդիմաներ մեզ. իսկ այդպիսի դեպքերում նրա հանդիմանությունները շատ խիստ էին լինում: Կարո՞ղ էինք Գրիգորը, ես կամ Գարեգինը գեթ մի օր առանց մի որևիցե հարգելի պատճառի ուսումնարանից ետ ընկնել, կարո՞ղ էր Արշակը՝ նրա հետ միասին ճաշի նստած ժամանակ՝ մի բաժակ ավելի խմել: Իսկ ա՞յժմ: Այլևս չկա հայր, հավիտյան լռեցին նրա հանդիմանությունները, նրա խրատները, այո, հավիտյա՜ն, որովհետև այն, ինչ որ կար, էլ չի լինելու, անցյալն է՜լ չի դառնալու: Վա՛յ նրան, ով տեր չունի:
Երկու եղբայրներիս անգործ մնալը՝ մեր այս թշվառություն ժամանակ՝ սաստիկ մտատանջություն է պատճառում մանավանդ Գրիգորին: Էլ ոչ մի հանդիմանություն, ոչ մի նախատինք չի մնում, որ չթափի նրանց գլխին, բայց նրանք ուշադրություն չեն դարձնում ոչ նրա և ոչ ինձ ու մորս վրա, երբ մենք նույնպես սկսում ենք հանդիմանել, հորդորել, խնդրել, որ նրանք թողնեն իրենց պակասությունները և մի գործի կանգնեն:
Երեկ մտա Գրիգորի սենյակը: Նա այնտեղ չէր, բայց հարևան սենյակից լսեցի նրա ձայնը, խոսում էր Արշակի և Գարեգինի հետ.
— ... մի՞թե գոնե ամոթ, պատկառանք չունեք, — ասում էր նա: — Ախր մինչև ե՞րբ պիտի այդպես ման գաք... Տեսնում եք, էլի, թե հետզհետե մեր վիճակն ի՞նչ է դառնում, օր կգա, որ դուք այստեղ հացի կտոր անգամ չեք գտնիլ, որ ուտեք: Գոնե ձեզ համար, ձեր փորի համար աշխատեցեք... Եվ ի՞նչ հուսով եք այդպես անում:
— Մի վախի, աշխարհիս երեսին ոչ ոք քաղցած չի մեռնի, — լսեցի մեծ եղբորս ձայնը, որին հետևեց երկար հորանջում:
— Եվ առանց ամոթի՞, — նկատեց Գրիգորը: — Եվ դու ընդունակ կլինես ծանոթներիդ, բարեկամներիդ, թեկուզ հենց բոլորովին անծանոթ մարդկանց պարզել ձեռքդ՝ ողորմություն խնդրելո՞ւ... Հա՞:
— Դեհ, շատ պետք է զահլա տանե՞ս, — բարկացած գոռաց Արշակը: — Եթե սիրտդ շատ է այրվում ծնողներիդ և քրոջդ համար, կարող ես ինքդ աշխատել:
Դեռ կարճ ժամանակ լռություն տիրեց, հետո լսվեց Գրիգորի չոր հազը:
— Դու այնքան չես մտածում, որ եթե ես, — չեմ ասում քեզ պես, փոքր-ինչ առողջ լինեի, բանն երբեք այնտեղ չէի հասցնի, որ իմ այդ պարտականությունը դու ինքդ հիշեցնեիր, — հանդարտ ձայնով պատասխանեց նա, երբ հազը կտրեց: — Բայց, դժբախտաբար, այո՜, դժբախտաբար, ես ստիպված եմ լսելու քեզնից այդպիսի խոսքեր, որքան էլ այդ ծանր լինի ինձ համար:
— Թող քույրդ աշխատի...
— Եվ դու ուտե՞ս, — աղաղակեց Գրիգորը մի այնպիսի եղանակով, որից երևում էր, որ նա երբեք չէր սպասում, թե Արշակից մի այդպիսի բան կարող է լսել:
Կարճ լռությունից հետո լսեցի, թե ինչպես նա սաստիկ զայրացած մոտեցավ դռան շեմքին: Նա ներս մտավ և դուռը ամուր շրխկացնելով փակեց ետևից: Ես արձանացած կանգնած էի սենյակի մեջտեղ և չգիտեի ինչ էր կատարվում իմ մեջ. այսքանը միայն գիտեի, որ մեծ եղբորս արտասանած վերջին խոսքերը, «թող քույրդ աշխատի» — ինձ սաստիկ ազդել էին...
— Աննա՞, — զարմացած և փոքր-ինչ վախեցած արտասանեց նա հանկարծ տեսնելով ինձ:
Երևում էր, որ չէր սպասում, թե ես այնտեղ կլինեի: Ես չկարողացա ձայն հանել և ոչ էլ շարժվել տեղիցս:
Նա կամաց մոտեցավ ինձ, կամաց առավ ձեռքերս և, սաստիկ կարեկցությամբ, նայելով աչքերիս, արտասանեց դողդոջուն ձայնով:
— Սիրելի քույրիկս, տեսնո՞ւմ ես, տեսնո՞ւմ ես, որքան անգութ են նրանք...
— Ի՞նչ, ես կաշխատեմ, — սառնությամբ պատասխանեցի ես:
Նրա դեմքի վրա երևաց սաստիկ տանջանք:
— Աննա, սիրելիս, — շշնջաց նա, և նրա ձայնը, կարծես, հանգավ: Նրա աչքերը լցվեցին արտասուքի փայլուն կաթիլներով, նա խոնարհվեց և սկսեց համբուրել ձեռքերս: Ես համարյա ոչինչ չէի զգում և շարունակ կանգնած էի նույն դրության մեջ:
Հանկարծ թողեց ձեռքս և գնաց դեպի իր մահճակալը:
— Ա՛խ, ինչո՞ւ ես հիվանդ եմ, — աղաղակեց և ընկնելով անկողնի վրա, դեմքը թաքցրեց բարձի մեջ:
Այն աստիճան աղեկտուր էր նրա ձայնը, որ ցնցվեցի, և սիրտս կարծես սաստի՜կ, սաստի՜կ ճմլեցին: Շտապեցի դեպի նա: Նա ցնցողաբար հեկեկում էր և ցնցվելուց նրա ամբողջ մարմինը վեր ու վեր էր թռչում: Առաջին անգամն էր, որ տեսնում էի նրան այդպես հուսահատված և լաց լինելիս: Իսկ առաջ նրա դեմքի վրա երբեք չէի տեսել հուսահատության ոչ մի գիծ, աչքերի մեջ արտասուքի ոչ մի՝ կաթիլ, նա միշտ խրախուսում էր մեզ, հանդիմանում, երբ տեսնում էր, որ մենք այնպես շուտ ընկնում ենք հոգով, և ամեն անգամ կարողանում էր մեզ վրա ներգործություն ունենալ: Իսկ ա՞յժմ, ա՞յժմ:
Նրա աղաղակն ու հեկեկանքն ամեն բանից էլ լավ էր բացատրում, թե որքան փշրված էր նրա ուժեղ կամքն արտաքին ծանր հանգամանքներից... «Ախ, ինչո՞ւ ես հիվանդ եմ», — աղաղակում էր նա այն ժամանակ, երբ ես նրան ասում եմ, թե պատրաստ եմ աշխատելու: Այդ խոսքերն երբեք չեմ մոռանալ, դրանք արտասանված էին այնպիսի տանջանքով և այնպիսի անկեղծ սրտով, որից երևում էր, թե որքան անկեղծ և անհուն էր նրա եղբայրական սերը դեպի ինձ...
Ամեն կերպ աշխատեցի հանգստացնել նրան, բայց նա այն աստիճան հուզվել էր, որ այլևս չկարողացավ խոսել ինձ հետ: Ավելի լավ համարեցի նրան մենակ թողնել և դուրս եկա շատ ծանր տրամադրությամբ. «Թող քույրդ աշխատի» խոսքերը բնավ մտքիցս չէին հեռանում... Բայց ամենից ավելի ինձ մտատանջում էր այն հանգամանքը, որ Գրիգորի հուզմունքը անվնաս չէր կարող անցնել նրա առողջության համար: Եվ, դժբախտաբար, այդպես էլ եղավ. — այսօր նրա դրությունը շատ վատ է:
Դեպի քեզ ունեցած սաստիկ կարոտս է, սիրելի Հռիփսիմե, որ այսքան երկար նամակներ եմ գրում քեզ. — այդ միևնույն է, թե խոսում եմ քեզ հետ: Սիրտս սաստիկ լցված է: Վշտերս ուզում եմ բաժանել մեկի հետ և բացի քեզնից էլ ո՞վ ունեմ... Ախ, եթե այժմ մոտս լինեիր, միակ կարեկիցս, ինչպե՛ս ջերմագին կսեղմեի քեզ վշտահար կրծքիս...
Քո Աննա Սարոյան
ԺԲ
Անգին քույրիկ,
— Եղբայրս, — Գրիգորը մեռավ... Արտասուքը խեղդում է ինձ, էլ ուժ չունեմ գրելու...
ԺԳ
Թիֆլիս, 30 ապրիլի 1881
Ստացա անկեղծ ցավակցությանդ նամակը: Անչափ շնորհակալ եմ և խրախուսանքիդ համար: Առավել քան այժմ ես կարոտ եմ այդպիսի խրախուսանքների, որովհետև զգում եմ, թե ինչպես վերջին հարվածը հիմն ի վեր տապալել է ամբողջ բարոյական աշխարհս: Ես ընկած եմ, որպես մի մարդ, որ անթիվ ծանր վերքեր ստանալուց հետո ստանում է և վերջին ամենասարսափելի վերքն ուղիղ կրծքին: Սակայն ես չեմ տրտնջում: Փառք և գոհություն նրան, ով տնօրինում է մարդկային բախտը: Երբ տեսնում ես, երբ զգում ես, որ տկար են ուժերդ, պետք է հպատակվես տիրապետող բարձր, անիմանալի օրենքներին, որոնց սահմանել է ինքը նախախնամողը: Եվ ես հպատակվում եմ: Մինչև այժմ հուսահատ պատերազմ էի մղում: Մոլորության անդունդն արդեն բաց էր արել իմ առաջ իր ահարկու բերանը, և քիչ էր մնում, որ կուրորեն ընկնեի նրա մեջ: Բայց ի՞նչ շահեցի դրանից. — այն որ տանջանքներս կրկնապատկվեցին, ա՜յն, որ մեղք գործեցի և ի վերջո ընկա հաղթված: Այո՛, ես այժմ ընկած եմ. հպարտ գլուխս այլևս չի հանդգնում վերև նայել, նա խոնարհված է և միշտ խոնարհ կմնա: Թող այսուհետև ինչ կուզե լինի — ես հաշտվել եմ ամեն բանի հետ: Եվ դու չես կարող երևակայել, սիրելի Հռիփսիմե, թե որքան հանգիստ եմ այժմ: Եթե կուրծքս ճղեն և հանեն սիրտս, նրան սառած կգտնեն: Կարծես ես այլևս չեմ ապրում: Եվ այդ պատճառով, առանց գեթ մի փոքր հուզվելու, այժմ, համարձակ նկարագրել քեզ եղբորս վերջին ժամերն ու մահն իրենց բոլոր մանրամասնություններով: Եվ պետք է նկարագրեմ: Թող քո աչքերից էլ փոքր-ինչ արտասուք թափվի նա արժանի է դրան:
Նա մեռավ սրանից ուղիղ երկու շաբաթ առաջ, նույն ամսի 16-ին, երեկոյան մոտ 5 ժամին: Այդ նշանավոր օրը շատ լավ հիշում եմ: Գարունն այստեղ շատ վաղ եկած լինելով, եղանակը հիանալի էր և այնքան տաք, որ մինչև անգամ լուսամուտները բաց էինք արել: Մեր տեղափոխվելուց հետո, առաջին անգամն էր, որ մենք այս տանը պարզ օդ էինք ծծում: Գրիգորը պառկած էր լուսամուտի առաջ, երկու օր առաջ նա խնդրել էր, որ մահճակալն այնտեղ տեղափոխենք: Վերջին անգամ ուզում էր տեսնել գարնան պայծառ արևը, նայել կապույտ երկնքին և տեսնել, թե ինչպես ուրախ ծիծեռնակները գալիս նստում են բակում կապած թոկի վրա, օրորվելով ճլվլում են և նորից թռչում գնում: Այդ հինգերորդ օրն էր, որ այլևս չէր կարողանում վեր կենալ անկողնից: Մենք բոլորովին չէինք կարծում, թե այդ օրը կմեռներ, որովհետև մեռնելուց մի քանի ժամ առաջ նրա դրությունը նույնն էր, ինչ որ մի՝ քանի օր առաջ, մինչև անգամ լավ էր: Բայց երևի ինքն այդ իմանում էր, որովհետև նույն օրն առավոտյան հատուկ խնդրեց ինձ, որ չհեռանամ մոտից: Այդ օրը սովորականից ավելի քնքուշ էր թե դեպի ինձ, և թե՛ դեպի մայրս, որի մի ոտը հորս սենյակումն էր, մյուսը նրա մոտ: Այդ օրը սովորականից շատ էլ էր խոսում ինձ հետ: Իսկ երբեմն մերթ ուրախ էր լինում, մերթ հանկարծ տխրում և մտածության մեջ ընկնում: Մի անգամ էլ ուրախ խոսելուց հետո, հանկարծ լռեց, գլուխը դարձրեց դեպի լուսամուտը և դուրս նայելով, ընկղմվեց մտածմունքների մեջ: Չուզեցի խանգարել նրան, և փոքր-ինչ կռանալով դեպի նա, սկսեցի նայել դեմքին: Աստվա՛ծ իմ, որքա՛ն փոխված էր այդ դեմքը, իմ ճանաչած սիրուն, կանացի դեմքը. — նիհար, չոր, գունատ, կարծես մի կաթիլ արյուն անգամ չկար նրա երակների մեջ: Փոքրիկ, կանոնավոր քիթը, որ միշտ ներդաշնակ գեղեցկություն էր տվել նրա դեմքին, կարծես սաստիկ մեծացած, դուրս էր ցցվել սեղմված պնչերով: Աչքերը խոր էին ընկել և մեծացել, իսկ պարզ, լայն ճակատը կարծես ավելի լայնացել էր: Չգիտեմ ինչ էր պատճառը, բայց ինձ թվում էր, թե առաջին անգամն եմ տեսնում նրան այդքան փոխված: Երկար ժամանակ նա անշարժ կար նույն դրության մեջ: Մի ինչ-որ անորոշ զգացմունք, կարծես, չէր թողնում ինձ, որ խանգարեմ նրա մտածմունքները, իսկ ինձ թվում էր, թե այդ մտածմունքները թանկ արժեն նրա համար: Լուռ և խորին վշտով նայում էի նրա դեմքին, երբ հանկարծ նրա շրթունքները բացվեցին, և նա կամաց, շատ կամաց, կարծես ինքնիրեն շշնջաց.
— Ինչ սիրուն բան է գարունը... Ակամա սիրում ես կյանքը, ինչքան էլ որ լի լիներ ձախորդություններով... ակամա ուզում ես ապրել, սիրել և...
Լռեց և դեմքը կամաց դեպի ինձ դարձրեց,
— Ուղիղ ասա, քույրիկ, առաջվա նման դարձյա՞լ մտածում ես...
— Ոչ, Գրիգո՜ր, ես աղոթում եմ, — պատասխանեցի ջերմեռանդ զգացմունքով:
Տեսա, թե ինչպես նրա դեմքը պայծառացավ: Նա առավ ձեռքս և սեղմեց:
— Աղոթի՜ր, սիրելի՜ քույրիկ, — պատասխանեց, կարծես, ուժ ստացած: — Աղոթի՛ր, միայն աղոթքը կարող է փրկել քեզ կյանքիդ ծանր րոպեներում... Հավատա ինձ, որ երբեք չես զղջա, եթե չմոռանաս իմ այս անկեղծ խորհուրդը: Ճշմարիտ է, թեև կյանքի ձախորդություններն երբեմն շատ մոլորությունների պատճառ են դառնում, բայց մարդս այդպիսի դեպքերում միշտ աչքի առաջ պիտի ունենա, թե ո՛վ և ի՞նչ է ինքը, երբեք չպիտի մեռցնե իր մեջ հավատը, հույսը, երբեք չպիտի մոռանա աղոթել, կարծելով թե այդպիսով ինքը վրեժխնդիր է լինում այդ չափից դուրս անմտություն կլիներ մարդու կողմից... Հավատա ինձ, որ ձախորդություններն ու թշվառությունն էլ ունեն հոգեկան իրենց վսեմ քաղցրությունը, ինչպես առողջությունն ու երջանկությունը, միայն թե մարդ բնավ չկորցներ հավատը, հույսը, բնավ չմոռանար աղոթել... Այդ սովորեցրել է ինձ ինքը կյանքը, և դու առանց կասկածելու հավատա ինձ:
Ես լսում էի նրան խորին երկյուղածությամբ, լսում էի ո՜չ թե իբրև մի քսան տարեկան անփորձ երիտասարդի, այլ որպես մի պատկառելի, փորձության բովից անցած ծերունու, մի երկնառաք մարգարեի, որ տարածում է աստծո խոսքը — Բայց հանկարծ նրան լսելիս՝ մի ինչ-որ անորոշ երկյուղ պաշարեց ինձ: «Այս ի՞նչպես է խոսում սա այսօր» — այդ հարցն ակամա ծագեց գլխումս: Իսկ նա խոսում էր մի ուրիշ տեսակ, ոչ այնպես, ինչպես ամեն անգամ խոսում էր այդպիսի բաների մասին, նրա ձայնը հնչում էր տխուր, բայց մի ի՛նչ-որ վեհ, սրբազան ոգևորությամբ: Նա նայում էլ էր ուրիշ տեսակ: Նրա հայացքը վառվում էր. դրանով կարծես ուզում էր ուժ տալ իր խոսքերի ազդեցությանը...
— Գրիգո՜ր, ինչու՞ այսօր այսպես ես խոսում, — չկարողանալով դիմանալ, հարցրի կարճ լռությունից հետո:
— Ինչո՞ւ, — արտասանեց քնքշորեն, նայեց աչքերիս և մի տեսակ օտարոտի կերպով ժպտաց: — Որովհետև պետք է... մեռնեմ, — ավելացրեց հանդարտ ձայնով, բայց վերջին բառն արտասանեց այնքան կամաց, որ հազիվ լսեցի:
Չգիտեմ այդ րոպեին ինչ պատահեց ինձ, միայն ամուր գրկեցի նրան, կարծեցի, թե նույն րոպեին հավիտյան պիտի անհետանար աչքիս առաջից:
— Գրիգո՜ր, իհարկե, կատակ ես անում, — շշնջացի, ինքս իմ ձայնից վախենալով:
Դարձյալ նայեցի աչքերին, և տեսա, թե ինչպես ժպիտը հանկարծ անհետացավ նրա դեմքից և այդ դեմքն ընդունեց տխուր, վշտալից արտահայտություն: Նա ոչինչ չպատասխանեց, միայն երկար նայեց աչքերիս և դեմքը շրջեց դեպի լուսամուտը: Այժմ նայում էի նրան համարյա սարսափով, հա՜մ ուզում էի փախչել նրանից, հա՜մ գրկիցս բաց չթողնել...
Չգիտեմ որքան ժամանակ այդպես անցավ, երբ նա, շարունակ դուրս նայելով, առաջվա նման, բայց այս անգամ շատ տխուր ձայնով շշնջաց.
— Հիշո՞ւմ ես, քույրիկ — այն ժամանակ մենք դեռ շատ փոքր էինք, ես տասը տարեկան էի, դու՝ յոթ — գնացել էինք տետրակներ առնելու և ետ էինք գալիս: Ճանապարհին մեզ մի կատաղած եզ պատահեց: Ամենքն երկյուղից մի կողմն էին փախչում և թաքնվում առաջին պատահած տեղը: Մենք շատ վատ տեղովն էինք անցնում, այնտեղ ոչ խանութ կար, ոչ բակ, որտեղ մենք էլ կարող լինեինք թաքնվել: Ճարահատյալ կանգնեցինք այնտեղ գտնված մի տան պատի տակ: Եզը մոտենում էր: Գունաթափ և սաստիկ երկյուղով դու սեղմվեցիր ինձ: Ես կանգնեցի առաջդ, որպեսզի եզանը դիմավորեմ և պաշտպանեմ քեզ նրա հարվածից: Արյուն կտրած աչքերով եզն ուղղակի ինձ վրա եկավ և կանգնեց մեր առաջ: Ես սարսափից ոչ կարողացա աղաղակել, ոչ շարժվել, միայն բնազդմամբ մի կողմ սեղմվեցի և ետևիցս երկու ձեռքով ամուր բռնեցի քեզ: Եզը կանգնեց, կանգնեց, նայեց, նայեց մեզ, հանկարծ փռնչացրեց, շուռ եկավ և, պոչը տատանելով, վազեց միևնույն ուղղությամբ: Մենք ազատվեցինք: Ես նայեցի դեմքիդ և կարծես, այժմ էլ տեսնում եմ այդ դեմքը, սաստիկ գունաթափ, սարսափից չռած, անմիտ աչքերով, դու ամբողջ մարմնով դողում էիր, առանց թողնելու ինձ շարունակ նայում էիր եզան ետևից, կարծես նա դարձյալ շուռ պիտի գար մեր կողմը և առաջվա նման պիտի մոտենար մեզ այս անգամ հարու տալու դիտավորությամբ: Բայց եզը շուռ եկավ մի ուրիշ փողոց և չքացավ մեր աչքերից: Տեսա, թե ինչպես դու ազատ շունչ քաշեցիր, լուռ նայեցիր ինձ, մի տեսակ օտարոտի, բայց շատ անշնորհք կերպով ժպտացիր, կամ ավելի ճիշտ է ասել ծամածռեցիր դեմքդ և հանկարծ լաց եղար: Թեև, իհարկե, ես չփրկեցի քեզ եզան հարվածից, բայց այդ րոպեին պատրաստ էի զոհ գնալու եզանը, միայն թե քեզ ազատած լինեի, չնայելով, որ սարսափն ինձ էլ էր կաշկանդել: Այնուհետև ինչպիսի հպարտությամբ և հրճվանքով հիշում էի այդ անցքը, մտքումս մի անգամից տպավորվել էր, որ քեզ ազատողն ես էի...
Նա լռեց և մնաց անշարժ, անթարթ դեպի դուրս նայելով: Երևում էր, որ մանկական այդ հիշողությունն այդ րոպեին էլ քաղցր էր նրա համար, և նա չէր ուզում հեռացնել այդ հիշողությունն իր գլխից: Ես էլ չէի համարձակվում խանգարել նրա այդ քաղցր հիշողությունը: Իրավ, ի՜նչ սքանչելի ժամանակներ էին այդ...
Մանկության օրեր, երազի նման
Անցաք, գնացիք, այլ չեք դառնալո՛ւ...
շշնջաց նա, կամաց հոգոց հանեց և նայեց ինձ:
— Գրիգո՛ր, ինչո՞ւ հիշեցրիր ինձ այդ անցքը, — հարցրի:
— Ինչո՞ւ, — արտասանեց նա հուսահատ ձայնով. — նրա ՝ համար, որ ես այժմ այլևս ոչ մի բանից չեմ կարող քեզ ազատել…
Զգացի, թե ինչպես սիրտս, սաստիկ ցավ տալով, թրթռաց, գլուխս ակամա խոնարհվեց նրա կրծքի վրա, և հուսահատության հեկեկանքը սկսեց խեղդել ինձ: Այդ րոպեին արդեն աներկբա զգում էի, թե ինչպես մի աներևույթ զորություն սկսում էր կամաց-կամաց բաժանել նրան ինձնից հավիտյան...
Ճաշին, բացի կես բաժակ կաթից, ոչինչ չառավ բերանը: Նկատում էի, թե ինչպես կամաց-կամաց թուլանում էր նա, բայց ուշքը մինչև վերջին շունչը վրան էր: Մեռնելուց մի ժամ առաջ ուզեց տեսնել հորը: Մայրս, որ, ըստ երևույթին, արդեն սկսել էր հասկանալ, թե բանն ինչումն է, կատարեց նրա խնդիրքը: Շուտով հորս՝ թևից բռնած զգուշությամբ ներս բերեց և զգուշությամբ նստեցրեց հիվանդի մահճակալի առաջ՝ աթոռի վրա: Հայր և որդի նայեցին միմյանց, հորս հայացքը նույն անմիտ, նույն անզգա հայացքն էր, սակայն այս անգամ այդ հայացքի մեջ նկատվում էր փոքր-ինչ հետաքրքրություն, իսկ եղբորս հայացքը... Ինչքա՛ն սեր, կարեկցություն, վիշտ և հուսահատություն կար այդ հայացքի մեջ, հորը հավիտյան մնաս բարյավ ասող այդ լուռ վերջին հայացքի մեջ... Առավ հոր ձեռքը, ուզեց բան ասել, բայց ոչ մի ձայն դուրս չեկավ բերանից: Միայն խոնարհվեց և շրթունքը կպցրեց նրա ձեռքին:
— Այս ո՞վ է, — կամաց հարցրեց հայրս, նայելով մորս:
— Գրիգորն է... Չե՞ս ճանաչում, — հազիվ կարողացավ արտասանել խեղճ մայրս, որովհետև արտասուքը խեղդում էր նրան:
— Ոչ, չեմ ճանաչում, — պատասխանեց հայրս և, փոքր-ինչ լռելուց հետո, հարցրեց. — հիվա՞նդ է:
— Այո:
— Ես էլ եմ հիվանդ, խեղճ տղա, ես էլ եմ հիվանդ, — արտասանեց հայրս, կարծես, սաստիկ կարեկցությամբ և, ձեռքը հեռացնելով Գրիգորի շրթունքից, սկսեց շոյել նրա գլուխը:
Այլևս չկարողացա դիմանալ — սիրտս պատռվում էր — և շտապով դուրս գնացի, որպեսզի այլևս ոչինչ չտեսնեմ, ոչինչ չլսեմ...
Երբ քառորդ ժամից հետո դարձյալ ներս մտա, մայրս հորս արդեն դուրս էր տարել: Գրիգորը պառկած էր երեսն ի վեր և ձեռքով ծածկել էր դեմքը: Երբ մոտեցա նրան, ձեռքը հեռացրեց դեմքից: Ինչքա՜ն վիշտ տեսա այդ դեմքի վրա... Աղերսող հայացքով նայեց ինձ և առավ ձեռքս:
— Աննա՛, — արտասանեց դողդոջուն ձայնով, — դու գիտես, թե ինչպես կնայես հայրիկին ու մայրիկին: Բացի քեզնից, նրանք ո՜չ ոք չունեն, օգնիր նրանց, ինչպես կարող ես:
Ապա սեղմեց ձեռքս, թողեց և պատասխան չպահանջեց, չպահանջեց արդյոք նրա համար, որ հասկանում էր, թե որպիսի ձանը պարտականություն էր դնում ինձ վրա, թե նրա համար, որ հույս ուներ ինձնից — չգիտեմ, միայն այդ մասին այլևս ոչինչ չխոսեց:
Նրա մահվան ներկա էինք միայն ես, մայրս և Թոմաս Գասպարիչը, որ հենց նոր էր եկել և, իմանալով, թե բանն ինչումն է, սաստիկ տխուր նստած էր մի կողմը: (Եղբայրներս եղանակը լավ լինելու պատճառով այդ օրը դուրս էին գնացել և դեռ տուն չէին եկել, ո՛վ գիտե որտեղ էին թափառում): Նա խնդրեց, որ քահանա կանչենք: Թոմաս Գասպարիչը գնաց քահանայի ետևից: Քահանան եկավ: Ինչպիսի սրբազան ջերմեռանդությամբ ընդունեց հաղորդությունը... Մեռնելուց առաջ համբուրեց մորս ձեռքը, հետո — իմը, իսկ ամենից վերջը Թոմաս Գասպարիչինը, որն, այլևս չկարողանալով դիմանալ, սկսեց երեխայի նման լաց լինել: Այնուհետև վերջին հայացքը — վշտալից, աղերսող հայացքը — ձգեց ինձ վրա և համարյա նույն րոպեին էլ հոգին ավանղեց... Ոչ, հոգին չավանդեց — հոգին ավանդելիս, ասում են, մարդ սարսափելի է լինում, բայց այդպիսի բան ես բոլորովին չնկատեցի նրա մեջ — այլ աչքերը փակեց և քնեց, քնեց, որպեսզի այլևս երբեք չարթնանա... Երբ աչքերը փակեց, ես բոլորովին չէի կարծում, թե մեռավ, բայց մայրս այդ իսկույն հասկացավ: Նա նախ մի տեսակ բութ, անմիտ հայացքով մեքենայաբար նայեց ինձ, հետո թույլ, շատ թույլ ձայնով, կարծես ուժասպառ ճչաց և, գլուխը դնելով մեռած որդու գլխի մոտ՝ բարձի վրա, մի ձեռքով գրկեց նրա կուրծքը: Սաստիկ մի դող ցնցեց ողջ մարմինս, ես հասկացա, որ եղբայրս մեռավ: Աչքերս մթնեցին, ծնկներս թուլացան և այնուհետև այլևս ոչինչ չզգացի: Երբ ուշքի եկա, տեսա, որ պառկած եմ սենյակումս՝ մահճակալիս վրա, մայրս նստած է կողքիս՝ սառը, գունատ, չոր դեմքով, իսկ Թոմաս Գասպարիչը– դիմացը՝ աթոռի վրա, վշտից սառած ու կուլ եկած: Սկզբում կարծեցի, թե առավոտ է և նոր եմ զարթնում, բայց երբ նայեցի մորս, նայեցի Թոմաս Գասպարիչին, նայեցի շուրջս, դարձյալ մորս, դարձյալ Թոմաս Գասպարիչին– արդեն եղելությունը պարզվեց ինձ համար: Եվ մինչև հիմա էլ զարմանում եմ, թե այդ ժամանակ ի՜նչպես կարողացա այնքան հանգիստ լինել. — ո՜չ մի հառաչանք, ո՜չ մի արտասուքի կաթիլ, ո՜չ մի դառնություն, ո՜չ մի վիշտ, կարծես մեռած էի և զգում էի, որ մեռած եմ: Ասում էին կեր՝ ուտում էի, խմիր՝ խմում էի, հագիր՝ հագնում էի, բեր այսինչը՝ բերում էի, տար այսինչը՝ տանում էի, արի՝ գալիս էի, գնա՝ գնում էի, մի խոսքով՝ անում էի, ինչ որ ասում էին, և արածս ոչ հասկանում էի, ոչ զգում: Եվ եթե այժմ հարցնես ինձ, թե ինչպես թաղեցինք եղբորս, ով կար հուղարկավորությանը և այլն– ոչինչ չեմ կարող ասել: Այսքանը միայն մութ կերպով երազի նման հիշում եմ, որ ինձ սևեր հագցրին, ձեռքս մի թաշկինակ դրին, թեև թաշկինակի կարիք չունեի, ձեռքիցս բռնեցին, տարան եկեղեցի, և դարձյալ ետ բերին: Այս էլ հիշում եմ, որ եկեղեցում համբուրեցի նրա ճակատը, դարձյալ համբուրեցի, դարձյալ... էլ ոչինչ չեմ հիշում: Իսկ այժմ, երբ այդ ժամանակից անցել է ամբողջ երկու շաբաթ, երբ ամեն օր մտնում եմ նրա սենյակը և ամբողջ ժամերով՝ ձեռքերս խաչած՝ նստում եմ նրա դատարկ մահճակալի վրա — ի՞նչ եմ զգում ես... Փառք և գոհություն նրան, ով տնօրինում է մարդկային բախտը: «Աղոթքը, միայն աղոթքը կարող է փրկել քեզ կյանքիդ ծանր րոպեներում» — ասաց նա: Օրհնյա՜լ լինի քո հիշատակը իմ սիրելի, իմ անգի՜ն եղբայր:
Քո Աննա Սարոյան
ԺԴ
Թիֆլիս, 25 հունիսի 1881
Սիրելի Հռիփսիմե,
Նամակ ես պահանջում. — ի՞նչ գրեմ, ի՞նչ ունեմ գրելու, ի՞նչ կարող եմ գրել, երբ շուրջս և ներսս կատարյալ դատարկություն է տիրում: Ոչինչ չկա, ոչ մի հիմնավոր բան, որից կարողանայի ամուր կպչել՝ չանհետանալու համար, որի վրա կարողանայի վերջնականապես կենտրոնացնել թափառող մտքիս ընթացքը՝ չմոլորվելու համար: Երևակայիր մի անհուն անտակ խորխորատ անվերջ տարածության մեջ, որտեղ ընկել է մարդ, նա տարածում է ձեռքերն այս ու այն կողմը, որպեսզի մի բան գտնի, որից կարողանա բռնել՝ ավելի խորը չընկնելու համար, բայց միշտ հանդիպում է դատարկ տարածության, և նա շարունակ ընկնում է ցած, ցնկնում է անվերջ, մինչև անգամ ոտների տակ հատակ չգտնելով. — ես այդ դրության մեջ եմ: Ճշմարիտ է, կա իմ մեջ մի զգացմունք, որի համար պարտական եմ մեռած եղբորս, և թեև այդ զգացմունքը շատ անգամ բարերար ներգործություն է ունեցել տանջված հոգուս վրա, բայց... անգին քույրիկ, հասկանո՞ւմ ես, թե որքա՛ն երիտասարդ եմ ես դեռ և թե սիրտս, հոգիս բնականաբար դեպի ինչը պիտի ձգտեն: Ես... Ա՛խ, բավական է. թողնենք այն, այլևս սիրտ չկա:
Եղբորս մահն, իհարկե, անհետևանք չէր կարող անցնել ոչ ինձ և ոչ մորս համար մանավանդ մեր այս թշվառության ժամանակ: Մայրս անմիջապես ընկավ անկողին և մոտ մի ամիս շարունակ պառկած էր: Նրա և հորս միակ խնամատարն ես էի, թեև ես էլ պակաս հիվանդ չէի զգում ինձ: Նրա անկողնից վեր կենալն ու իմ պառկելը մեկ եղավ, կարծես դիտմամբ իրար խոսք էինք տվել այդպես անելու: Ես նրանից ավելի կարճ ժամանակ էի պառկած և ահա մի շաբաթ է ինչ վեր եմ կացել: Այժմ ինձ սաստիկ թույլ եմ զգում, երկար չեմ կարողանում ման գալ կամ որևիցե բան շինել, շուտով հոգնում եմ, ուզում եմ նստել կամ թիկն տալ: Գրիչն էլ այժմ դժվարությամբ եմ շարժում ձեռքիս: Անցյալ օրը նայեցի հայելում, և ինքս ինձնից սարսափեցի: Ակամա վերցրի անցյալ տարվա լուսանկարս և համեմատեցի. — ինչքա՛ն փոփոխություն... չէի ուզում հավատալ, թե այդքան փոխվել եմ: «Կամ այս իմ լուսանկարս չէ, կամ թե հայելին է ինձ խաբում» — ասում էի ինքս ինձ: Լուսանկարը ներկայացնում է մի գեղեցիկ, մի կայտառ օրիորդ, որի աչքերն երջանկությամբ և չարաճճի կերպով ժպտում են, իսկ հայելու մեջ տեսնում էի սաստիկ նիհար, սաստիկ գունատ, կարծես ծերացած մի աղջիկ, որի անկենդան, մեքենայական հայացքը, կարծես, ասում է... ի՞նչ է ասում. — որոշ ոչինչ, բայց մի բան ասում է, որ ոչ ինքն է հասկանում, և ոչ ուրիշը կարող է հասկանալ... Դառնացած դեն շպրտեցի լուսանկարս և հեռացա հայելուց...
| Следующая страница | ||