Պատկանյան Ռաֆայել՝ Արձակ երկեր | |
Ես Նարեկը հանեցի քիսայիցս, իրեն տվի ու ասի` վարպետը ասաց, որ էս կարդալը դեռ վաղ է, դեռ քերական պիտի վերջացնեմ, հետո սաղմոս, մյուսներն էլ շտե իրենց կարգով:
Պապայիս վրայից նկատելի էր, որ կամաց-կամաց սկսել է հավատալ, որովհետև տեղից ելավ, գտակը առավ, դուրս գնաց ու մի քիչ ժամանակից հետո ետ դարձավ ձեռքը մի բարակ գիրք բռնած. «Ահա՛ քեզ քերական, ասաց, զգույշ եղիր, չկեղտոտես, չպատռես, թե չէ` կաշիդ կպլոկեմ. երեք շահի եմ տվել մանրավաճառ Սարգսին»: «Մեր ժամանակները — չգիտեմ հիմիկ ինչպե՞ս է — գիրքը, թուղթը, գրիչը, թանաքը մանրավաճառների խանութում կծախվեր»:
Քերականը որ ձեռք առա, ախորժակս բոլորովին կորավ. առավոտվանից բան կերած չէի, բայց սեղանին բերանս բան դնել չկարողացա, խելքս միտքս վարպետիս տանն էր, ֆալախայի, ճիպոտի վախը սրտիցս դուրս էր ելել:
Վարժատուն որ գնացի, դեռ տղաները հավաքված չէին, վարպետս էլ պարտեզ դուրս էր եկել — ահա էդ տեղերը, ասաց ու մատով ցույց տվեց զինջիրմեյիս ծառի տեղը — բոլթա կտար: Ինձ որ տեսավ` «Հածե, ինչո՞ւ էդպես շուտ ետ դարձար, հարցրեց, կերակուր չկերա՞ր, ի՞նչ»: «Չէ, կերա» ասի: «Է՛յ, մի քիչ էլ հանգստանայիր դեռ», ասաց: «Հանգստացա» ասի: «Լավ, ասաց, ուզում ես` էստեղ խաղա, թե չես ուզում` գնա սենյակը նստիր»: Քերականս ցույց տվի իրեն. «ահա՛, պապաս առավ», — ասի: «Լավ, — ասաց, տղաները որ գան` կսովորես»: «Չէ՛, ես հիմա եմ ուզում սովորել: Դաս տուր ինձ», ասի... «Ի՛, ասավ, ինչո՞ւ էդքան շտապով: Չլինի շուտով սովորել, խալֆա լինել ես ուզում, որ ինձպես երեխաներ կարդացնես», — ասաց հանաք անելով: Ես բան չասի, սուս կեցա, որովհետև իսկի մտքովս անցած չէր վարժապետ կամ տիրացու կամ տերտեր լինել. էնքան ուզում էի` մամայիս, հարևանների առջև պարծենամ թե` նայեցեք վրաս, ես ինձ համար մեկ բան եմ: Երեխությո՛ւն, էնպես չէ՞:
Վարպետս ձեռքիցս առավ քերականս, մեկ երեսը դարձրեց — էն արդեն պնակիտի վրա սովորել էի. «ահա քեզ դաս», — ասաց ու` այբ խե չա, բեն ծա պեն դասը տվեց. «գնա սերտի՛ր, ասաց, երեխաները որ հավաքվեն ես էլ որ տեղս նստեմ, դասդ կպատասխանես»:
Գնացի սենյակ, տեղս նստեցի ու սկսեցի կարդալ: Ի՞նչ տեսնեմ, իսկի դժվար չէ եղել, էլի նույն այբ-բեն-գիմ-դան էր. էդ էլ շուտ սովորեցի: Վարպետս դեռ պարտեզումն էր, զաֆռանգի տերևներն էր փետում ու մեկ տուփի մեջ շարում: Գնացի մոտը, «դասս գիտեմ», — ասի: Մարդը ապշեց, բայց բան չասաց, առանց մեկ սխալի դասս ծայրեծայր պատասխանեցի: «Լա՛վ, ասաց. այժմ էս առ` այբ ժե ճե ռա, բեն ինի մեն սե, ինչ որ է»: Նորից գնացի տեղս. աչքի անցկացրի նոր դասս, տեսնեմ` էն էլ հեշտ է եղել, էլի իմ գիտցածս այբբենգիմդան է, էնքան որ գրերը մեջեմեջ շարված են: Նորից գնացի վարպետի մոտ, դասս լավ պատասխանեցի: Ի՞նչ խոսքս երկարացնեմ, դեռ տղաները նոր էին սկսել հավաքվել — սուտ ասած չլինեմ — գուցե տասը դաս պատասխանեցի ու հասա ա-փե-նե-զերին, ու մինչև երեկոյան զանգերը գրեթե գրքի կեսը անցա:
Պապայիս ասի, պապաս չհավատաց, կարծում էր թե սուտ էի ասում. բայց երևում էր, որ սկսել էր արդեն ավելի ինձ սիրել, վրաս տաքանալ: Ո՞վ գիտե, գուցե մարդը — Աստված ողորմի հոգուն — միտք էր անում. «էս լակոտի ասածի քսաներորդ մասն էլ ղորթ որ լինի, էլի վատ չէ»: Մամաս խո խեղճը տեղ չի գտնում նստելու, սրտի խնդումից ինչ անի չանի, իսկույն իր տոնական մետաքսե շորերը քանդում է ու ինձ համար ս. Գևորգի օրվա գեղեցիկ շոր է ձևում, տատս էլ իր ծածուկ սնդուկից հանեց մեկ թանկագին թաշկինակ, գույնը վարդի պես կարմիր, վրան` սիրամարգի պոչի պես կանաչ-կապույտ նախշերով, ու ինձ փողպատցու բաշխեց. պապաս էլ խոսք տվեց, որ վաղը առավոտյան կանուխ բազար գնա, վարտիքացու կապույտ նանկա առնի ու մեկ ջուխտ դեղին սափիանե կոշիկ գնի:
Մարդուս լեզուն կարո՞ղ է սրտի խնդումը խոսքով մեկնել… կհավատա՞ս, էն րոպեին ինձ մեկը թագավորություն տար — ադամորդու համար դրանից լավ էլ ի՞նչ բախտ կա. — ես էնքան ուրախ չէի լինի, ինչքան որ էն երեկոյան ուրախ էի… Վերջապես, մյուս օրը մինչև կեսօր քերականս ծայրեծայր ավարտեցի ու բերի պապայիս տվի, «ահա, պապա, ասի, անվնաս հանձնում եմ քեզ քերականս, ասի, էլ ինձ պետք չէ, հիմա կարգը եկավ պստիկ սաղմոսին»:
Պապաս որ լսեց, ապշած, բերանը բաց մնաց: «Հածե՛, ղո՞րթ ես ասում»: «Ապա սուտ պիտի ասեի՞, ի՞նչ», ասի: «Հանաք ես անում, շան ցգնած»: «Ինչո՞ւ հանաք պիտի անեմ, ասի պարծենալով, չես հավատում, գնա վարպետիս հարցրու»:
«Հայդե, էրթանք» — ասաց մարդը — Աստված ողորմի հոգուն — ու գդակն առավ, շտապ-շտապ գնաց, ես էլ ետևից գնացի: Երբ որ վարպետիս տունը մտանք. «բարև՛, վարպետ, — ասաց, — ղո՞րթ է սրա ասածը թե` երեկ ու այսօր հա՛մ պնակիտը վերջացրել է, հա՛մ էլ քերականը»: «Հա, ասաց Մկրտիչ վարպետը, ղո՛րթ է ղո՛րթ, հիմա նրա համար մեկ պստիկ սաղմոս պիտի գնես, էլի մեկ դաստա թուղթ, որովհետև, մեր կանոնով, քերական կարդացող տղան դեռ գիր չի գրի, բայց պստիկ սաղմոսը որ սկսի, գրելուն էլ պետք է սովորի: Էսպես է մեր կանոնը: «Հա՛, թանաք ու գրիչ էլ առ ու տուր իրեն, դրանք էլ պետք են գրելու համար»:
«Հա՛յ, շան կաթ կերած, ասաց պապաս սրտի ուրախությունից, ա՛յ, ապրե՛ս, Մարտիրոս, ապրե՛ս, մեռնելը կկարծեի, էդ տեսակ իմաստուն եղածդ չէի կարծի… «Տիրացու ախպեր, դարձավ նա վարպետիս, խեղճը ասում էր, ասում էր, ես չէի հավատում. մի՛ ասիլ, որ ասածը ղորթ է եղել: Հա՛յ, մայրդ մեռնի, էսպիսի էլ զարմանալի բան... Հիմա, վարպետ, ախր քեզ էլ մեկ բանով շնորհակալ պիտի լինե՞նք, թե չէ…»: «Է՛յ, ինչ, — ասաց վարպետը սուտ մուտ քաշվելով, — առջևներս օրեր շատ, մեկ օր հալբաթ ամեն բան իր կարգը կգտնի... «Կարգս ո՞րն է, հենց էստեղից ուղղակի ոսկերչի մոտ պիտի գնանք, մեկ տեսոք արծաթե մատանիք պիտի պատվիրենք»: «Ի՞նչ ես էսպես վռազում... դե... Աստուծով... տեսնենք... գուցե...»: Մարդը սրտի ուրախությունից խելքն ու գլուխը կորցրել էր:
Ինչպես որ ասել էր, էնպես էլ արավ պապաս. իսկույն գնաց ոսկերիչ Մելքոնի մոտ, մեկ հաստլիկ, վրան կնիքով մատանիք առավ, հետո գնաց մանրավաճառ Սարգսից մեկ պստիկ սաղմոս գնեց, — հետն էլ պարծեցավ մամայիս պես, մեկի վրա տասը ավելացնելով, և տուն բերեց: «Ահա քեզ պստիկ-սաղմոս, — ասաց, — բայց շա՛ն երես, տե՛ս, շուտ չպրծնես, թե չէ` փողս գրքիդ հերիք կանի՞», — ասաց հանաք անելով: Իսկույն գիրքը ձեռքս առա, բաց արի և սկսեցի ինձ համար կմկմալով կարդալ: Սկզբում մի քիչ դժվար երևացին վանկ-վանկ չգրած խոսքերը, բայց կարդալով` բավականին ընտելացա ու մինչև կերակուրի պատրաստ լինելը` գիրքը ձեռքիցս վար չդրի:
Կեսօրից հետո որ վարպետիս մոտ գնացի, փքված հպարտ-հպարտ` վարպետիս մոտեցա, էն արծաթե մատանին ձեռքը տվի, «պապաս բարև արավ, ասի, էս էլ քեզ ղրկեց, բա՛րի վայելես: Էս պստիկ-սաղմոսն էլ ինձ համար առավ», ասի: «Շեն կենա, ասաց վարպետս ու մատանին մատին հագավ ու ինձ էլ նոր առած գրքից դաս տվեց, էս մի քիչ դժվար կլինի, ասաց. բայց որ աշխատես, կամաց-կամաց կվարժվես»:
Գնացի, տեղս նստեցի ու սկսեցի կարդալ. չորս անգամ որ ետև ետևից կարդացի դասս, համարյա թե բերան սովորեցի: Եկա վարպետիս առջև, էն տերտերի եղանակով «երանյալից» որ կարդացի, մարդը բոլորովին ապուշ կտրվեց, բերանը բաց մնաց: Երկու դաս որ էլի պատասխանեցի. «Հերիք է, ասաց վարպետս, հիմա թուղթ առ, ծալիր, տետրակ կարիր, բեր ինձ, քեզ համար տողեմ, օրինակ էլ տամ, որ գրես»: Էնպես էլ արի: Բայց գրածս կարդալուս պես շնորհքով չէր, զ, ղ, շ, չ, ո, ս, խիստ չարչարեցին ինձ. օրինակին որ նայում էի, կարծես հեշտ կերևային, բայց երբ գրիչս ձեռքս առա ու սկսեցի գրել, մատիս տակից ուրիշ տեսակ բաներ էին դուրս գալիս, օրինակին իսկի չէին նմանում: Մեկ էլ էս, որ առաջին անգամից իսկի չէի կարողանում տողի վրա ուղիղ գրեի. կամ գրիչս էր դեպի վեր գնում, գրերս վերևի տողերին էին կպչում, կամ էնպես ցած էր գնում, որ ներքևի տողին էին հասնում: Հազիվհազ մեկ երես բան գրեցի հա՛յ-հա՛յ երեկոյան զանգի ժամանակները, տետրակիս երեսին հինգ-վեց տեղ թանաք էր թափվել, տեղտեղ էլ գրածիս վրա երեսիս քրտինքն էր կաթել, թանաքը փռվել էր, ուրիշ տեղ էլ թաց-թաց գրածս թևովս ջնջել էի, վերջապես ջնջոցի պես մեկ կեղտոտ բան տարի ցույց տվի վարպետիս: Գրածս տեսավ թե չէ` վարպետս կարծես ուրախացավ: «Ապա՛, ջանս, դու կարծում էիր թե գրել-կարդալը հե՞շտ բան է. չէ, բալաս, էդ հեշտ, շուտով վերջացնելու բան չէ. մենք մինչև էս տեղը հասել ենք, գիտե՞ս ինչեր ենք քաշել: Տղան մինչև մեկ դույլ թանաք չթափի ու երեսուն դաստա թուղթ փչացնի, լավ գրել կսովորի՞: Գրելը կարդալու պես հեշտ չգիտենաս. կարդալը ի՞նչ բան է որ, նրանից էլ հեշտ բան կա՞ որ, քոռ նանիս էլ լավ վարպետի մոտ տաս, կարդալ կսովորի: Շնորհքը գրելն է»: Տղաներն այնպես բարձր-բարձր ծիծաղեցին վրաս, որ ամոթից աչքս մութ կոխեց, սիրտս լցվեց, սկսեցի հեկեկալով լաց լինել: «Հա՛ծե, ինչո՞ւ ես լաց լինում, — ասաց վարպետս, — ո՛ւյ, մեծասիրտ տղա ես եղել: Էդպես հպարտ եղածդ չգիտեի: Ես քեզ մեկ խոնարհ տղա գիտեի, մի ասիլ որ փորիդ մեջ չար սատանա ես ունեցել… Հածե, ապո՛ւշ, դու ե՞րբ ես լսել, որ մեկ տղա առաջին անգամից գրիչը ձեռքը առած չառած` պարզ գրի: Էդ դու կարծում ես, թե քերականը որ լըպռ լըպռ կարդացիր պրծար, ամեն բան էլ էդպես շուտով պիտի սկսես ու վերջացնե՞ս: Չէ, ջա՛նս, գրել-կարդալը էդքան հեշտ բան չէ: Հեշտ բան ուզում ե՞ս — գնա գետինը փորիր, ջուր կրիր, ժամի դռանը մուրա — շտե քեզ հեշտ արհեստ, իսկ գրել կարդալը հեշտ արհեստ չէ: Դու շատ քիթ վեր չքաշես, որ պստլիկ քերականը շուտով վերջացրիր: Քերականը ի՞նչ հորս ցավն է որ, էն դեռ գրել-կարդալուն առաջի երեսն է: Մեկ տեսնենք` պստիկ Սաղմոսն էլ վերջացրու` մեծ-սաղմոսը սկսիր, մեծ-սաղմոսը վերջացրու ժամագիրքը սկսիր, էն էլ որ վերջացնես` ավետարանը ձեռքդ առ, էն էլ որ վերջացրիր` Նարեկը կարդա, էն էլ կարդացիր` հետո Չամչյան կա, Չամչյանից հետո տրամաբանություն կա, տրամաբանությունից հետո` ճարտասանություն կա կարդալու, էն էլ կարդացիր. ո՞ր մեկն ասեմ, նրանց տեղը շա՛տ… Հապա՛, պարոնս, դու ի՞նչ գիտեիր»…
Տղաները նորից վրաս ծիծաղեցին, ես նորից ամոթով մնացի:
Մինչև էս օրս հասկացած չեմ, ինչո՞ւ էսպիսի խոսքեր ասաց վարպետս: Հոգիս վկայում էր, որ ես վատ, անպիտան, անպետք աշակերտ չէի, էդ կծու խոսքերին, էդ ծաղրին արժանի չէի: Էն էլ լավ գիտեի, որ ընկերներս ո՛րը, մյուսներին նայելով, ո՛րն էլ նախանձից էին ծիծաղում վրաս, բայց վարպետիս էդպես հետս ժաժ եկածը չհավանեցի, դժվարս եկավ: Իսկ նա չգիտեր, թե ես իրեն ինչպես սիրել էի, էս սուրբ ժամը վկա որ — ասաց, մատովը Լուսավորչի զանգատունը ցույց տալով, պապայիդ մամայիդ մեռցրու` ասեր, կմեռցնեի, էնպես էի սիրել էդ անպիտան մարդուն: Քեզ ի՞նչ ասեմ, էդ մարդը առաջին եկած օրս, առանց պատճառի առներ, վար կոխեր ինձ, ոտքիս ֆալախա զարներ — էնչափ սիրտս ցավեցրած չէր լինի, ինչպես որ էդ խոսքերովը... Դու ի՞նչ կասես, հա՛յ-հա՛յ հիսունհինգ տարի կլինի, դեռ մտքիցս ելած չէ… Մեկ-մեկ ժամանակ միտք եմ անում` չլինի՞ թե նախանձ էր… մյուս կողմից էս էլ կասեմ` դեռ ի՞նչս էր տեսել, որ նախանձեր... Սուտ չէ, ղորթ է, երկու օրվա մեջ ես էն արի, ինչ որ գուցե ուրիշները երկու տարվա մեջ չէին անի, բայց ինչպես որ վարպետն ինքն էլ իր բերանով ասաց, իմ արածս դեռ գրել-կարդալու առաջին երեսն էր, էնտեղ գուցե՛ դեռ հազար երեսներ մնացել էին` մեկ մեկուց դժվար...
Էդ չար սահաթին իմ և վարպետիս միջից սև կատու անցավ. հոգիս զգաց, որ կամ ես էդ մարդու գլխին խաթա պիտի բերեմ, կամ` նա իմ գլխին... Ա՛խ, հայ վա՛խ, ինչո՞ւ էն երեկոյան, տուն որ գնացի, էդ ամեն բանը տեղովտեղով հորս-մորս չասի, որ նրանք քաշեին առնեին ինձ նրանից ու մեկ ուրիշ վարպետի տային... Բայց սուս կեցա, մարդու բան չասի, դարդս սրտիս մեջ խորունկ թաղեցի. հետն էլ թաղեցի իմ բախտս ու ջահել արևս...
Կարճ ժամանակից պստիկ-սաղմոսն էլ վերջացրի. պապաս մեծ սաղմոս առավ, մեկ ամսից էն էլ պրծա, ձեռքս ժամագիրք առա կարդալու, երկու-երեք ամսից ժամագիրքն էլ պրծա` ավետարանը սկսեցի: Էդ միջոցին գիրս էլ կամաց-կամաց կարգի ընկավ, էնպես որ եթե իմ ու վարպետիս ձեռքը կողքե-կողք չդնեիր ու մեկ լավ չնայեիր, գուցե շատ տարբերությունն էլ չգտնեիր:
Անցավ էսպես մեկ տարի: Ես արդեն Նարեկն էլ պրծել էի, Չամչյանի քերականությունը սկսել: Վարպետս միջից տեղ-տեղ կարդալ կտար, ինչպես որ սաղմոսն ու ավետարանը, տեղ-տեղ էլ բերան սերտել կտար, բայց իսկի խելքիս չէր պառկում, թե դա ի՞նչ տեսակ բան է... Խոսքի վրա` ի՞նչ ասել է` «փառք, փառքի, ի փառե, զփառ», ի՞նչ ասել է էդ, դրա բուն միտքն ի՞նչ է, ի՞նչ է ուզում ասել, ի՞նչ է ուզում հասկացնել, ի՞նչ է ուզում սովորեցնել, այսինքն ուզում եմ ասել թե` դրա օգուտն ի՞նչ է: Էլի սաղմոսը, ժամագիրքը, ավետարանը կարդալիս գիտեի, որ աղոթք են. ես էլ որ չհասկանամ, միտք էի անում, Աստված կհասկանա հո և իրեն տված փառաբանություններս ընդունելի կլինեն հո՛: Բայց այդ Չամչյանի միջի «փառ, փառի, զփառեն» իսկի բան չհասկացա — հիմա էլ չեմ հասկանում, գուցե էնպես էլ չհասկացած պիտի մեռնեմ: Ինքս ինձ միտք եմ անում. «կամ էդ մեկ անպետք դատարկ բան է, դրանցից մարդուն ոչ մի օգուտ չկա, կամ դրա միտքը վարպետս ինքն էլ չգիտի»:
Մեկ օր, ինչպես կլինի` որ վեր եմ կենում, վարպետիս ասում. «էդ քերականությունից, — ասում եմ, — մարդ ի՞նչ է սովորում», ասում եմ: «Էդ քո խելքի բանը չէ, — ասում է, — երբ կմեծանաս, ասում է, էն ժամանակ կիմանաս», ասում է: «Թե որ — ես էլ դառնում եմ իրեն ասում — թե որ մեծանալուցս հետո պիտի հասկանամ, — ասում եմ, — ավելի լավ չէ՞ որ, — ասում եմ, — թող դեռ մեծանամ և հետո սովորեմ. չհասկացած բանը սովորելը ի՞նչ շահ», ասում եմ: «Էստե՛ղ արի, էստե՛ղ» ասում է վարպետս: Մոտն եմ գնում: «Ձեռքիդ ափը բաց արա», ասում է: Վախենալով, բայց էլի բաց եմ անում ափս... Մեկ խփում է էն ճիպոտով, մեկ էլ է խփում. «շտե քերականությանն մեկնությունն ու օգուտը. հիմա հասկացա՞ր: Գնա տեղդ նստի և մեկ էլ խելքիդ կտրած չկտրածը դուրս չտաս…»:
Ափս գնդակի պես ուռեց, կապույտ հետքերը չորս-հինգ ամսից հազիվ անցան, շաբաթներով չէ թե գրել, մեկ ասեղ էլ չէի կարող վերցնել — էնպես կսկծում էր ձեռիս ամեն մի պճեղը: Էլի սուս կեցա, պապայիս, մամայիս բան չասի: Հարցրին. «Ինչո՞ւ ձեռդ ուռել է», ասի թե` «վարպետիցս ետ գալու ժամանակ ոտքս քարին դեմ ընկավ, սայլի ճանապարհի վրա գլորվեցի, էդ միջոցին մեկ սայլ մատերիս վրայով անցավ»:
Կես տարուց հետո քերականությունն էլ ծայրեծայր վերջացրի, հերթը հասավ տրամաբանությանը. բայց էդ գիրքը մանրավաճառի մոտ չգտնվեց, եղած չեղածը քաղաքի մեջ մեկ հատիկ կար, էն էլ Օ...օղլուի մոտ էր: Կամա ակամա պիտի Ստամբոլից ապսպրվեր: Մինչև որ գիր գրեցինք, փողը ղրկեցինք, մինչև որ էդ տրամաբանաթյունը ձեռներս հասավ, անցավ կես տարի: Էդ միջոցին ես մեկ անգամ էլ ծայրեծայր քաղվածք արի Չամչյանի քերականությունը:
Ես գիտեի թե տրամաբանությունը որ գա էդ, անօգուտ «փառ, փառի, փառու, փերեալ եմ, փերեալ ես, փերեալ է» դերբայից, կոչական, ածական, իգական-ից կազատվեմ: Բայց երբ տրամաբանությունը ձեռքս առա ու սկսեցի երես երեսի ետևից բերան սերտել` էն ժամանակ տեղով հասկացա, որ գրել-կարդալը հեշտ արհեստ չէ եղել ու մեկ երկու տարվա մեջ չի վերջացվի: Դժվարը էն չէր, որ օրը կամ երկու կամ երեք երես բան բերան անեի, էդ դատարկ բան է. էն ժամանակ էնպես սուր միտք ունեի, որ ավետարանից կամ աստվածաշնչից գլուխ-գլուխ բերան սերտելը ինձ համար մի գավաթ ջուր խմելու պես մեկ բան էր: Դժվարն էն էր, որ բերանս կբլբլար, գլուխս չէր մտնում, չէի հասկանում — հիմա էլ էդպես է հո՛ — բայց էն ժամանակները մեջս ուրիշ կրակ կար, մեկ անկշտում ծարավ կար նոր-նոր բաներ իմանալու, ամեն բանի իսկը գիտենալու, խոսքի վրա` ինչո՞ւ մեր ձմեռը բուք ու սառնամանիք է, իսկ Երուսաղեմում — մղդսիների ասելով — իսկի ձմեռ չկա. ինչո՞ւ մեր տեղը ամառը տաք է, իսկ Սիբիրի կողմերը, դեռ էն կողմերն էլ, ասում են թե` ամառ բոլորովին չի լինում, տարին-տասներկու ամիս ձմեռ ու բուք է, ինչո՞ւ գարնանը կռունկները, վայրենի սագերը, արագիլները հարավից դեպի հյուսիս են գնում, ինչո՞ւ աշնանը էլի նորից ետ են դառնում, ինչո՞ւ ծովի ջուրը աղի է, ինչի՞ց է գոյանում փայլակն ու կայծակը, ձյունը, անձրևը ու կարկուտը. ղորթ է՞ էդ ծեր մարդկանց ասածը, թե ամպը Եղիա մարգարեի սայլի ակերից է գոռում, ինչպե՞ս են գործում փարչան, մախմուրը, ինչպե՞ս և ինչից են շինում էս մեր պատուհանների ապակին... հարցնելու, իմանալու, սովորելու բան շա՛տ, ո՞ր մեկը ասեմ... բայց ո՞ւմից իմանայի, ո՞ւմը հարցնեի, ի՞նչ հնարով սովորեի... Երևի, ինքս ինձ միտք էի անում, կա էնպիսի մարդ, որ էդ ամենը գիտի, կա էնպիսի գիրք, որտեղ էս ամենը գրված է, բայց որտե՞ղ գտնեմ էդ մարդուն, ո՞ւր է էդ գիրքը, ծովի ո՞ր անդունդից հանեմ... Մեկ էլ` որ գիրքը գտնեի` ի՞նչ օգուտ, որ հասկանալու չեմ, որովհետև էնքան գիրք որ համարյա թե ամենն էլ բերան սերտեցի, ինչպես կասեն` հում-հում կերա ու միջից բան չհասկացա, էն գրքից էլ ի՞նչ պիտի հասկանամ... Կա՞ արդյոք աշխարհքիս երեսին էնպիսի մի մարդ, որ կարողանար ինձ գիրք հասկանալ սովորեցնել... Թե՞ ամենքն էլ ինձ պես գիրքը չհասկացած բերան սովորել են և հետո անունները իմաստուն, վարպետ, տիրացու, վարժապետ է եղել:
Էսպիսի մտածմունքների մեջ էի գիշեր-ցերեկ... Հալվում էի, մաշվում էի... չորս կողմս մեկ խելոք մարդ չկար, որ սրտիս դարդը առջևը ոթեի, որ էս կասկածները կա՛մ հաներ մտքիցս, կամ մեկ ուրիշ ճար ցույց տար: Առավոտյան անկողնից վեր կկենայի, մամայիս կտեսնեի, երեկոյան աչքիս առջև միշտ պապաս էր. էդ ողորմելիներից ի՞նչ պիտի հարցնեի, ի՞նչ պիտի սովորեի: Մամաս-Աստված ողորմի հոգուն — սիրտս շահել որ ուզենար, կառներ ձեռքով փախլավա, խուռապիա, տեսակ-տեսակ հալվաներ կեփեր, կդներ առջևս, կարծում էր, թե դրանով ինձ մեծ բախտի հասցրեց. էն ասենք` խեղճի ձեռքից ավելի ի՞նչ կգար: Պապաս էլ-Աստված հոգին լուսավորե — բերանից կկտրեր ու ինձ համար գրքի, թղթի, գրչի փող չէր խնայի– խեղճ մարդու վաստակածը քանի՞ կոպեկ էր որ — նա էլ կարծում էր, թե դրանից ավելի որդի սիրել չի կարելի, հետո երկուսն էլ զարմանում էին, թե ինչո՞ւ ես ժամանակ-ժամանակ սրտիս նեղությունից հայ-հայ միսս եմ ուտում…
Էսպիսով կես տարի էլ անցավ:
Գարնան ժամանակներն էր: Մեկ օր առավոտյան վաղ վարժատուն գնացի: Վարպետը պարտեզում փոս էր փորում, հենց էնտեղ, որտեղ բանվորդ էս րոպեիս փորում է, և ուզում էր մի ազնիվ ծիրանի ծառ տնկել, նրա կնիկն էլ պատի մոտ մաղադանոս, թարխուն ու տեսակ-տեսակ ուտելու կանաչեղեն էր որոնում: Մոտեցա ու` «Վարպե՛տ, — ասի, — հոգնել ես, ինձ տուր բահը, քիչ էլ ես փորեմ»: «Առ», — ասաց, տվեց ինձ բահը, ու ինքը գնաց շուշանների, կակաչների, սմբուլների վրայի հողը շուռ ու մուռ տալու, որ ջահել տերևները դուրս գան: Էդ միջոցին հարևանի դռնակից մի կինարմատ գլուխը ներս խոթեց. «հաքա՛, Անուշ, էստե՞ղ ես», հարցուց: «Հա, էստեղ եմ», — ասաց տանտիկինը: «Էստեղ արի մեկ րոպե, բան պիտի ասեմ», — ասաց հարևանի կնիկը: — Գալիս եմ, գալիս, ասաց յանկան ու շտապով բերեց դաբախով կանաչեղենը, վրան էլ մեկ սիրուն, ճերմակ ոսկորե կոթով չախու ու դրեց փոսի ափին և ասաց ինձ. «փոսը որ փորես պրծնես, էդ դաբախը խոհանոց կտանես», — ասաց ու շտապով վազեց դեպի դռնակը: «Էս ի՞նչ սիրուն դանակ է», — ասի ու էլի իմ բանս եմ շարունակում: Փոսը փորեցի պրծա, բահը դրի փոսի ափին ու ինքս գնացի սենյակը դասս սերտելու, մտքիցս բոլորովին ելավ կանաչեղենով դաբախը խոհանոց տանելը:
Անց է կենում ժամ-ժամուկես: Մեկ էլ տեսնեմ յանկան, լեղին պատռած, ներս է մտնում: «Հա՛ծե, Մարտիրոս, — ասում է, — դաբախը խոհանոց չտարա՞ր», — ասում է: «Չէ, յանկա, ասում եմ, մտքիցս ելավ, ասում եմ, — էս րոպեիս կբերեմ»: Գնում եմ դաբախը առնում ու տանում տալիս յանկային: «Չախուն ապա որտե՞ղ է», — ասում է: Այն ժամանակ մենակ նկատում եմ, որ դանակը չկա: Վազելով գնում եմ պարտեզ, փոսի մեջ եմ նայում, բերանի հողն եմ շուռ ու մուռ տալիս, քրքրում, անցած ճանապարհս եմ տնտղում, դես ու դեն ընկնում — դանակը չկա: Գալիս եմ յանկայիս մոտ, էսպես-էսպես բան է, ասում եմ, դանակը կորել է, ասում եմ: «Ի՛, — ասում է, — իսկի էդպիսի բան կլինի՞, ասում է. իսկի լույս ցերեկով ահագին դանակը կկորչի՞, ասում է, քորո՞ց է, կեռի՞կ է, ի՞նչ: Շուտով գնա գտիր, թե չէ գլխիդ էնպիսի բան կբերեմ, որ մինչև սև հող մտնելդ չմոռանաս»: Ասաց էլ, արավ էլ անօրեն անհավատալի կինամարդը:
Մեկ էլ գնացի պարտեզ, ամեն ծակ ու ծուկ փնտրեցի, ամեն քարի, տերևի, ճյուղի տակ նայեցի, չկա, չկա ու չկա էդ դանակը, ոտով գլխով կորավ, գետին մտավ: Նորից գնացի խոհանոց. «Յանկա՛, ասի, ամբողջ պարտեզը քրքրեցի, տեղ չմնաց, որ չնայեի, հոգնեցի, բայց չախուն չգտա... Ի՛նչ ուզում ես արա»… «Թե դու չգտար, ես կգտնեմ, ասաց, ու էնպես խոժոռ աչքով նայեց վրաս, որ կարծես կանգնած տեղս հում-հում ուտել էր ուզում ինձ: «Է՛յ, գտիր, տեսնեմ` ինչպես ես գտնում», ասի սիրտ ելած: Ասի ու դուրս եկա խոհանոցից:
Կատաղած երեսով վազեց կինամարդը վարպետիս մոտ: Ի՞նչ խոսեցին, չգիտեմ: Վարպետը մնաց սենյակում, կնիկն էլ խոհանոց գնաց: Երկու-երեք րոպեից երկու աշակերտ գդակները առան, փողոցի դռնից դուրս գնացին (ես դեռ բակում կանգնած եմ): Երբ որ երեխաները փողոց գնացին, ես էլ մտա ներս ու տեղս նստեցի, սիրտս էլ էնպես վատ է, որ կարծես մահս եկել է. էս է` կմարեմ, սիրտս կանցնի: Ընկերներից մեկը կամացուկ ինձ ասաց, որ վարպետս պապայիս ետևից ղրկեց էն երկու տղաներին: Վախենում եմ, բայց չեմ երևցնում:
Կես ժամ չանցած տղաները վերադարձան, պապաս էլ նրանց ետևից ներս մտավ: Վարպետս տեղից վեր կացավ:
«Ես քեզ ձայն էի տվել, ասաց, որ որդուդ վատ, անազնիվ բնավորությունը աչքովդ տեսնես ու հասկանաս: Էս անպատկառին, էս անպիտանին — մատով վրաս ցույց տվավ — ինչքան կարողացա սովորեցրի, Աստծու առջև կարող եմ ասել, որ ոչ մեկ աշակերտիս էնպես սրտով կպած չեմ եղել, ինչպես էս լիրբ շանը: Իսկի սուտ ասած չեմ լինի, եթե ասեմ, թե հարազատ որդուս պես խնամք եմ ունեցել վրան… Բայց էսքան տարվա տանջանքիս փոխարեն որդիդ, էս հարամ-սատկելու տղադ ինչո՞վ վճարեց... Ականջդ բաց արա ու մեկ լավ լսիր: Մեկ որ էս անզգամը ինձ չի հավանում, ինձ խենթ, բան չիմացող, իրենից ցած, անպետք մարդ է համարում. ղորթ է, բերանով չի ասում, բայց նշանով, աչքով ցույց է տալիս, էդ էն նրա շարժմունքից եմ նկատում: Մեկ էլ աշակերտներիս սիրտը ինձնից սառեցնում է. «Ի՞նչ է մեր վարպետը, ոչ մի բան չգիտի ինքը, ի՞նչ է գլխին մեկ ահագին խումբ աշակերտ հավաքել»: Շտե էսպիսի բաներ, էդ էլ ես վրայից, շարժմունքից, քիթ ու պռունգից նկատում եմ — չկարծես թե ականջովս լսել եմ, չէ, սիրտս իմանում է, որ էդպես պիտի լինի: Ղորթ է, ապացույց բերել չեմ կարող — մեղքը ի՞նչ առնեմ — ինքս չեմ լսել, մարդ էլ չի ասել, բայց գիտես` որ ասածիս մեջ ոչ մի սուտ չկա: Վրա երեքն էլ էս, որ որդիդ գող-ավազակին մեկն է. էդ արդեն կարող եմ ապացուցել: Էսօր առավոտ որդիդ խիստ վաղ վարժատուն է գալիս, երբ որ հաստատ գիտի, որ էդ ժամանակ աշակերտները դեռ հավաքված չպիտի լինեն: Ի՞նչ է դրա պատճառը, մտքում վատ բան չունե՞ր, ով գիտի` ինչե՞ր էր միտքը դրել անելու իմ քնած ժամանակը տունս մտնել ուզեցել է, ինձ կամ կնկաս դեղ տալ ուզեցել է, ես ինչ գիտենամ, ախպեր. Աստված չեմ, որ սիրտը մտնեմ, մեջը եղածը տեսնեմ — թե՛ ադամորդու սիրտը, թե՛ ծովի անդունդը, երկուսն էլ մեզ համար մութ են. էս մեկ: Ես ինձ համար փոս էի փորում: Որդիդ մոտ եկավ, աչքիս լավ մարդ երևալու համար` «տո՛ւր, — ասում է, — վարպետ, բահդ ինձ, դու հոգնել ես` ես փորեմ»: Դրան ո՞վ էր ասել` Աստված կսիրես, արի ինձ օգնիր: Համարյա քսան տարի վարժապետություն եմ անում, էդ քսան տարվա մեջ քչից-քչից ձեռքիս տակից վեց հարյուր երեխա է անցել, իսկի մեկ անգամ եղած չէ, որ աշակերտներիցս մեկը գար ու ասեր, «Վարպե՛տ, բահդ տուր, փոս փորեմ»: Ինչպե՞ս է որ հենց Մարտիրոսն է ասում ինձ էդ խոսքը: Եթե արածը լավություն էր, էդ վեց հարյուր աշակերտներիցս ոչ ոք ինձ լավություն կամեցած չէ՞, ի՞նչ, բոլորն էլ ինձ թշնամի՞ էին, բոլորն էլ անազնիվ, վատ տղանե՞ր էին: Իսկ որդիդ նրանց միջից առաջինը եղավ, որ ասաց, «դու հոգնել ես, արի քեզ օգնեմ»: Ասել է, որ միտքը ծուռ էր. էս երկու: Նշանածս նրան տալիս է կանաչեղենով դաբախ ու ասում է` «իսկույն այս դաբախը տար, խոհանոց դիր»: Թե որ որդիդ լավ մարդ է, մտքի մեջ վատություն չկար, ինչո՞ւ իսկույն չառավ, չտարավ ու ժամերով գցում է գետնի վրա, ինչո՞ւ է էդպես անում: Մոռացա՞վ, կասես, բայց Մարտիրոսի սուր միտք ունենալը ես երկու տարուց ի վեր գիտեմ, էդ ինչպե՞ս է, որ ժամագիրք, ավետարան, քերականություն, տրամաբանություն ծայրեծայր բերան է սովորում` չի մոռանում ու մեկ ջուխտ խոսքը մոռանում է. իսկի հավատալ կարելի՞ է էդ բանին... Ասել է` որ «մոռացա» ասածը սուտ է, էդ մեկ դատարկ պատրվակ է. նա մոռացած չէ, այլ դիտմամբ էդպես արել է, մտքի մեջ վատություն է ունեցել: Էս քեզ երեք: Վերջ ի վերջո նշանածիս պապայից մնացած թանկագին ինգլիզի չախուն, որը երկուսս էլ աչքերիս լույսի պես սիրում էինք, դաբախի վրայից գողանում է, ո՞վ գիտի որտեղ է թաքցնում ու մեզ ասում է, թե կորավ: Իսկի էդպիսի բա՞ն կլինի, ախպեր… աշկարա բան է, որ որդիդ վաղուց մտքում դրել է էդ դանակը գողանալ, բայց առիթ ունեցած չէ, էսօր առիթը պատահել է, էլ ձեռքից բաց չի թողել: Եթե որդիդ գողանալու միտք ունեցած չէ, ապա ինչո՞ւ նշանածիս ասել է` «Էդ ինչ սիրուն դանակ է». երևի հավանել է որ գովել է, էդ ծծի երեխան էլ գիտի, որ գողը իր հավանած բանը կգողանա... Շտե ասելս էս էր: Ահա որդիդ, ահա՛ ես, դու եղիր մեր դատավորը:
Պապաս տեղն ու տեղը սառավ. երեսը մեկ ձյունի պես սպիտակում էր, մեկ կրակի պես կարմրում էր. հա՛ իմ վրաս էր նայում, հա՛ վարպետիս: Ի՞նչ աներ խեղճ մարդը, հավատար` մեղավորը որդին էր. չհավատար` դանակի կորչելը շատ կասկածավոր բան էր:
«Հածե, Մարտիրոս, ասաց ինձ, էս սհաթիս որտեղից ուզում ես` դանակը հանիր ու վարպետիդ տուր»:
— Պապա, — ասի, — չառած բանը ինչպե՞ս տամ, չպահած բանս որտեղի՞ց գտնեմ:
«Մարտիրո՛ս», կանչեց պապաս էնպիսի սասանական ձայնով, որ քիչ մնաց խելքս կորցնեի:
— Պապա, իսկի չհավատաս, բոլորը սուտ է: Ես գող չեմ, մի՛ հավատալ, ես չեմ գողացել: Վարպետս իմ վրա ջիգր ունի, երկու տարի է: Համարյա վարժարան մտնելու օրից ինձ վատություն է ուզում, բայց որ սիրտդ չկոտրվի, քեզ բան չէի ասում: Մի՛ հավատալ էդ մարդուն: Չգիտեմ ի՞նչ է եղել չախուն, գուցե մեկը ծածուկ պարտեզ մտել է, գողացել, գուցե ագռավը ոսկոր կարծելով թռցրել է, ես ի՞նչ գիտեմ, բայց կուրանամ, կույր ման գամ, որ ես առած չեմ… Պապա, վարպետս քեզ հիմարացնում է, նրա միտքը դանակը չէ, այլ դանակի պատրվակով իր հին ոխը ինձնից հանել է ուզում:
Էսպիսի շատ բաներ ասի, բայց ո՞ւմը կասես, պապայիս աչքը մութ էր կոխել, խոսքը ականջը չէր մտնում, նա էլի մեկ բերան «հանիր չախուն» էր ասում:
Վերջը վերջը ես էլ վերկացա ու` «պապա, ասի, քեզ մեկ բան ասե՞մ ասի. ես տեսնում եմ, որ էսօր մահս եկել է. ինչ կուզես արա, ես պատրաստ եմ»:
«Մարտիրոս, կանչեց պապաս, երեք անգամ քեզ կասեմ` կհանե՞ս չախուն թե չէ»:
— Չախուն վերցրած չեմ, — ասի:
«Չախուն կհանե՞ս թե չէ», — ասաց երկրորդ անգամ:
— Չախու չկա մոտս, — ասի ես նորից:
«Վերջին անգամ եմ ասում քեզ, չախուն կհանե՞ս թե չէ»:
— Պապա, ոտքդ պագնեմ, չախուն չեմ վերցրել, — ասի ու պապայիս ոտքերն ընկա:
«Բերեք ֆալախան», — ասաց պապաս:
| Следующая страница | ||