Պատկանյան Ռաֆայել՝ Արձակ երկեր | |
Ճը՛ռ-ճը՛ռ սայլերը բակը քաշեցին, կապուկներով ապրանքը տարան մարագը դարսեցին: Ես էլ սառած, սառույց կտրած մնացել եմ` ի՞նչ կլինի, յարաբ, դրա վերջը…
Վերջն այն եղավ, որ` երանի՛ մեռնեի, աչքովս չտեսնեի:
Երբ կապուկները տեղավորում, մարագն էլ կողպում են` խանութի տղան Սարգիս-աղայի ձեռքը մի թուղթ է դնում:
«Այս ի՞նչ է», հարցնում է Սարգիս-աղան:
— Չգիտեմ ի՞նչ բան է, — ասում է տղան, — այնինչ` սո՛ւտ, խիստ տեղով էլ գիտե, — աղաս ասաց, թե` Սարգիս-աղային տար, տակը ձեռք թող քաշե:
— Ջա՛նս, — ասաց Սարգիս-աղան, — ես ամեն տեսակ թղթի տակ ձեռք քաշելու սովորություն չունիմ. այս թղթի մեջ ի՞նչ է գրած, չգիտե՞ս:
— Պարզ չէ՞ որ, — ասաց տղան, — «այսքան ապրանք եմ ուղարկում», գրած է, ուրիշ ի՞նչ գրած պիտի լինի որ:
— Նայե, սուտ չասես, հոգուդ մեղք է. գրած չէ՞ մեջը, որ` այս ապրանքը գնեցի ու փողն այսինչ ժամանակ պիտի տամ, — հարցրեց Սարգիս-աղան:
— Չէ՛, աղաս խև՞ է, ի՞նչ է, որ այդպես բաներ գրե:
— Է՛, թե որ այդպես է, բեր ձեռք դնեմ, — ասաց միամիտ, բացբերան Սարգիս-աղան:
Թագուշը թանաք-գրիչի գնաց. ես մնացել եմ մոտը, աղաչում-պաղատում եմ` «ոտքդ պագնիմ, Սարգիս աղա, այդ թղթի տակ ձեռք մի քաշի, ասում եմ, անհնար է, որ այդ անխիղճը գլխիդ մի փորձանք չբերի»: Բայց ո՞ւմ ես ասում: Թղթի տակը ձեռք քաշեց, տվեց տղի ձեռքը. նա էլ ուրախ-ուրախ ելավ գնաց: Հետո ենք իմանում, որ Իվանուշը հե՛չ էլ Քիրման գնացած չէ. տղին այդպես է պատվիրել ասելու, նա էլ այդպես ասաց:
Ճաշի ժամանակ բոլորս էլ սեղանի շուրջը նստած հաց ենք ուտում: Սարգիս-աղան ինձ է դառնում, ասում. դու չէի՞ր ասողը, թե Իվանուշը իմ գլխին խաղ պիտի խաղա, բայց ասածիդ պես չեղավ: Այսօր խանութիս դուռը բացած-չբացած` չորս հինգ հոգի իրար ետևից ներս են մտնում, բարև տալի, — առանջին անգամ տեսած մարդիկս են — դու խալմուխ չայ ունի՞ս, թիթին ունի՞ս, հարցնում են, քանի՞սն է գինը: Ասում եմ, թե դեռ հաշիվը վերջացրել չենք, գինը վերջնական արել չենք. երբ որ ապրանքը պատրաստենք, կսկսենք ծախել, ասի ու ճամփեցի: Տեսա՞ր հիմա, դեռ մարդու էլ բան ասած չեմ, թե` այսպես-այսպես ապրանք ունիմ ձեռքս, բոլորը գիտեն, առնող առնողի է. ո՞վ գիտե` ապրանքը դուրս որ հանեմ` ինչպես պիտի խլեն տանեն... Հիմա էլ չպետք է սպասել. շտապով պետք է գնալ Իվանուշին ու, մեկ կտրողական խոսք ասել, քանի որ մուշտարիները տաք են… Աղջի՛, դու մեծ առուտուրի հետ հանաք ես անո՞ւմ. երբեմն մեծ առուտուրականի գործն այնպես է հարմարվում, որ մեկ օրվա մեջ այնքան է օգուտ անում, ինչքան մանրավաճառը երկու տարվա մեջը չի՛ անի — դու այդ գիտե՞ս: Հապա՛, սիրականս, առուտուր ասածդ այդպես բան է:
— Աստված բերանեդ լսե, — ասի, — ու է՛լ Իվանուշի վրա խոսք չբացվեցավ:
Այսպես անցավ չորս-հինգ ամիս: Հրեշտակապետի շաբաթն էր: Մի օր, իրիկվա դեմ, մեզ համար նստել ենք, զրույց ենք անում: Սուս-փուս ներս մտավ մի պառավ կնիկմարդ: Բարո՛վ: Աստծո՛ւ բարին: Երևում էր, որ խնամի էր: Ի՞նչ խոսքս երկարացնեմ. երեք օրից Թագուշիս խոսք տվինք մի միջին կարողության տեր մարդու. հարսանիքն էլ այդ ձմեռ սուրբ Սարգսից հետո պիտի անեինք: Օժիտը երեք հազար ռուբլի խոստացանք, հազար հինգ հարյուրը փողով, մնացածն էլ` անկողնաշար, հագուստ-բան, ալմասեղեն, ոսկեղեն, արծաթեղեն ինչպես որ կարգն է:
Քեզ մի տարօրինակ բան պիտի ասեմ: Երբ որ ես դրանց տունը գրվեցա, Թագուշը հինգ տարու էր: Երբ որ նշանեցինք` տասնհինգից ելել` տասնվեցը մտել էր. այնպես չէ՞ անում որ. ինչ որ է, ասել է` տասը տարի էր Սարգիս-աղայի տանը եղածս: Կհավատա՞ս, այդ տասը տարվա մեջ մի անգամ Թագուշիս վրա կարգին նայած չէի, մի անգամ չէի տնտղել, թե` այդ աղջիկը ի՞նչ տեսք ունի` գեղեցի՞կ է, տգե՞ղ է: Բայց նշանդրեքի օրը երբ որ ընտիր կերպասի շորը հագցրին, մանյակը, զարդերը կախեցին, մեդալիոնը վիզը անցրին, նոր թավիշե, ոսկի ծոպերով ֆեսը գլուխը դրին, վրայից էլ ադամանդյա ծաղիկը դրին, զարդարեցին, բերանս բաց մնաց, այնպե՛ս զարմացա: Կհավատաս, հա՛յ, հա՛յ ութսունս կմտնիմ, օրումս այդքան գեղեցիկ աղջիկ տեսած չէի. ես հո՛ թզուկ կանանցից չեմ, բայց ինձանից դեռ մի թիզ էլ երկար լիներ Թագուշը` ի՞նչ կասեիր. քեզ բոյ եմ ասում` իսկական նոճի, ձեռքերը բարակ, նազուկ մատները, կարծես, մեղրամոմից էին շինած, մազը սև, ունքերը սև, երեսը ձյունի պես ճերմակ — թշերից ալը կկաթեր. նայվածքը, նայվա՛ծքը, ա՛խ, այն հրեշտակի նայվա՛ծքը... Հա՛յ հա՛ — երեսունհինգ տարի է դեռ մտքիցս չի գնացել. այնպե՛ս աչքեր ուներ, — կհավատա՞ս ադամանդից էլ ցոլուն. արտևանունքները այնքա՛ն երկար էին, որ երեսի վրա շուք էին գցում, այդպես չնաշխարհիկ բան, ո՛չ տեսիլքում, ոչ է՛լ երազումս` տեսած չէի. ժամին միջի մեղա՛յ աստծու, մեղա՛, սուրբ աստվածամոր պատկերը տեսե՞լ ես — ի՛սկը նրա պատկերը, դեռ ավելի գեղեցիկ: Ա՛յ մարդ, չեմ ուզում աչքս վրայից հեռացնել. նայո՛ւմ, նայո՛ւմ, չեմ կշտանում… Նշանի օրը ինձ համար նստել եմ մի անկյուն, աչքս Թագուշիս վրա, մտքովս ո՛ւ, ո՛ւ հեռուներն եմ պտտվում: «Ափսո՛ս քեզ, հազա՛ր ափսոս, միտք եմ անում», այդ հրեշտակի կերպարանքովդ, մի օր, մի՞թե դու էլ հասարակ մարդու կին պիտի լինիս. դու էլ մի՞թե մեզ պես մի օր ընտանիքի տեր պիտի լինիս, մրոտ, կեղտոտ խոհանոցը պիտի մտնիս-ելլես. այդ նազուկ ձեռներդ պիտի կաշի դառնան` խմոր, լվացք ու հազար տեսակ տան գործ անելով. այդ վարդի թշերդ մի՞թե պիտի թոռոմեցնես վառարանի կրակի և օջախի ետև. այդ ադամանդե աչքերիդ շողքը մի՞թե պիտի կորցնես մի օր, երկանդ կապան ու երեխոցդ շորերը լուսե-լուս կարկատելով... Միտք եմ անում, միտք ու, սրտիցս արյուն է կաթում: Վա՛խ, Թագո՛ւշ, Թագո՛ւշ. այսօրվա օրս դու թագավորի թագը գլխիդ պիտի նստեիր, թագավորի ոսկի պալատի մեջ պիտի ապրեիր...
Առաջվա ժամանակները որ լիներ, խա՛չը վկա, այդ չնաշխարհիկ աղջկան կա՛մ թագավորը կառներ, կա՛մ թագավորի որդին... Խե՛ղճ աղջիկ, գառի պես կանգնել է, աշխարհիս բանից հե՛չ լուր չունի. նա կարծում է, թե հա` կարգվիլ, հա՛ մեկ տնից մեկ ուրիշ տուն կրվիլ...
Այն նշանի իրիկունը ես Թագուշիս լայեղ չէի տեսնում մի գեղեցիկ երիտասարդ, միջին կարողության տեր մարդու հետ կարգվելու. դու մի՛ ասի այդպես որ լիներ` հազար փառք էր... մի՛ ասի գալիք փորձանք կա եղել խեղճ աղջկա արդար գլխին... բայց էլի ամեն բանի պատճառը այն կարճ-կուտուր Իվանուշը եղավ:
Այդ վերջին խնդումն էր եղել մեր աստծու օրհնածների, նրանց երեսին է՛լ խնդում չտեսա: Քանի գնաց` գործերն ավերվեցան, քանի գնաց` խանութի բանը գեշցավ. վերջը-վերջը ամեն ինչ տակնուվրա եղավ. տնից-տեղից, խանութից զրկվեցին. մի քանի ամիս քրեհով տնից-տուն ապրեցին, մեկ էլ տեսնեմ` բոլորովին ելել են քաղաքից...
Նշանդրեքի մյուս օրը Իվանուշի խանութի տղան գալիս, Սարգիս-աղային ասում է` «Աղաս բարև արավ, ասում է, ասաց թե` վաղը պարտքիդ օրն է, երկու հազար օխտը հարյուր ռուբլի պատրաստեցեք, թիթինի ու խալմուխ չայի համար, ասում է, դեռ տան համար էլ խանութից ի՛նչ ասես առել եք: Հա՛, մոռցա ասելու, որ ինը սայլ ապրանքի մեջ կար մի արկղ մոդայից ընկած շորացուներ, ճմռթկած թավիշ, փտած մահուդ ու քթի, գույնը փոխած, մետաքս թաշկինակներ — ա՛յն էլ հարյուր ութսունչորս մանեթի — ուզում եք տվեք, թե չէ` փողի տեղը ժամացուցն ու մատանին ինձ կպահեմ»:
Պաղած մնաց խեղճ ողորմելին: «Ես նրանից ապրանքը գնե՞լ եմ, ի՞նչ է»:
— Հապա գնած չե՞ս, — ասաց երեսը պատռած տղան, — թե գնած չե՞ս, ապա ինչո՞ւ մեկ արկղ խալմուխ չայ, մեկ փաթեթ էլ թիթին վրայից ծախել ես: Ահա՛, որդուդ վրայի կապան էլ մեր ապրանքից է:
Այդ ճիշտ էր. Սարգիսն ապրանքն ստանալու երրորդ օրը թիթինի ու խալմուխ, չայի վրայից` մի կապոց մեկից, մի արկղ մյուսից` ծախել էր, և ճոթեղենից էլ մի քանի բան կտրել էին: Բայց զարմանալին այն է եղել, որ երեք ամսու մեջ Սարգիս-աղան մի անգամ չի կարողացել Իվանուշի երեսը տեսնել, որ ապրանքի մասին կտրողական բան խոսի, թե` «այս ապրանքը, որ ինձ ես ղրկել, ի՞նչ ես մտածել»: Տուն է գնում, ասում են խանութ գնաց, խանութ է գնում, ասում են` տուն գնաց. պարզ բան է, որ Իվանուշը Սարգիս-աղայի գլխին խաղ խաղալու միտք է ունեցել:
Շտապ գնում է Իվանուշի տունը. այս անգամ տանն է գտնում:
— Պարոն Իվանուշ, — ասում է, — դու իմ գլխին այս ի՞նչ խաղ խաղացիր:
— Ի՞նչ խաղ եմ խաղացել որ, — հարցնում է Իվանուշը, իբր բանից տեղյակ չէ:
— Ես ե՞րբ եմ քեզ ասել, թե տանս համար հարյուր ութսուն ռուբլու ճոթեղեն ապրանք ղրկե. ես քեզ ե՞րբ եմ ասել` ինձ թիթին ու խալմուխ չայ ղրկե… այսպես բան չի լինի, ես քո ապրանքը չե՛մ ուզում. շո՛ւտ սայլեր ուղարկի, բարձի, նորից ամբարդ լցրու:
— Ի՛, — ասում է Իվանուշը, — դու առուտուրական մարդ չե՞ս, ի՞նչ է. դու առուտուրը հանա՞ք գիտես. դու վեքսիլի զորությունը չգիտե՞ս:
Վերջապես, խոսքս ի՞նչ երկարացնեմ, բանը դատաստանի է ընկնում: Խեղճ մարդուն մագիստրատ են կանչում: Իվանուշն էլ դիմացը կանգնում ու ասում է. «Այս մարդը — մատով ցույց է տալիս Սարգիս-աղային, — մի օր ինձ իր տունը կանչեց, ասում է, տան համար այսպես-այսպես ապրանք ապսպրեց, ասում է, խանութի համար էլ այսքան թիթին ու խալմուխ չայ առավ, ասում է, վեքսիլ էլ տվեց, թե չեք հավատում` ահա նրա ձեռքը, ասում է ու դատավորների դիմացը դնում վեքսիլը:
Դատավորները դառնում են Սարգսին. «Սա քո՞ ձեռքն է», — հարցնում են: «Հա՛, — ասում է ողորմելին, — իմ ձեռքն է»: «Այսքան թիթին, այսքան խալմուխ չայ, այսքան ճոթեղեն ապրանք, այս մարդը — Իվանուշին են ցույց տալիս — իր խանութի տղի հետ քեզ ուղարկե՞լ է», հարցնում են, «Հա՛, ղրկել է», ասում է: «Է, ինչո՞ւ հապա փողը չես տալիս, տակովն անե՞լ ես ուզում, ի՞նչ է»: Մարդը պապանձում, մնում է: Անամոթ Իվանուշը դառնում, դատավորներին ասում է. «Հո տեսա՞ք, այս մարդը ինձ պարտք եղածը չի՛ ուրանում. հիմի ի՛նչ որ օրենքը հրամայում է` արե՛ք»: Օրենքն էլ այսպես է ասում. «Երբ որ մի մարդ պարտք ունի և փողը կա՛մ չի ուզում տալ, կա՛մ չունի, ժամանակը որ լրացավ` խանութը, տունը, ունիմ-չունիմը ծախեցեք ու պարտքատերերին տվե՛ք»:
Այդպես էլ անում են: Մարդին իր տնից վռնդում են. խանութն ու ապրանքով լի մարագը կնքում են: Սկզբում թիթինն ու խալմուխ չայն են ծախում, հավատո՞ւմ ես. հազիվ հիսուն մանեթ է բռնում. դու մի՛ ասի, որ երկուսն էլ թրջված են եղել ու, մնալով բորբոսնել ու փտել են: Հետո խանութի ապրանքն են ծախում. այն էլ հինգ հարյուր մանեթ են արժեցնում. վերջը վերջը տանն են հասնում: Տունն էլ հազար երկու հարյուր ռուբլի արժեցրին, բայց քանի որ գնող չգտնվեց (այդ կողմից մեր քաղաքացիք լավ են. մինչև որ տեղովը չիմանան, թե տերն իր հոժար կամքով է ծախում` ուրիշի տան համար փող չե՛ն տա, չե՛ն առնի), Իվանուշն իր վրա առավ սիրուն տունը: Մնացած պարտքի տեղն էլ ծախեցին տան միջի սարքը, և խեղճ Սարգիսը ընտանիքով, երկու զավակով, բոլորովին մերկ, լալով-լալով ելավ իր տնից ու, երեկվա երնեկ տալու մարդը այսօր վերջին ողորմելին դարձավ:
Ես նրան ասի` «գնանք իմ տունը տեղափոխվենք», բայց նա չուզեց. «Իմ կենալու տեղս, — ասաց, — սրանից հետո սև հողն է», և քաղաքի ծայրամասում մի փոքրիկ տուն վարձեց:
Այս որ իմանում են թաղի կեցողները` խիստ կատաղում են. հայտնի չի` ո՛վ, Իվանուշի բակը մի թուղթ է գցում` «Թե կարող ես, Սարգսի տունը վրադ առ, թե չէ, կա՛մ կայրենք, կա՛մ կքանդենք»: Իվանուշին էլ այդ էր պետք. իսկույն հյուսներ է ղրկում, քանդում է տունը, մարագը, խոհանոցը և, ո՛վ գիտե, ում է ծախում:
Այդ միջոցին էլ ես հիվանդանում ու հազիվհազ մահից պրծնում եմ. անկողնիցս որ վեր եմ կենում, հիվանդությունս ամենաքիչը երկու ամիս է տևում, ասում եմ` գնամ մի տեսնեմ, ի՛նչ են անում այն ողորմելիները. գնում եմ, դուռն եմ զարկում` դուռը փակ է` պատուհանների փեղկերը փակ. դրացու երեխին եմ հարցնում. «Չգիտե՞ս, տղաս, — հարցնում եմ, — այստեղի կենողները որտե՞ղ են: «Երկու շաբաթ է, — ասում է, — որ նրանք մի մեծ սայլ նստած, գնացին», — ասում է: «Ո՞ւր գնացին», — հարցնում եմ: «Չգիտեմ», — ասում է: «Տիկի՞նն էլ գնաց», — հարցնում եմ: «Տիկինն էլ գնաց», — ասում է, — բոլորն էլ գնացին»: «Թագո՞ւշն էլ գնաց», — հարցնում եմ, «Թագուշն էլ գնաց, — ասում է, — բոլորն էլ գնացին»: «Ո՞ւր գնացին, — հարցնում եմ, — չգիտե՞ս»: «Չէ՛, չգիտեմ, — ասում է, — գնացին»:
Մեկենիմեկ, ճիշտն ասեմ, չհավատացի. «Երեխան կա՛մ չգիտե, կա՛մ սուտ է ասում»: Դիմացի տունն եմ մտնում, առջևս մի տարեց կին է դուրս գալիս. «Այսպես, այսպես բան, ասում եմ, երկու ամիս սրանից առաջ, այս տունը– մատով էլ ցույց եմ տալիս — Աստվածածնի թաղից, էրիկ-կնիկ, մի աղջիկ ու մի տղա հետևները` տնվոր գրվեցան, չգիտե՞ս ո՛րտեղ են»: «Նրանք տնից ելան», — ասաց կինը: «Ո՞ւր տեղափոխվեցին», — հարցրի: «Հայտնի չէ, ասաց տարեց կինը, մի կազակի գյուղ գնացին»:
Այսչափ միայն իմացա, որ Սարգիսը, Մարիամը, Թագուշն ու Թորոսը վարձով բռնել են սայլ ու գնացել մի կազակի գյուղ, ո՞ր կողմը, ի՞նչ գյուղ` չիմացա: Վեր կացա, տուն գնացի:
Վրայից անցնում է քսան տարի, գուցե ավելի էլ: Ստավրոպոլի կողմից մի մարդ է գալիս և մի հրավերքի հանդիպում ենք. խոսք է բացվում Սարգսի մասին. «Հապա, — ասում է, — այսպես այսպես ստանիցայի անունն էլ ասում է, բայց մոռացա, մտքիցս գնաց, եկան, — ասում է, — սկզբում շատ նեղություն քաշեցին, բայց վերջում կարգի ընկնելու վրա էին. խոլերիայի ժամանակ Մարիամը վարակվում, մեռնում է. նրա ետևից, երկու օր անց, Սարգիսն էլ է մեռնում, մնում են Թագուշն ու Թորոսը մենակ. մոտները մի հայ-քրիստոնյա չկա: Վերցնում, երկուսն էլ ռուսի տերտերով են թաղում: Դժբախտ Թագուշը մնում է անտեր ու որբ:
Այդ միջոցին մի կազակ մեծավոր տեսնում է Թագուշին, հավանում: Օխտը ամսից պսակվում են: Թորոսն էլ սկզբում առուտուր է անելիս լինում. հետո առուտուրից ձեռք է քաշում, մտնում գունդ:
Այդ ստավրոպոլցուց, ահա, այսքան բան իմացա:
Անցյալները մի ուրիշ մարդու հանդիպեցի, ասացին որ նայես` դա էլ է եղել նույն ստանիցայում: Թագուշի մասին ասում է, որ նա հիմի որբևայրի է: Էրիկը խիստ հարբեցող է լինում, լուսելուս ընկերների հետ խմում է ու տուն գալիս կնոջը բռունցքով, մտրակով ծեծում, ձեռքն ինչ ընկավ` նետում երեսին: Մի օր էլ էրկանը մեռած տուն են բերում: Թորոսի մասին էլ ասաց, թե` ձիարշավի ժամանակ ձիուց վայր է ընկել, վիզը կոտրել ու երեք օրից մեռել է: Թագուշը հայերենը բոլորովին մոռացել է, հավատն էլ փոխել է:
Ահա այս է պաց ազպարի պատմությունը:
Աստված կներե՞ Իվանուշ Մայասիլովի այս արարմունքը:
ՏԻՐԱՑԻՆՍ37
— Բարի իրիկուն, դրացի՛:
— Բարի տեսանք, Մկըր-աղա, էս ո՞ւր ես գնում:
— Ոչ մի տեղ էլ չեմ գնում. ներսը տաք կրակ է. նստիս` կթմրիս, պառկիս` քունդ չի գա, կքրտնիս. մանավանդ` ամռան ճանճերն էլ շատ անամոթն են: Խմբով վրադ կթափվին ու այնպես կկծեն, որ ձեռներից պրծնելիք չկա: Գնամ, ասի, նոր դրացուս հետ նստեմ, մի քիչ զրույց անեմ... Աման, ախպեր, բեզարեցինք էս ամառվա ձեռքը. աշունը գար` օր տեսնեինք... Ի՞նչ նոր բան կա:
— Բան չեմ լսել: Ի՞նչ է, բան կա՞ որ:
— Չէ՛, այնպես հարցրի, գուցե, ասի, դու լսած լինիս: Լրագիր հո ստանում ես: Նեմեցն ու ֆրանցուզը հաշտվեցի՞ն...
— Նրանց հաշտված լինելը վաղուցվա բան է. հիմա ֆրանցուզը պատերազմական տուգանքը վճարելու վրա է:
— Հաաա՛, օ՛խ, լավ է. մեկ էլ ջուրը չտեսած թող վարտիքը չհանի… Հորիցդ, եղբայրներիցդ գիր ստանո՞ւմ ես. ինչպե՞ս են:
— Վաղուց է գիր չունիմ:
— Բա չիմացա՞ր` ո՞ւմ մեռելի զանգերը կզարնեին:
— Մեռելի զանգ զարկի՞ն որ. կարծեմ բան չլսեցի:
— Բա՛, զարկին, զարկին, մեկ չէ` երկու-երեք անգամ զարկին. հայտնի բան է, որ հարուստի մեռել պիտի լիներ. ժամկոչի զարկելուց էր երևում. պարզ, որոշ, հանդիսավոր կզարկեր. բայց լավ ուշադիր չեղա` տղամարդի՞ էր, թե՞ կնիկմարդու. տեղիս սովորությամբ, հո գիտես, թե մեռնողը տղամարդ է, առաջ մեծ զանգը կզարնեն, հետո` փոքրը. եթե կնիկմարդ է` առաջ փոքրը կզարնեն, հետո` մեծը: Երբ որ կինս պատշգամբ էր դուրս եկել, առաջինը նա ինձ ասաց, որ մեռել կա, արդեն մեկ-երկու հատ զարկել էին. այդպես էլ չիմացանք` տղամարդ, թե կնիկմարդ լինելը. ով ուզում է լինի` Աստված ողորմի հոգուն: Միտք եմ անում, միտք` արդյոք ո՞վ պիտի լինի — հեչ չեմ կարողանում իմանալ: Պատուհանիս տակով էլ մարդ չանցավ, որ հարցնեի: Մեկ մարդու վրա կասկած ունիմ, նա էլ այդքան տարիքով չպիտի լիներ. կնիկս էլ նույն բանն է ասում. է՛հ, ով ուզում է լինի` Աստված ողորմի հոգուն… Վատացավ մեր քաղաքը, վատացավ, առաջվա տարիները` ամիսը մեկ մեռել որ լիներ` ամբողջ քաղաքը ոտքի կկանգներ. հենց որ մի ջահել տղա կամ ջահել աղջիկ մեռներ, իսկույն հորերու կամ մորերու գլխին կհավաքվեին. «Լավ չնայեցիք, ուժերից վեր գործի դրիք. ցավի, դարդի բերեցիք. ջադուից չզգուշացաք». ո՞րը ասեմ, տեսակ — տեսակ բաներ կհնարեինք, որ ուրիշ ընտանիքների տերերն զգուշանային: Ճիշտն ասենք, այն ժամանակ մեռնելը քիչ էր պատահում: Իսկ հիմա՞. հիմիկվա բանը պրծած է. ո՛չ թե շաբաթը, այլ օրը մեկ, դեռ երկու մեռել է լինում: Խելքս չի հասնում, թե ի՞նչ բան է սա. մարդի՞կ են հին ժամանակի պապենական սովորությունները մոռացել, դրանից է, թե՞ բժիշկներն իրենց արհեստի մեջ վարպետ չեն, թե՞ աշխարհս շուռ է եկել, թե՞ հողն ու ջուրն իրենց առաջվա ուժը չունին... ջանըմ, հո սուտ չէ: Խրիմից նոր եկած տարիները ծերերն ասում էին (ես էլ շատ ջահելներից չեմ. Աստծով, մեծ պասը որ գա` յոթանասունիննս կլրացնեմ ութսունի մեջ կմտնիմ), մենք էլ աչքներովս տեսել ենք, առաջվա տարիները, մեղայաստծու, այսպես ճռճռան սառնամանիք, բուք ու բորան մինչև ապրիլ ամիսը ո՞վ էր տեսել. վերջին ցրտերը բարեկենդանի օրերին էին լինում. ջահելները սահնակներով փողոցից փողոց, թաղից թաղ ման կգային. ցուրտը մի քիչ թշները կկծեր` պրծավ գնաց. հենց որ մեծ պասը մտնեինք, ձյունը կսկսեր հալվել, եղանակն էլ` կմեղմանար: Ծառազարդի կիրակին ուռիները տերևներով կծածկվեին. դու մեկ հիմա նայե, հա՛յ հա՛յ, հազիվ մայիսի տասնհինգին ծառերը կզարթնին...
Ծառի միրգն էլ առաջվանը չէ... քաղաքիս մեջ բաղ մնա՞ց որ. ո՛րը արմատով չորացավ գնաց, ո՛րը ճիճուն կերավ, ո՛րը ցուրտը տարավ... Բույսերն էլ առաջվանը չեն. առաջվա հոտոտ բույսերն ու ծաղիկներն ո՞ւր են. առաջվա տարիները սովորություն կար մայիսին խոտի վրա պառկելու. դա ամեն ցավից, յարա-փարայից կազատեր. հիմա ա՛յն խոտն էլ չկա, ա՛յն խոտի վրա պառկողներն էլ… Է՛, է՛, է՛ֆ, որդիս, հայի բանը պրծել է...
Էդ չէ, համա լսել եմ` հրամանքդ բաղ ես ուզում տնկել. լա՛վ բան է բաղը. աստված աճեցնե. բաղ ասածդ Աստված սիրում է` ասում էին ծերերը. բաղ ու բոստանի համար Աստված շատ ողորմած է. ջուրն ու արևը միշտ անպակաս է անում. Աստված տա, Աստված տա, միջից միրգն անպակաս լինի. բակի մեջ բաղ ունենալը լավ բան է... Բայց տես, չլինի թե բակիդ մեջ ուռի տնկես. սուտ է թե ղորթ է, հորերիցս-պապերիցս լսել ենք, որ ուռին իր տնկողի վզի հաստությանը դարձավ թե չէ, տնկողը հանկարծակի կընկնի, կմեռնի, շատ փորձած բան է: Մեկ էլ լսել եմ, որ հրամանքդ հավ կսիրես. դա էլ վատ բան չէ. բայց, կներես, ինձնից քեզի խրատ չլինի, աղավնի չպահես, որդիներդ, տնե-տեղե հեռու, դատարկուն կլինին, որովհետև ամբողջ օրը աղավնիների ետևից կընկնին, փողոցե փողոց, անկարգ երեխաների հետ կչափչփեն, դրացիների կղմինդրները վար գցելով կտոր-կտոր կանեն, իրենք էլ գիր-կարդումի հետ հավես չեն ունենա…Ի՛նչ խոսք, այս բաները հրամանքդ մեզանից լավ կիմանաս: Բայց այդ ինչպե՞ս եղավ, որ հավն ու բադը մի բակի մեջ ես ուզում ունենալ: Չգիտեմ, կարծես անհարմար բան է. այդ էլ քո իմանալու բանն է: Հավը որ կա` վարուցանքին խիստ հակառակ է, հնդուհավի ամենասիրած բանն է ծառերի վրա թառել և գալ տարվա բացվելու տերևներն ու ծաղիկները կտկտել ուտել. սագը որ` որտեղ ման գա, այնտեղ երեք տարի խոտ չի բուսնի. չգիտեմ, դու գիտես. կա՛մ մեկին պիտի հավես անես, կա՛մ մյուսին. ասում ես երկուսը միասին լինի՞ — չգիտեմ: Թե ասես հավերին հավանոցում փակես, դա էլ մի ուրիշ ցավ է, բոլորը կոջլոտին. այդ բանը ես տեղով գիտեմ...
Լավ բան է պարտեզի հավեսը, մեր հայրերն ու պապերը, որ Ղրիմից եկան, ի բնե հավես ունեին պարտեզի և տեսակ-տեսակ բույսերի. քիչ կպատահեր, որ կանաչեղեն ու միրգը շուկայից բերվեր. խնձոր, տանձ, բալ, կեռաս, սալոր ծիրան, հաղարջ, վարունգ, մաղադանոս, սամիթ, բողկ, պադրիջան, տոլմայի դդում, գետնախնձոր, սոխ, սխտոր, ուրիշ տեսակ-տեսակ բույսեր, լոբի — բոլորը տանից էր: Այսօրվա պես միտքս է օղորմած-հոգի մայրս ձմեռվա պաշարեղենը, համարյա ամբողջովին, տանից էր հանում, ցանկապատած մի պարտեզ ունեինք. իր ձեռքով կփորեր, իր ձեռքով կցաներ, իր ձեռքով կջրեր, իր ձեռքով էլ կանաչին ու միրգը կքաղեր. տակառներով վարունգ թթու կդներ և պորինջան աղը կդներ. խնձորն ու տանձը ձմեռվա համար կապ-կապ կչորացներ. սոխ ու սխտորն էլ` նմանապես. նրա մառանն ու նկուղը մտնեիր` մրգավաճառի խանութի պես մի բան էր. շուկայից շատ քիչ բան կառնեինք. մի կով ունեինք, բայց տարին տասներկու ամիս ո՞վ շուկայից արդար յուղ, սեր, մածուն, կարագ ու պանիր ներս կբերեր. մեղայաստծու: Այս քսանհինգ-երեսուն տարի է, որ այդպիսի բաներից ժողովուրդը կտրվեց: Հիմիկվա կանայք ամբողջ օրը պատուհանի առջև կամ փողոցի դռանը նստած` չը՛թ-չը՛թ կուտ կուտեն ու դրացուն կբամբասեն...
Քաղաքիս ծառերն ու պարտեզները վերացան, մարդկանց էլ — հատկապես երեխաների — հիվանդությունն ու ցավը շատացավ. այս էլ նկատված բան է. ճիշտ է, առաջները մեր քաղաքում հիմիկվա պես մեծ մեծ, թիթեղի կտուրներով, աղյուսի տներ չկային, բայց այսքան էլ կիսավեր տներ, բաց բակեր չկային, մայիսը որ գար` քաղաքը ծաղկով լիքը մի զամբյուղի էր նմանում. վարդի, շուշանի, ռեհանի, ցայգածաղկի, անանուխի հոտը աշխարհ կփռվեր. հազար տեսակ հավքեր, բլբուլներ ծառերի վրա կդայլայլեին. առավոտ կանուխ տեղեդ որ ելլեիր, պարտեզ մտնեիր` ժամ գնացածի պես մի բան կլիներ... է՛, է՛, է՛, բալամ, անցավ այն ամենը, մեկ էլ ետ գալու չէ... Վերջի եկողները առաջվաններին չհավանեցին, նոր լավ բաներ չսովորեցրին, հները մոռանալ տվին. տեսակ-տեսակ, խարդախ մարդիկ եկան օտար տեղերից, քաղաքը տակն ու վրա արին. թե ունեցել ես` փնտրի... Կորավ մեր սիրուն, գեղեցիկ Նախիջևանը, վա՛խ, վա՛խ... Դու մի հիսուն-վաթսուն տարի առաջ տեսնեիր` այսպե՞ս էր մեր Նախիջևանը... հիմի ի՞նչ մնաց որ. մարդիկ էլ այն չեն, տներն էլ այն չեն, մարդկանց նիստ ու կացն էլ այն չէ, ջուրն էլ այն չէ, հողն էլ այն չէ՛, որ ասեմ` օդն էլ այն չէ` ասածս սուտ չի լինի...
Առաջվա ժամանակները ցավերի տեսակներն էլ, գիտես, այսքան շատ չէին: Թոքախտը շատ հազվադեպ էր, հազարից մեկ էր պատահում. հիմա ի՛նչ ես ասում. տուն կա՞ որ երկու-երեք հոգի թոքախտ չունենա, խոլերան հո` մի անգամ մտնելուց հետո էլ չելավ քաղաքիցս. հենց որ վարունգի թուփը սկսում է ծաղկավորվիլ` խոլերան էլ դուրս է գալիս. մեր ժամանակները խոլերան հե՛չ լսված չէր... Սուտ չէ, մարդուս փորացավ պատահում էր. դրա էլ շատ հեշտ ճարն ունենք, կերթայիր շուկայից մի քիչ գխտոր կառնեիր, հավանգի մեջ մի լավ կծեծեիր, կչորացնեիր, մաղե կանցնեիր, ջրի հետ խառնած մի քիչ կխմեիր. մեկ-երկու որ խմեիր` ցավի իզը-թոզը չէր մնա: Ջերմ էլ կպատահեր, բայց հիմիկվա պես չիմանաս. շատ հազվադեպ. տարեց կանայք հոգու վարձքի համար ի՛նչ տեսակ ասես տնային դեղեր պատրաստած կունենային, վերցնեին կուտային, իրար ետևից յոթ օր խմեցիր` անցավ գնաց, ցավեդ ազատ կլինեիր. խինին ո՞վ էր լսել. մենք մեր սովորությամբ օշինդր կուտայինք կամ` դառն նուշ, դա էլ խինինի բանը կաներ. բայց տալու կերպը գիտեին...
Մտքես դուրս չի գալիս` այդ ո՞ւմ մեռելի զանգը կզարնեին... Ափսո՛ս, ափսո՛ս, քիչ առաջ խնձոր ծախող Օվակիմի խանութի տղան եկել էր ինձ մոտ. հարցնեի, իմանայի. ինչո՞ւ մոռացա որ... է՛, է՛, է՛, գլխացավանք տվի, թողություն արա՛, գիտե՞ս, մեկ խոսք կա` «ամեն մարդ իրեն տունը, հավին…»:
— Ջանըմ, ինչո՞ւ ես վռազում, նստի զրույց անե՛նք. տանդ հո մանր երեխեքդ չեն լալիս:
— Այդպես է, բայց չէ՛, երթամ, կովերը նախիրեն վաղուց են եկել. կինս կովը կթած, սամովարն էլ պատրաստած ինձ է մնում:
— Չէ՛, չէ՛, մնա՛, այս իրիկուն մեզ մոտ թեյի մնա:
— Մնամ, բայց կինս տանը մենակ է, ո՛ւ...
— Դրա էլ ճարը կգտնենք, ես հիմա կգնամ ծառայիս կասեմ, որ գնա, իմաց տա նրան (այդպես էլ արի). մենք երկուսս այստեղ փողոցի դռանը հովին թեյ կխմենք, կնիկմարդիկ էլ իրենց համար, բան չունիս, ներսը թող խմեն: Այդպես լավ կլինի՞:
— Վատ չէ, կարծես, բայց հրամանոցդ ի՞նչ նեղություն...
— Նեղությունս ո՞րն է. էդ որ դրացիություն են ասում` բա ինչպե՞ս է լինում. հեչ լսած չե՞ս, թե` լավ դրացին լավ բարեկամից էլ լավ է:
— Այդ այդպես է. է՛յ տղաս, էդ առաջվա ժամանակն էր. հիմի կհասկանան, թե դրացիություն ինչ ասել է, դու մի դրանց բակերը մտի՛, որի՞ բակում միջադուռ կտեսնես. նոր շինած տների մեջ հո էլ սովորություն չկա միջադուռ անելը. ունեցողներն էլ` ո՛րը առջևը տախտակ դրել գամել է, ո՛րն էլ քար է քաշել. ո՛չ թե գնալ-գալ, այլ մեկ-մեկի երես տեսնել կուզե՞ն որ. մեկ-մեկի վրա պակասություն նկատել, մեկ-մեկի վրա խնդալ, մեկ-մեկի հավ ու հնդուհավ գողանալ, սատկած շուն ու կատու մեկ-մեկի բակը գցել` սա է հիմիկվա դրացիությունը: Առաջվա դրացիները մեկ-մեկու հետ հարազատ ախպոր պես կապրեին. նրանց կանայք էլ իրար հետ նույնպես սիրով էին լինում: Օրը մեծ է. ամբողջ օրը լույս ցերեկ չի լինի, գիշեր էլ կա. մութ գիշեր ժամանակ, երբ որ, Աստված հեռու անի, մի փորձանք պատահի, ո՞ր բարեկամիդ պիտի վազես, փողոցից փողոց, թաղից թաղ... Էհ, ախպերս, ո՞ր մեկը ասեմ, ասելով բերանս մազ բուսավ, ասողին էլ լսող է պետք. մեկ ձեռքը ծափ չի տա… Հա՛յ դրա ի՛նչն ասեմ, այդ մեռելի զանգակը մտքիցս դուրս չի գալիս. գիտե՞ս, արդյոք ո՞վ պիտի լիներ այսօրվա մեռնողը. միտք եմ անում, միտք` խելքս բան չի կտրում: Կեցի՛ր, կեցի՛ր, նայե Մաթոս-աղայի տան մոտով ո՞վ կանցնի, չե՞ս ճանչնար. Աստվածածնի ժամի ժամկոչը չէ՞, նա է. կարծես, կեցի՛ր, ես մեկ պահ երթամ իմանամ… Ա՛յ տղա, այ տղա, է՛, է՛, Պապուկ-աղա, ա՛յ տղա, կեցի՛ր, կայնե՛, բան ունիմ ասելու. այսօր մեռելի զանգ զարկի՞ր:
— Զարկի, է հետո՞:
— Որի՞նն էր:
— Մոլթան Ղազարոսի աղջկանն էր, չգիտե՞ս, ի՞նչ է:
— Մոլթան Ղազարոսի աղջկա՞նն էր, հա՞. ա՛յ մարդ, վազն արի. Կատարի՞նն էր. ճի՞շտ ես ասում. Աստված ողորմի հոգուն (ժամկոչը գնում է իր բանին, դրացիս գալիս է մոտս նստում): Հա՛յ ինչն եմ ասել, Մոլթան Ղազարոսի՞նն էր, հա՛... վա՛խ, վա՛խ, հոգիս, գոհարի պես աղջիկը գնաց. կա՛մ տասնվեց տարեկան կլիներ, կամ տասնօխտի մեջը... մեռավ, հա՞, Աստված օղորմի հոգուն. թյո՛ւֆ, թյո՛ւֆ, հազար ափսոս, մեռավ, հա՞, երնե՛կ իրեն. շուտ ազատվեցավ այս փուչ աշխարհքից, ու մեզնից առաջ խունկի ծառին արժանի եղավ. հա՛յ, ինչ անեմ, լավերը գնացին, գեշերը մնացին. մեռավ, հա՞ա՞...
— Մկըր-աղա, ինչո՞ւ այդպես շատ ես ցավում ազգականդ չպիտի լինի, կարծեմ...
— Ազգականս էլ թող չլինի. ես նրան ազգականիցս ավելի էի սիրում. կինս էլ` նմանապես, մի տեսնեի՛ր ինչպիսի՛ աղջիկ էր. թե աշխարհքիս վրա մի կատարյալը կար` դա Կատարն էր. այնպես աղջիկ ո՛չ եղել է, ո՛չ էլ լինելու է... գոնե իմանանք` ե՞րբ պիտի թաղեն, հատուկ գնանք, մի բուռ հող գցենք վրան` վարձք է:
(Ծառան մեզ երկու գավաթ թեյ բերեց մատուցարանով):
— Համեցե՛ք, Մկըր-աղա, լիմոնո՞վ կկամենաս, թե՞ սերով... Թե որ չէ` ռոմով կկամենա՞ս:
— Ախպեր, այս տաքերիս ռոմ կվայելե՞ հեչ:
— Լսե՞լ ես, ասում են` սեպը սեպով կհանեն:
— Ուզում ես ասել, որ թունդ ռոմը ներսի տաքությունը կպաղեցնե, ծարավը կկտրե՞: Մեկ էլ ի՞նչ նեղություն:
— Նեղությո՞ւնս որն է, վազն արի այդպիսի խոսքերից. աղջի՛, ռոմին շիշը բեր. գիտե՞ս, էն ընտիր տեսակի ռոմը, որ ես ինքս եմ խմում (այնինչ` սո՛ւտ, կյանքիս մեջ ռոմ կամ պունշ տանս խմած չեմ):
— Վազն արի, դատարկ բան է. խնջո՞ւյք է, ի՞նչ է, որ թանկնոց ռոմը դուրս ես հանում. հասարակ տեսակի էլ որ լինի` կլինի. գիշերվա կերածը կորած է. լսե՞լ ես առաջվա ծերերի խոսքը... Հա՛յ, ի՞նչ ասեմ: Կատարը մեռավ, հա՞... (ծառան ռոմը բերեց):
| Следующая страница | ||