Պատկանյան Ռաֆայել՝   Արձակ երկեր

Համեցե՛ք... էդ ի՞նչ է արածդ, շա՛տ լից, ասում եմ. էդ ի՞նչ է դա. մի կաթ բան լցրիր ո՛ւ... Սպասի, ես քեզ լցնեմ: Աղջի՛, շիշը բեր այստեղ...

Կլինի, հոգիս, կլինի, ասում եմ. էդ ի՞նչ արիր, վրայից թափվեց, ո՛ւ... որ հարբեմ, ինձ ո՞վ տուն կտանի. խի՛, խի՛, խի՛, շեն կենաս, բարի վայելես նոր տունդ. որդիներիդ, թոռներիդ հարսանիքը անես մեջը. ո՛ւֆ, համա թունդ է. ախպե՛ր, շատ լցրիր, ասի` բոլ եղավ, շատ է: Կենդանություն, բախտավոր լինիս. բարի դրացի լինիս, Աստված բանդ հաջողե:

Ամեն-ամեն, շնորհակալ ենք, անո՛ւշ: (Աղջի, մի-մի գավաթ էլի՛ բեր):

Ես հրամանոցդ խեղճ Կատարի բանը պատմեմ. բայց, նայե՛, խոստովանք լինի, չլինի որ բերնեդ հանես. մի ականջիցդ մտնե, մյուսից ելլե. հոգիս, զգույշ եղիր, մարդու բան մի՛ ասի. սուտ է, ղորթ է` ինչպես լսել եմ` այնպես էլ հրամանոցդ կպատմեմ. ղորթը, սուտը Աստված գիտե:

Պատերազմի տարին էր. մեր քաղաքից գունդ-գունդ զորք կանցներ. ո՛րը հանգիստ կառներ երկու-երեք օր, ո՛րն էլ այնպես շտապով կանցներ, երբ որ դրությունը լուրջ լիներ: Կատարի հայրը, Ղազարոսը, Խարկով տոնավաճառի էր գնացել, այնտեղ մրսել, ցավի էր հանդիպել. ուրիշ գնացողներ ետ եկան. նա, խեղճը, մնաց, երբ որ ետ եկավ, արդեն Ռոստովի դեղձը հասնելու վրա էր. էդ ինչքա՞ն է անում. չորս ամիս է անում. հինգ ամիս է անում... ահա այդքան ժամանակ կնոջ երեսը տեսած չէր. այս բանիս լա՛վ մտիկ արա, որ բանի էությունը տեղովը հասկանաս: Բոլորիս տները զինվոր մնաց: Ղազարոսի տանն էլ երեք զինվոր մի սպայի հետ մնացին. չորս օր մնալուց հետո հրաման եկավ, որ գնան. այդ սպան սաստիկ հիվանդանում է. հեքիմ-բժիշկ գալիս են ռեցեպտ են գրում, դեղատնից դեղ-բան բերումչի օգնում. քանի գնում սաստկանում է. նրա գունդը գնում է, ինքը` մնում: Ծառայի, կառապանի խոսք ու զրույց է. ո՞վ իմանա սուտն ու ղորթը. ասում են, թե սպան Ղազարոսի կնոջը խոսք է նետում, հետը նիստ ու կաց անում, գրկվել, համբուրվել, կողք-կողքի նստած թեյ խմել, հաց ուտել. այս լինում է, ախպերս, հունիսի սկզբին. մինչև օգոստոս այս սպան մնում է և ապա գնում իր տեղը. գնալու ժամանակ, ասում են, Ղազարոսի կնոջը պատուհանից լաց լինելով նայելիս տեսնողներ են եղել. թե սուտ են ասել, թե կնոջ մեղքի տակ են մտել` աստված իրենց դատաստանն անի:

Սպան գնում է. տասնհինգ-քսան օրից Ղազարոսն էլ գալիս է: Տեսնում է, որ կինն առաջվանը չէ. վիզը թեքած, երեսի գույնը փոխած, երբեմն տրտում, երբեմն էլ աչքերը լաց լինելուց կարմրած: Ղազարոսը դրացիներին, ազգականներին պատմում է, նրանք էլ մարդու մտքի մեջ կասկած են գցում. ծառաներին իր մոտ է կանչում, հարցուփորձ անում և, մարդը ավելի է կասկածի մեջ ընկնում: «Ո՞վ տվեց այս կերպասի շորդ, ասում է, կարծեմ չունեիր»: «Այս, ասում է կինը, Ռոստով գնացած ժամանակս ճանապարհին գտա»: Կառապանին է հարցնում. «Ռոստովի ճանապարհին տիկինդ բան գտե՞լ է», — ասում է: «Չէ՛, այդպիսի բան եղած չէ», ասում է կառապանը: «Այս մեդալիոնը քեզ ո՞վ տվեց»: «Սաղաթելի խանութից առա», — ասում է: Մարդը դիտմամբ գնում է Սաղաթելի խանութը, հարցնում: Այդ էլ սուտ է դուրս գալիս: Նրա կինը ո՛չ խանութ է մտել, ո՛չ մեդալիոն է առել: «Մեդալիոնի մեջի աղայի նկարը քեզ ո՞վ տվեց», — ասում է: «Գտա», — ասում է:

Մեր Ղազարոսն արդեն տեղով իմանում է, որ բանին մեջը բան կա, բայց չի ուզում միանգամից բան սկսել, սուս է մնում: Բայց եկած օրից (տեսնում ես` ինչպես խելքով է շարժվում), մի անգամ էլ կնոջ մոտ չի պառկում. այսօր հիվանդ եմ, ասում է. վաղը տոն է, ասում է, մյուս օրը պասը պատրվակ է բերում. մյուս կողմից էլ սկսում է հետևել. հեչ բիզը տոպրակի մեջ կպարտկվի՞: Ամառը կանցնի, տեսնում է, որ կինը ծանրած է. ձայն չի հանում. աշունն էլ անցնում է, դեռ երեխան աշխարհ չի գալիս, պարզ բան է` եթե իրենից լիներ, վաղուց ծնած պիտի լիներ. էլի ձայն չի հանում. մարտի սկզբին կինն ազատվում է և լույս երեսով, շեկ մազերով, կապույտ աչքերով, գեղեցիկ մի աղջիկ է բերումերևում է, որ ապօրինի է. ուզում ես ամիսները համրե, ուզում ես խեղճ երեխի երեսին նայե: Ղազարոսը, ինչպես որ գիտես, թուխ է. ողորմած հոգի կինն էլ նրանից ճերմակ չէր, երկուսն էլ թուխ էին. խոսք կա՞ որ: Ղազարոսը էլի ձայն չի հանում, ասում է` ազգականներիս մեջ կձենձնվի, թե Ղազարոսի կինը ապօրինի երեխա է բերել: Երբ որ մանկաբարձուհին Ղազարոսին հարցնում է` աղջկանդ ի՞նչ անուն տանք. նա էլ ասում է` «Կատար դրեք անունը, կնոջս անունը թող վրան լինի, որպեսզի կինս որ մեռնի, նրա հիշատակը չկորսվի»: «Այդ ի՞նչ խոսք ես ասում, ասում է մանկաբարձուհին վախեցած, խեղճը ինչո՞ւ պիտի մեռնի որ»: «Այդ էլ աստված գիտի» — ասում է Ղազարոսը: Երեխային տանում են ժամ, տերտերներով, կերոններով, եկեղեցական հանդեսով կնքում, մկրտում, տուն են բերում. տղոցկանն էլ ինն օրից, ինչպես սովորություն է, անկողնից ողջ-առողջ վեր է կենում. բայց էրիկ-կնիկ մեկը մյուսին բան չեն ասում, ամեն մեկը իր սրտի մեջ չարություն ունի. սուս նստում, սուս ուտում, սուս պառկում են (էլի ջոկ-ջոկ):

Մեկ օր, վաղ առավոտ, Ղազարոսը Ռոստով է գնում և հետը մի սպասուհի բերում` գիրկն էլ երկու ամսական մի երեխա: Սպասուհու եկած օրը, ճաշից հետո Ղազարոսի կինը մեկնիմեկ սկսում է կանչել. «Վա՛յ, վա՛յ, սիրտս կերի, ջիգյարս կկտրտի՛, օգնությո՛ւն արեք, հեքիմ կանչեցեք»: Ղազարոսը` «բան չկա, բան չկա, ասում է, երևի կաթդ շատ է, գլխիդ է զարկել. մի քիչ պառկի, կանցնի»: Կառապանին էլ պատրվակով Քիրմանի շախթն է ուղարկումայնտեղ ածուխն էժան է լինում: Երբ կինը երկու ժամ տանջվում է, Ղազարոսն ինքը գնում է և բժիշկի տեղը մի տերտեր է բերում ճաշակելու. ճաշակ առածին պես, կինը հոգին տալիս է:

Ղազարոսն առնում է աղջկան ու տալիս սպասուհու ձեռքը. «Դու հիմա ծառայություն մի անի, ասում է, երեխայիս ծիծ տուր»: Շտապով մեռել լվացող կնկա ետևից մարդ է ուղարկում, ատաղձագործ կանչել տալիս, մի դագաղ է պատվիրում: Երբ որ ազգականները գալիս են, մեռելին արդեն սեղանի վրա պառկած են տեսնում, չորս կողմն էլ մի-մի աշտանակ` վառած կերոններով: Հայրը, մայրը, ազգական-բարեկամները կասկածանքի մեջ են ընկնում, բայց ձայն չեն հանում, լեզուները կծում են, լուռ մնում: Երբ որ իրիկնադեմին դազաղը պատրաստ է լինում, տերտեր-տիրացուները գալիս, մեռելը ժամ են տանում. մյուս օրը վաղ առավոտյան, ժամը յոթին պատարագ են անում ու, դրանից հետո, բողկի պես կարմիր, առույգ կնոջը սև հողն են դնում: Թաղումի ժամանակ Ղազարոսի աչքից մի կաթիլ արցունք չի կաթում, լաց լինելը չի գալիս, փայտի պես լուռ է մնում:

Տուն որ գալիս է` գրկում է որբուկին, համբուրում է ու ասում (դրացիների խոսք է, սուտ ու ղորթն ո՞վ գիտե, դե այդպես են ասում). «Անօրենը երկնավորից գտավ իր պատիժը. խե՛ղճ երեխա, դու ի՞նչ մեղք ունիս, ապրե, Աստված օրդ երկնցնե. ունիմ-չունիմս քոնն է, ինչ որ պիտի վաստակիմ, այն էլ քոնն է. ես բախտ չտեսա, գոնե դու տես. իմ զավակս էլ որ չլինես, շան լակոտ հո չե՞ս, էլի մարդու զավակ ես. տասը տարի մորդ հետ հաց կերա, Աստված զավակ չտվեց. մտքումս կար մի հոգեզավակ առնելու. դե՛ Աստված քեզ ղրկեց. մորդ հոգին էլ Աստված լուսավորե»: Ասում է ու լալիս. շա՛տ է լալիս, ասում են:

Մի որբևայրի, չոր-գլուխ, տարեց կին, հեռու ազգական է ունենում Ղազարոսը, իսկույն ետևից մարդ է ուղարկում, տունը, տեղը, ծառա, կառապան, ձի, սայլ, կով, տան ամբողջ սարքը նրան է հանձնում ծծկեր երեխան էլ նրան է հանձնում, շատ էլ փող է բուռը դնում. «Տե՛ս, — ասում է, — օխտը տարի երեսս տեսնելու չես», — ասում է ու գլուխն առնում` անհայտանում է, հեռանում:

Երեխան, Աստծու ողորմությամբ, օրեցօր աճում է, գեղեցկանում, շենք-շնորհք ստանում, մեծանում. վրան նայողները հիանում են. իսկը` քաշած պատկեր, մազերը գանգուր, ոսկու նման ցոլուն, երեսի ու վզի վրա կախված. աչքերն ի՛նչ ասեմ, կատարյալ փիրուզ, ունքերը` ղալամով նախշածի պես կամար-կամար, երեսը` ալ-վարդ, թշերի վրա մեկ-մեկ մատնահար (փոսիկ). բնո՞ւյթքը. բնույթքով հրեշտակ որ ասեմ` սուտ ասած չեմ լինի: Այս որ ասում եմ, երեխան արդեն երեք-չորս տարեկան կլիներ: Մի աղքատ որ տեսնում է, օտարական, ղարիբ որ տեսնում է, ցնցոտիներով մի երեխա որ տեսնում է` վրայի եղած-չեղածը, պահարանից ձեռքին հանդիպածը` բոլորն առնում, տալիս է նրանց. բոլոր ծեր աղքատներին գլխին է հավաքում, սամովար դնել տալիս, բոլորին իր ձեռքով թեյ է լցնում, խմացնում և ապա ճամփա դնում. բերանի պատառը հանում է, թաղի տղաներին ու աղջիկներին տալիս, «կերեք, քույրիկնե՛րս, ախպերնե՛րս, ասում է, ես դեռ ունիմ, բայց դուք չունիք»: Մանավանդ` երբ լսում է, թե մի տեղ հիվանդ կա. վռազ-վռազ վազում է հիշյալ տարեց կնոջ մոտ. «Մամա, — ասում է, — հիվանդատես երթանք, — ասում է, — գուցե խեղճին դեղ պետք է, գուցե բժիշկ պետք է». զոռով, քաշքշելով պառավ կնկանը տանում է հիվանդի տունը, ինչ որ պետք է հիվանդին` բոլորն էլ ուղարկում. դեղատնից դեղ է առնել տալիս, թեյ-շաքար էլ տանից է ուղարկում. ո՞ր մեկն ասեմ, այս աղջկա բանը կատարյալ հեքիաթ էր:

Տես որ` քիչ մնաց պիտի մոռանայիՄի օր, մարտի մեջ, կինս Սուրբ Գևորգից ոտով տուն է գալիս. օրը մռայլ էր, առավոտից սկսել էր մանր անձրև մաղել. սայլուղին և տան առջևի սալահատակը ծնկան հետ ցեխ էր. դրանց տան առջևը որ հասնում է կինս, ոտը հենց որ սալաքարին է դնում, սայթաքում, գետին է փռվում, քիթը դիպչում է քարի, արյունը շռռալով սկսում է վազել, ոտի ոսկորն էլ կոտրվում է, սիրտը նվաղում: Կատարը պատուհանից որ տեսնում է, իսկույն երկրորդ հարկից ցատկում է ցած (լավ է, որ տունն այնքան բարձր չի լինում, ձեռք ու ոտքը չի վնասում), ուժը պատածին չափ վերցնում է կնոջը, փեշերով արյունը սրբում է, մյուս կողմից էլ ձայն է տալիս ծառաներին, որ գան օգնեն: Մարդիկ են հավաքվում, մի կերպ վերցնում են կնկանը, ներս տանում. ներս են տանում, վրայի թաց շորը հանում, ցեխն ու արյունը լվանում: Ոսկրաբույժի ետևից մարդ են ուղարկում, նա գալիս է, ոտքին դեղ կապում. բոլորից հետո իմ ետևից են ուղարկում: Գալիս եմ տեսնում-ի՞նչ տեսնեմ, կինս անկողնի մեջ պառկած, հազիվ է շունչ քաշում: Առնել, տուն տանելու հեչ հնար չկա. թողություն եմ խնդրում, որ այս գիշերթեկուզ նեղություն է լինումայնտեղ մնա. բայց ո՞ր «այս գիշերն» է. լրիվ ամիս ու կես կինս պառկում է պառավի տանը, ես էլ ամեն օր գնում էի: Ահա՛ ինչ որ պատմեցի քեզ քիչ առաջ, բոլորը աչքովս տեսած, ականջովս լսած եմ այդ ժամանակները: Եթե ասեմ, որ հարազատ զավակն այն չի անի իր հորն ու մորը, ինչ որ Կատարը օխտն օտարին էր անում, Քրիստոսի պատարագը վկա որ` սուտ ասած չեմ լինի... Աստված հոգին լուսավորե, Աստված հրեշտակների ու սուրբերի հետ նստեցնե անմեղ աղջկան այն աշխարհքի մեջ: Քաղաքումս մարդ կա՞ր, որ Կատարը կա՛մ լավություն արած, կա՛մ մի անուշ խոսք ասած չլիներ...

Ի՞նչ խոսքս երկարացնեմ` օխտը տարին որ լրանում է, մեր կորած Ղազարոսն էլ երեք եռաձի կառքով լեփ-լիք բարիքով Սիպիրից վեր է կենում, գալիս է: Գալիս, տեսնում է իր աղջկանը, աչքին չի հավատում, ի՛նչ խնդում, ի՛նչ ուրախություն... Հրավերք-հրավերքի վրա է անում, երաժշտություն, երգ, պար, հյուրասիրություն` քառասուն օր, քառասուն գիշեր...

Քառասուն օրը որ անցնում է, առնում է Կատարին գիրկն ու ասում. «Այսպես մնալով բան չի դառնա, դու, ասում է, սովորել ուզո՞ւմ ես»: «Ուզում եմ, հայրիկ», — ասում է ողորմած հոգին: «Քեզ որտե՞ղ աշակերտ տամ», — նորից հարցնում է Ղազարոսը: «Որտեղ էլ որ տաս, ես համաձայն եմ, չէ չեմ ասի», — ասում է աղջիկը: «Թե որ այդպես է, արի քեզ Օդեսա տանեմ, ինստիտուտ տամ. այնտեղ հարուստի, իշխանի, գեներալների, կալվածատերերի շատ աղջիկներ են սովորում, դու էլ գնա նրանց հետ սովորի. բայց տե՛ս, ո՛չ մեկից ետ չմնաս, տես` հինգ-վեց տարուց տասներկու լեզու, դաշնամուր նվագել, պոլկա, կադրիլ, լյանսե պարել, բարձիկներ նախշել` բոլորը սովորիս»: «Հա՛, պապա, — ասում է, — կսովորիմ»: «Թե որ այդպես է, ասում է Ղազարոսը, դե քեզ մի շաբաթ ժամանակ եմ տալիս. լա՛վ միտք արա. երբ որ խոսքիդ վրա ամուր մնաս, այն ժամանակ կառնեմ կտանեմ Օդեսա»: Քիչ մնաց խեղճի լեղին պիտի պատռեր սրտի ուրախությունից, որ շուտով գիր-կարդալ պիտի սովորի: Մի շաբաթն անցնում է, հայրը տեսնում է, որ աղջիկը միտքը հեչ չի փոխել, կառքը պատրաստել է տալիս, ճամպրուկները կապում է, երեսը խաչ է հանում, աղջկան նստեցնում է կառքը, ինքն էլ նստում է ու քշում ուղիղ Օդեսա, իրեն ձեռքով տիկնոջն (վարժուհուն) է հանձնում, վարձն էլ ինչ որ հարկն է, տալիս ու ինքը ետ է գալիս: Մի երկու ամսից հետո էլ չի մնում Նախիջևանում` տունը-տեղը դարձյալ այն հեռավոր ազգականուհուն է հանձնում ու ինքը նորից կորչում:

Ութ տարի հեչ բան չի լսվում ո՛չ Ղազարոսի, ո՛չ էլ Կատարի մասին. սաղ են, մեռած են` մարդ բան չի իմանում: Երկու տարի սրանից առաջ մի ռուս մարդ է գալիս Ղազարոսի տունը, պառավ կնոջն ասում է, թե Ղազարոսը շատ ու շատ բարև արավ, ասում է, քանի որ ինքս շուտով պիտի գամ, տունս մեզ համար պատրաստի. ես էլ եկել եմ, որ, — ասում է ռուսը, — քեզ օգնեմ: Մյուս օրը ռուսը շուկա է գնում, մարդ է վարձում, ո՛րը բակն է ավլում, ո՛րը գոմը, ամբարը, մառանն է մաքրում, ո՛րը տունը դրսից սպիտակեցնում, ո՛րը ներսից ներկում, ո՛րը քանդված-փլած տեղերը շինում, ո՛րը կոտրած ապակիներն է դնում: Ռոստովից էլ սայլ-սայլ ընտիր, բոլորովին նոր կահ-կարասի են բերում, հետն էլ մի թանկնոց դաշնամուր, մեկ-երկու շաբաթվա մեջ այդ տունն այնպես տեսոք, գեղեցիկ տուն են դարձնում, որ գեներալ-գուբերնատորի վայել բան է լինում:

Մի կիրակի կնոջս առնում եմ, Սուրբ-խաչ գնում. իրիկունը տուն որ գալիս ենք, դրացիս ասում է. «Մկըր-աղա, նոր լուր գիտե՞ս», — ասում է: «Չէ՛, ասում եմ, ի՞նչ կա որ»: «Հապա, ասում է, Ղազարոսը Օդեսայից եկել է, — ասում է, — հետն էլ աղջիկը», — ասում է: «Ի՛, ճի՞շտ», — ասում եմ: «Հա, ասում է, բոլորն էլ գիտեն», — ասում է: «Ափսոս որ մութ է, նրանք էլ ճանապարհից նոր եկած. քնհատ կլինեն, թե չէ, մեղքիդ տերը լինեմ` աչքալույսի կգնայի», — ասում եմ: Այն գիշերը մինչև բարի լույսի զանգերը` քուն չեմ եղել: Զանգերը որ զարկում են, իսկույն անկողնից վեր եմ կենում, ժամ գնում, աղոթք անում, տուն գալիս. կինս էլ սամավարը դրել, ինձ է մնում: «Հայդե՛, հագնվե՛, ասում եմ, թեյ-բան չեմ ուզում, վեր կաց հագնվե, գնանք Ղազարոսին», ասում եմ, ու ինքս էլ զնգը՛ր-զնգը՛ր դողումահա այդպես էի սիրում Կատարին. Աստված ողորմի՛ հոգուն:

Կինս շտապ հագնվում է, դուրս ենք գալիս տնից, ուղիղ Ղազարոսին աչքի լույսի գնում: Ներս մտնենք, արարի՛չ Աստված, ի՛նչ տեսնենք. առաջվա փոքրիկ, նախշուն Կատարի տեղ մի կատարյալ իշխանուհի. ի՛նչ եմ ասել. հա՛յ, հա՛յ ութսունին եմ հասել, շա՛տ աշխարհք ման եմ եկել, շա՛տ մարդիկ եմ տեսել, շա՛տ խնջույքների եմ եղել, բայց այդպիսի հիացք բան հեչ տեսած չէի. տեսնելու բան էր, խոսքով չի պատմվիլ ողորմած հոգի Կատարի տեսքը. թագավորի տունը որ մտներ, նրա պալատների զարդը կլիներ, ավելի ինչ ասեմ: Հասակը որ` լրիվ մի գլխով բարձր կլիներ քաղաքիս կանանցից, երեսի ճերմակությունը որ` առաջին ձյունը նրա առջև կեղտոտ-մրոտ կերևեր. թուշի կարմրությունը որ` վրայից վարդ էր կաթում. նույնպես էլ վրայի շորը` կերպաս, թավիշ ու թանկնոց, էն ի՞նչ են ասում, մոռացել եմ անունը, բեհեզի պես բան է. կաղինի չափ խոշոր ադամանդներ ականջին, վզին, մատներին, գլխի մազերի մեջ... Այդպիսի աղջիկը ընկնի՛, մեռնի՛, հը՞, այս ի՞նչ է սա, Աստծու դատաստան կա՞... վա՛խ, Կատար, վա՛խ, Կատար

Էրիկ, կնիկ, երկուսս էլ պաղած մնացինք, տեղներիցս շարժվել չենք կարող, բերաններս պապանձվել է... Էլի, Աստված ողորմի հոգուն, Կատարն իսկույն տեղից վեր է բարձրանում, գալիս, փաթաթվում է կնոջս, համբուրվում. «Ինձ մոռացել չե՞ս», — ասում է, գալիս է իմ էլ ձեռն է համբուրում (այն աշխարհքում Աստծուց ստանա իր խոնարհության վարձքը). համեցեք է անում. նստեցնում, թեյ են բերում, սկսում ենք մեկս մյուսին հին ու նոր բաներ պատմել: Մենք ասում ենք, նա ասում է, բոլոր գլխով անցածը, բոլոր սովորածը մեզ տեղով-տեղով պատմում է. մենք ո՛րը հասկանում ենք, ո՛րը չենք հասկանում, բայց ականջ ենք դնում. անմեղ աղջիկը բլբուլի պես անուշ ձայն ուներ... Այսպես մի ժամ, ժամուկես նստում ենք. երբ որ վերկենալու ենք լինում` նորից փաթաթվում է պառավիս, հարազատ աղջկանը պես աղաչում-պաղատում է, որ շուտ-շուտ գա. ինձ էլ համեցեք է անում: Դրանից հետո շուտ-շուտ ետևներիցս մարդ էր ուղարկում, կամ թե, որ ցեխ էր լինում, կառք էր ուղարկում, մեզ տուն տանում: Այսպիսի անուշ վարմունք միայն մեզ հետ չէր, բոլորի հետ էլ այդպես մարդավարի էր վարվում:

Է՛լի գլխին աղքատներ էր հավաքում, է՛լի հետները նստում-վեր էր կենում, է՛լի ուտեցնում-խմեցնում էր. հիվանդին, աղքատին, ղարիբին սատար-օգնական էր լինում, ո՛չ այնպես, ինչպես հարուստը փողը նետում է նրանց առջևը, մեղայաստծու, այլ իր հարազատ հոր ու մոր նման էր վարվում նրանց հետ: «Տո՛», «աղջի՛», — այսպիսի բառեր չէր լսված նրա բերանից. «ախպերս, հայրիկս, հոգիս, փոքրիկս», — այս բառերով էր դիմավորում աղքատներին ու ճամփու դնում:

Այսպես անցնում է մի տարի:

Մի օր Սախալի տունը աղջիկների հրավերք է լինում. նրան էլ են կանչում: Անմեղ աղջիկը գլխի գալիքը չիմանալով, միամիտ-միամիտ գնում է:

Այն էլ պիտի ասեմ, որ Կատարը Օդեսայից չեկած, Խուրպաշու միջնեկ աղջիկը խիստ գովված էր քաղաքիս մեջ երեսի գեղեցկությամբ, վրայի թանկ հագուստով ու զարդարանքով, համարյա թե առաջինն էր համարվում: Երբ որ Կատարը ոտքը Նախիջևան է դնում, Խուրպաշու աղջիկը մոռացվում է, էլ չի հիշվում. Խուրպաշու աղջիկը նախանձում է, սիրտը թույնով է լցվում և, տես ինչ սատանայություն է միտք անում:

Հրավերքի ժամանակ մոտենում է Կատարին, երեսանց բարեկամանում է, սկսում է հետը կոտրատելով ռուսերեն զրուցել, իբր, իմացի՛, եթե քեզ նման Օդեսայում չեմ սովորել` քեզնից պակաս էլ վարժված չեմ: Կատարը բարի մտքով նրան ասում է. «Ինչո՞ւ հետս ռուսերեն ես խոսում, ասում է, երկուսս էլ հայ ենք, երկուսս էլ հայերեն գիտենք»: Խուրպաշու աղջիկն էլ հենց այդ էր ուզում: Ծիծաղելով ասում է. «Ես հայ եմ, բայց դու հայ չես», — ասում է: Կատարն էլ դառնում է նրան ասում. «Ես ի՞նչ եմ ապա, որ հայ չեմ», «Դու խազախ ես», — ասում է Խուրպաշու աղջիկը: «Թողություն անես, ասում է Կատարը միամիտ-միամիտ, ես խազախ չեմ. լինելու էլ չեմ, ես խազախ լինել որ ուզենայի, ո՞վ ձեռիցս կբռներ, ես Օդեսա կմնայի»: Սատանայի զավակը, Խուրպաշու աղջիկը էլի նույնը կրկնում է. «Չէ՛, չէ՛, դու հայ չես, դու խազախ ես»: Նորից Կատարը ոչինչ չնկատելով, միամիտ ասում է. «Ճիշտ է, ես ռուսի վարժատուն եմ սովորել, բայց սուրբ հավատս, մայրենական լեզուս չեմ մոռացել. Օդեսայում էլ հայի ժամ կա, ես միշտ, ամեն կիրակի ու տոնի հայի ժամ էի գնում: Օդեսայում էլ հայի քահանա կա. նա շաբաթը երեք անգամ գալիս էր ինձ մեր հավատը սովորեցնելու. մեր լեզուն չմոռանալու համար հայրս հատկապես ինձ համար հայ վարժապետ էր վարձել, ես նրա մոտ յոթ տարի հայերեն գրել-կարդալ սովորեցի: Ի՞նչ իրավունքով դու ինձ ասում ես, որ ես հայ չեմ, խազախ եմ»: Լիրբ անամոթ, շան կաթ կերած Խուրպաշու աղջիկը տեսնում է, որ Կատարը բանից անտեղյակ է. հրեշտակի պես անմեղ է ու իր ակնարկները չի հասկանում, դառնում է երեսին ասում. «Դու ի՞նչ ոտիս հայն ես, ասում է, դու պատերազմի տարին ես աշխարհ եկել, ասում է, քո հայրը Ղազարոսը չէ, ասում է, այլ մի խազախ օֆիցեր է, ասում է, դու ապօրինի զավակ ես, ասում է, ինչ ես այդպես գոռոզանում, բան չհասկացող, միամիտ ես ձևանում, ինքդ չգիտե՞ս ապօրինի եղածդ. դու մեզ նման հարազատ հորից-մորից ծնված չես. քո մայրը ռուսի հետ է եղել ու քեզ աշխարհք բերել»: Խեղճ Կատարը պաղած երեսին է նայում, նրա ասածից ոչինչ չի հասկանում. այնքան անմեղ էր, որ ի՞նչ ասել է ապօրինի զավակը, ի՞նչ ասել է աշխարհք բերելը, էրիկմարդու հետ լինելըամենևին բան չի հասկանում:

Այս բոլոր անամոթ խոսքերը, ասինք որ, Խուրպաշու աղջիկը սրտի չարությունից, նախանձությունից է ասում. եթե ուրիշ մարդ մեջ չմտներ, պիտի մոռացվեր, գնար, քանի որ խեղճ Կատարը այդքան դատարկախոսությունից ոչ մի բառ չէր հասկացել: Չա՛ր սատանա, այնտեղ է գտնվում Պապուկի հիմար, խենթուլիկ շատախոս աղջիկը. մեջ է մտնում սուտ-ղորթ ամեն բան մեկիկ-մեկիկ, հատիկ-հատիկ պատմում: Մեր խեղճ-ողորմելի Կատարի աչքը բացվում է. «վա՛յ աման, մարիկ», — ասում է ու նվաղում: Պաղ ջուր, անուշադր, քացախ` չեն օգնում: Շտապ բժիշկ են կանչում, արյուն առնումհազիվհազ աչքերը բաց է անում, շունչ քաշում: Իսկույն կառք են դնում, կես-կենդան, կես-մեռած տուն են տանում: Աղջիկների հավաքույթն էլ վերջանում է, բոլորը ցրվում են:

Դրանից է, որ Կատարը ցավի է տիրանում, քանի գնում վատանում է, քանի գնում` մոմի պես հալվում: Հեռագիր են տալիս` Քիրմանից, Թայղանից38, Խարկովից, Օդեսայից ամենավարպետ բժիշկները բերել են տալիս. ո՛չ մեկը ցավի ճարը չեն գտնում: Բռնված օրից խեղճի լեզո՞ւն է պապանձվում, թե՞ ինքը բոլորի մոտ լռում էբայց բերանից ոչ մի խոսք չի լսվում, այնքանը միայն, որ հա-ն ու չէ-ն գլուխը շարժելով իմաց է տալիս: Այսպես վեց ամիս տանջվելուց հետո, ահա այսօր, ինչպես իմացանք, արդար հոգին Աստծուն է հանձնում... Վա՛խ, վա՛խ, ափսո՛ս աղջիկ

Աղջի՛, Լուսփիքա, աղջի՛, դե՛ ժողովիր, գնանք տուն. շուտով կես-գիշեր է: Թողություն կանես, դրացի. գլխացավություն տվինք, նեղություն տվինք: Բարի՛ գիշեր... Վաղը թաղումին կգա՞ս:

Նայինք, — ասի:

ԿՅՈՒԼԶԱԴԵ

Բուլվարը շինելուց հետո Լուսավորիչի բաղչան բոլորովին մոդից ընկավ. առաջները շենքով մարդիկ էլ որ չգնային, գոնե թաք-թուք խանութի աշխատողներ, դուրս արված բանվորներ, հոռնիշնաներ, ծծմայրեր, գրագիրներ և գրագրերի կանայք ման էին գալիս, զբոսնում, մանավանդ մութ, զնդան գիշերները. կամ ամառվա ուժեղ շոգերին, երբ որ ամեն շենքով մարդ տանը փակված կամ քնում է, կամ քառեց39 քառեցի ետևից մածունի թան է խմում սիրտը պաղեցնելու համար: Այդպես ժամանակները միշտ երևում էին զույգեր, որ ծառերի հովին նստած, կամ միասին առանձնացած, կամ թիկնած սուս-փուս իրենց համար հետաքրքիր բաներ էին պատմում... Բայց ինչպես որ ասինք, բուլվարը շինելուց հետո այդ ամեն շենությունը վերացավ Լուսավորչի բաղչայից. հիմա այնտեղ արածող հորթերից ու արհեստից ձեռ քաշած մաշկակարներից, ծեփագործներից, դարբիններից բացի ուրիշ մարդ չես գտնի: Ծառերը, Աստվածդ կսիրես, կոտրտած, ճամփի հենց մեջտեղը կովի թրիքներ, որը չորացած, որը նոր. տեղ-տեղ էլ ժամկոչների կոկլոզները... հենց այդպես տեղը շենքով մարդը կլինի՞ որ զբոսնի կամ օդի դուրս գա, իհարկե ամեն մարդ կամ բուլվար դուրս կգա, կամ Սուրբ խաչ կգնա:

Մաշկակար Ակոբը, ծեփագործ Արութինը, կեռ Ասվատուրը, ճաղատ Սարգիսը ու մի քանի այսպիսի նախկին պատվավոր քյոթուկ արհեստավորներ եթե չլինեին, մեր Լուսավորչի բաղչան բոլորովին պարապ-բոշ պիտի մնար տարին տասներկու ամիս: Չգիտեմ, այդ բուլվարի ի՞նչն են հավանել, հիացած մնացել. ծառերը, Աստվածդ կսիրես, մեկ մեկ հատ ավել. մի ծայրից չորանում են, կոտրտվում ու գարնանը կամ աշնանը նրանց տեղը նորերն են տնկում, որ, իհարկե, նորից չորանում են կամ քամիից կոտրտվում են ու մյուս տարին նրանց տեղը նոր-նորից մատիս բարակությունով ճիպոտներ են խոթում... Չէ, եղբայր, ով ինչ ուզում է թող ասի, ես մեր Լուսավորիչի բաղչան ոչ մի բուլվարի հետ չեմ փոխի ու գոնե ծառերը ծառերի պես են, մեջի օդն էլ բոլորովին ուրիշ բան է: Էն, էն, էն կովի թրիքները ու ժամկոչների կոկլոզները որ չլիներ, դրանից լավ բան մեզ պե՞տք էր որ: Դու մի սպասի, նրա չորս կողմը այն երկաթե ցանկապատը շինենք, որ ասում են ամենաքիչը տասնհինգ հազար մանեթ պիտի նստի, մեջն էլ չորս-հինգ հարյուր հատ ծառ տնկենք, ճանփաների հենց մեջտեղը բուսած չոր խոտերը մաքրենք, կովի թրիքները դեզ-դեզ հավաքենք ու արաբա-արաբա տանենք ձորը թափենք, քսան-երեսուն հատ երկար նստարաններ դնենք ժողովրդի նստելու համար ու յասամանի կամ դեղին աքացիի թփեր փաթաթենք նրանց չորս կողմը հովի համար, հրաման հանենք, որ կառապանները, կամ խանութի աշխատողները հոռնիշնաներին ասելու գողտուկ խոսք որ ունին, գնան ուրիշ տեղ ասենդու մի ա՛յն ժամանակ տես, մեր Լուսավորչի բաղչան ինչ բաղչա կլինի:

Հա՛, ճիշտ է. այդ ամենը վերջացնելու համար գոնե 15-20 հազար մանեթ պետք է. ասենք որ այդքան շատ փողը, քաղաքիս այս աղքատ ժամանակը, հեչ արտաքնոց թափելու փող չէ՛, բայց զատո օրինավոր բաղչա կունենանք ու հիմիկվա 3-4 հատ պառաված, չորացած, կոտրտած աքացիները ու կաղամախիները մեն-մենակ չեն մնա ու իրենց գալու չորս հարյուր հատ եղբայրներին իրենց այսքան ժամանակվա տեսածն ու լսածը կպատմեն... Ճիշտ, գիտեն, այդ 3-4 հատ ծառը, երբ որ Աստծու հրամանով մի օր լեզու լինեն ու ադամորդու պես սկսեն զրուցել, ո՞վ գիտի, ինչքան բան պիտի պատմեն իրենց տեսած ու լսածից, որը, հազար ափսո՛ս, պիտի կորցվի ու մոռացվինրանց իմացածներից մեկը արի ես քեզ պատմեմ, որ Լուսավորչի բաղչայի մեջը ես ինքս իմ ականջովս լսել եմ, սրանից գուցե տասը-տասներկու տարի առաջ: Այս պատմությունը ինձ պատմեց մաշկակար Ակոբը: Մաշկակար Ակոբը կլիներ այն ժամանակ ամենաքիչը 75 տարեկան, վրան դիր էլի տասներկու տարի, այն էլ մի մոռանա, որ այս բանը պատահել է նրա ջահելության ժամանակ, ասել է բավականին հին բան պիտի լինի այս ասելու պատմությունս:

Քաղաքս դեռ նոր էր հիմնավորված, ո՞ւմ թագավորությունն էր, էն խաչը, հաստատ չգիտեմ, կարծես թե Պողոս կայսերինը պիտի լիներ. է՛հ, ինչ էլ որ լինի, բանը նրա վրա չէ: Հենց այդ ժամանակները դրսից մի հայ ջահել տղա է գալիս, երևի հայի հողիցԷրևանից, թե՞ հին Նախիջևանից, էն խաչը, հաստատ չգիտեմ, այնքան որ վրայի հագուստը, տղի իրեն կեցվածքը, խոսածը դուրսեցիի ձևով է, բայց վրայից հայտնի է, որ հարուստ իշխանի տոհմից է:

Այն ժամանակները հիմիկվա պես էքիփաժ, քառեթ, փոշտա չկար. ճանփորդները սովորաբար ձիով էին ման գալիս: Այս ջահել տղան հետը ուներ չորս հինգ հատ ոտքից գլուխ զրահավորված ծառաներ, ինքն էլ թանկանոց, տաճիկի սև նժույգը հեծած, ղզլբաշի ձևով այն երկար թևով չեքմենը վրան. մեջքին չորս մատիս լայնքով ոսկեթել գոտի` ոսկեջրած ճարմանդով. դաշույն, ջուխտ փըշտոֆ, շամի թուր, թվանք, յափնջիբոլորը նոր, գլխին էլ բուխարի սև մորթուց թանկանոց ղզլբաշի երկար գտակ: Այս որ ասում եմ, ինքս տեսած չեմ, լսելով եմ ասում, որովհետև պապաս էլ պսակված չի եղել: Է՛հ, ինչ էլ որ լինի:

Այս դուրսեցիի անունը Սումբաթ է լինում, ազգանունը չգիտեմ: Մեր Նախիջևանը խո լավ ես ճանաչում, դրսից եկողը, ով կուզի լինի, մերոնց համար բոլորը մեկ է, կամ տանղալախ են (դրսեցի), կամ մեռելի միս ուտող40, դրսից եկողը երկնքից ուզում է աստղեր ցած բերի, հեչ մերոնց հավասար չենք ճանաչի, մեր մեջը չենք մտցնի, սեր, միաբանություն չենք ցույց տա ու շատ հազվագյուտ հետը գործ կունենանք: Այս նորերս է, որ կամաց-կամաց սկսել ենք մի քիչ մարդու աչքով նայել դուրսեցիի վրա. մեր պապերի ժամանակները, հա՛, կամ անհավատ նողայը, կամ դուրսեցի հայըերկուսն էլ նույն կարգի բան են եղել: Այն էլ մեծ պատիվ պիտի համարեր դուրսեցի հայը, երբ որ նախիջևանցին երկու-երեք անգամ իր տունը բերի նրան ու հետը հացի նստեցնիսա է մեր գովական հայի հյուր սիրելը: Իսկ շուտ-շուտ գնալ-գալ, սեր, միաբանություն, աղջիկ տալ-առնել, ազգակցություն սկսելԱստված պահե:

Այսպես ուրեմն, խեղճ Սումբաթը հայի քաղաքի, հայ ժողովրդի մեջ մես մենակ, ղարիբ մնաց: Հին ժամանակներից նկատված է, որ դուրսեցի հայերը շատ սիրում ու խիստ հավանում են մեր տեղի աղջիկներին, չգիտեմ ինչ է սրա պատճառը. թե՞ իրենց կողմերը աղջիկը քիչ է, թե՞ մեր աղջիկները իրենցիներից սիրուն են, կամ մաքուր են բնավորությամբ, կամ մի ուրիշ, ինձնից գաղտուկ մնացած կախարդանք ունեն, չգիտեմ, բայց այդ աշտարխանցիները, ղզլարցիները, Թիֆլիսեցիները, մանավանդ այն լիմոն ծախող դուրսեցիներըՆախիջևանի աղջիկ են ասում, մեկ էլ չեն ասում: Համաձայն են քոռ, թոփալ, քիթը ծուռ, աչքը շաշ, աղքատի զավակբոլորը մեկ է նրանց համար, միայն նախիջևանցի աղջիկ լինի. փող էլ չեն ուզում, բաժինք էլ չեն ուզում մեր տեղի փեսացուների պես: Խեղճ Սումբաթն էլ այդ օրին էր հասել: Ինչ էլ որ լինի, մի որբ աղջիկ են գտնում, ձեռքն են տալիս, դառնում են ամուսիններ: Այս երկու խեղճը մի աղջիկ զավակ են ունենում, անունը դնում են Կյուլզադե: Մեկ ամսից մայրը ընկնում մեռնում է. դրանից հետո մեր Սումբաթը շատ է մնում Նախիջևան, քիչ է մնում, հաստատ չգիտեմ, բայց օրվա մի օրը, ասում են, ձի է հեծնում ու դուրս գալիս քաղաքից. այդ գնացածը գնացած է, մեկ էլ ետ չի գալիսՍումբաթ վար, Սումբաթ վեր` Սումբաթ չկա. թե՞ հարամիները մեռցրին ու դիակը ձորը գցեցին, թե՞ ինքը ջուրը ընկավ, խեղդվեց, թե՞ իրենց կողմը փախավ, թե՞ հանկարծ ալիքը խփեց ու ով գիտի որ անկյունում մեռավ մնաց խեղճը, երկար ժամանակ հայտնի չի լինում: Ծծի աղջիկը, Կյուլզադեն, առանց հայր, առայց մայր, առանց ազգականի է մնում. ինչպե՞ս է մեծանում այդ ողորմելի որբուկը, ո՞վ է ուտեցնում-խմեցնում, վրան գլուխը անում, հոգսը քաշում, շատերի վեջն էլ չէ, իմանալ էլ չեն ուզում, այնքանը գիտեմ, որ երբ որ ես 7-8 տարեկան երեխա էի, Կյուլզադեն տասնվեց տարու, հրեշտակի պես սիրուն աղջիկ էր: Երևի տեր Ակոբըլուս իջնի գերեզմանինոր Սումբաթի պսակողը, խոստվանահայրը ու մոտիկ բարեկամն է եղել, վերցրել է խեղճին ու իր ժողովրդից մեկին է տվել, նա էլ ուրիշների ականջն է գցել, թե հոգուս համար տունս եմ առել դրան ու տեր Ակոբի մեռնելուց հետո երևի ողորմելուն օր չի տվել. վա՛յ որբի հալին. է՛հ, ինչ էլ որ լինի: Ինչպես որ ասի, երբ որ Կյուլզադեն տասնվեց տարու էր լինում, ես էլ կամաց-կամաց սկսում եմ նրան ճանաչել:

Следующая страница