Պատկանյան Ռաֆայել՝ Արձակ երկեր | |
— Որդիս հիվա՞նդ է, ինչ է. խեղճի ոչ մի տեղն էլ չի ցավում, բողկի պես սալլամաթ տղա է...
— Որդիդ ոչ թե հիվանդ, այլ բոլորովին, ոտից գլուխ խև է...
— Ի՛, որդիս, Թորո՛սը, Թորո՛սս խև՞ է... Սուտ ես ասում, բերանդ բռնվի, դու ինքդ ես խևը...
Մարդը կատաղեց: Բանը նրան հասավ, որ կառապանիս կանչեցի, բոթելով, բոթբոթելով Թաթիոս-ային դարպասից փողոց դուրս գցեցի:
Այնտեղ էլ մարդու սիրտը չիջավ. բավականին ժողովուրդ հավաքեց գլխին ու ժամ ժամուկես, քֆրեց, անիծեց ինձ:
Վրան անցավ մեկ շաբաթ:
Մի օր հաճույքի համար բազար էի դուրս եկել: Հեռվից X-ի ժամի իրիցփոխանը առաջ դուրս եկավ ու ծիծաղելով ասաց.
— Դու, իբր թե, Թաթիոս-ային որդուն` Թորոսին, խև ես ասե՞լ:
— Հա՛, ասել եմ, ի՛նչ է որ:
— Փամիլըյ98, այդ մարդն էլ որ խև լինի, մեզպեսներին հո բոլորովին շղթայակապ պիտի անել:
Սուս մնացի, բան չասի:
— Այդպես մարդ մենք շատ ունե՞նք որ, փամիլըյ, խեղճը հեչ բան չի սովորել, բայց մտքից այնպես բաներ է հնարում, որ մարդ, փռոսթո, զարմանում մնում է. շարադրությունն էլ, թամամ Նարեկի կամ շարականի ֆասոնով է, խոսքերը բոլորը գրաբար` խրթին, հեչ բան չես հասկանա. միտք բանին բոլորը աստվածաբանական է... Չէ՛, ինչո՞ւ մարդու սիրտը ցավեցրել ես որ, փամիլըյ, մարդը իրեն համար աշխատում է, թող գնա, թող գրի, դրանից վնաս չի գա, օգուտ որ չլինի: Այդպիսիներին, որ ռաստ գանք, մենք նույնիսկ պիտի սիրտ տանք, առաջ քաշենք, հացի տեր անենք, ոչ թե անունը խև հանենք, քանֆուզ անենք ողորմելիին... Ես նրան իմ ժամի դպրոցի մեջ վարժապետ դրի: Այն առաջվանին, միտքդ է, այն դրսեցիին, էլի, դուրս արի: Գիտության կողմից, մեղք առնել չեմ ուզում, նիչեվո, գեշ չէր, լավ էր, ահագին բան գիտեր, բայց այն ազիաթսքի կեղտոտ մանեռը շատ էր գործածում տղաների հետ, քանի որ ուդոբնի վարժապետ չկար, վրայիցս չհասկացողս էի լինում, բայց այս Թորոսին որ հանդիպեցի, իսկույն ֆլան մունդառ սովորությունը պատճառ բերի ու դուրս արի: Այս Թորոսը, դու ինչ կասես, չեղած վարժապետ է: Ժամից տասներկու մանեթ տալուց բացի, ջեբիցս էլ հինգը մանեթ նվեր էլ եմ տալիս. թող գնա, թող աշխատի խեղճը: Այնպես էլ աշխատում է որ, իրիկուն, ցերեկ ոտքը վարժատնից դուրս չի դնում, ամբողջ օրը այնտեղ է, ավելի դուրս այն եկավ, որ բավական չէ որ ինքը շարադրում է, դեռ աշակերտներին էլ ֆասոնով ռիխմաներ99 է սովորեցրել ու գրել: Տղաները գրքերը դուրս են հանել. ուժե գիրք չեն կարդում. ամբողջ օրը ռիխմա են գրում. այսչափ (ձեռքը վար իջեցրեց, պստիկ երեխայի բոյ ուզեց հասկացնել), շան լակոտները Նարեկի ֆասոնով գրաբար ռիխմաներ են գրում... Չէ՛, նիչեվո, լավ մարդ է այդ Թորոս վարժապետը: Իզուր խեղճի սիրտը ցավեցրել ես...
ԽՆՁՈՐ ԾԱԽՈՂ ԱՍՏՎԱՏՈՒՐԸ
Խնձոր ծախողների մեջ երևի նկատած կլինեք Ասվատուր-ային: Ասվատուր-ան կարճիկ, մի քիչ չոփուռ, հաստ-հաստ, առույգ, մեծահասակ մարդ է, կլինի, գուցե, հիսունհինգ, վաթսուն տարեկան. միշտ հանապազ երեսը ուրախ է, ինչի՞ց է այդ, հեչ չկարողացա իմանալ: Մյուսները գանգատվում են` առուտուր չկա, բաններս վատ է, հացը կամ միսը թանկ է, անձրևը չկա, ձուկ չի բռնվում, ժողովրդի մահանան շա՛տ` Աստծու վրա տրտնջալու: Բայց ոչ մի օր Ասվատուր-այի բերնից այդպիսի գանգատներ լսած չեմ: Կարծես թե վրայից այնքան էլ ուրախ լինելու էլ բան չունի խեղճ մարդը. ապրանք միշտ քիչ է լինում դիմացը, հաքվածն էլ շատ միջակ է. կապույտ նանքայից կապա, հաստ քաթանից վարտիք, գլխին` հնացած մորթե գլխարկ, իր ընկերներից միշտ ցած` ու բարձր չի, բայց ինչո՞ւ աշխարհք արարած քթները կախած է լինում ու Ասվատուր-ան միշտ ուրախ պիտի լինի, ամենևին խելքս հասած չէ: «Ասվատուր-ա, — ասում եմ մեկ-մեկ, — բանդ ինչպե՞ս է»: «Փառք ստեղծողիս, վատ չէ՛, լավ է», — ասում է: «Ասվատուր-ա, այս տարի ձուկը ինչպե՞ս է, որովհետև նա թառանով էլ էր ժամանակ առ ժամանակ առևտուր անում, բո՞լ է, թե՞ չի բռնվում»: «Բռնվում է, ինչո՞ւ չպիտի բռնվի, — ասում է Ասվատուր-ան. — իհարկե, մյուս տարիների պես չի՛, բայց, էլի փառք ստեղծողիս, լինում է եղածի չափ, բռնողները ու բազար բերողները դեռ քաղցած մեռած չեն»: «Ասվատուր-ա, ասում եմ, այս ի՞նչ պիտի լինի մեր հալը, ցորենը բոլորովին չորանալու վրա է, անձրևի երեսից կարոտ մնացինք, էլի երկու-երեք օր էլ որ լինի ի՞նչ կլինի մեր հալը», — ասում եմ: «Ի՛, անձրև եկածը վաղո՞ւց է, ինչ է, — ասում է Ասվատուր-ան, — դեռ գետինը չորացե՞լ է որ. դու հողի երեսը մի նայիր, նրա տակը նայի, տակը պետք եղածի չափ նամություն կա, օրեր չէ, շաբաթ էլ գուցե կբավարարի: Բայց դու մի այն կողմը նայի, կարմիր ամպերը տեսնո՞ւմ ես, փառք ստեղծողիս, այսօր չէ` վաղը այնպես տեղատարափ կգա, որ բոլոր բույսերը կես գազ միանգամից բոյ կգցեն. այդ դու ժողովրդի ասածին ի՞նչ ես նայում. ժողովուրդը միշտ տրտնջալ է սիրում»:
Այսպես տարօրինակ մարդ էր Ասվատուր-ան:
Ճիշտ է, Ասվատուր-այի ապրանքը մյուսներից քիչ էր լինում, բայց եղածը միշտ լավն էր լինում, երբ որ օխայի գլխից մի երկու կոպեկ չափսոսացիր` տանձի, խնձորի, ծիրանի, դեղձի, բալի, կեռասի ամենաքաղցրերը, ամենախոշորները, ամենասիրունները, ամենահոտովները տուն կտանեիր:
Ասվատուր-ան սուտ ասել չուներ, երդում էլ մի օր չեմ լսել նրա բերնից:
«Ղրիմի զերտալու100 ունե՞ս», — ասի մի օր: «Ունեմ, հապա չունե՞մ»: «Քանի՞ է օխան»: «Օխան, ջանս, այս տարի մի քիչ թանկ է, այս տարի քիչ են բերում, թե՞ բերք չկա, թե չէ ուրիշ տեղեր են տանում — բայց մեր կողմերը չեն բերում, չգիտեմ ինչից է: Բայց դու ինչո՞ւ ես Ղրիմի զերտալուի վրա խոսում, որ Ղրիմ է, ուրեմն այնտեղից եկած ամեն զերտալու լա՞վն է լինում, ինչ է. Ղրիմն էլ գոված ու չգոված տեղեր ունի: Ես քեզ իմ բաղչայիս զերտալուն տամ, որ համը բերանդ մնա»: Ասաց ու մի շորով փակած արկղից հանեց մի հատ դեղին, թուշը կարմիր, բրդոտ ծիրան. «Այ, զարմանալի զերտալու. դու ծամի-ծամի ու քթիդ միջից շունչդ դուրս տուր, մի տես թե ինչպիսի բուրմունք է»: Բերանս տարի այդ ծիրանը, ճիշտ որ շատ քաղցր ու բուրավետ միրգ էր. այդպիսին դեռ հեչ չէի կերել: «Ասվատուր-ա, — ասի, — ճի՞շտ սա քու բաղչայիցդ է»: «Ինչո՞ւ սուտ պիտի լինի, իհարկե իմ բաղչայից է»: «Դու իսկապե՞ս բաղչա ունես», ասի զարմանալով: «Հապա չունե՞մ, ասաց, փոքրիկ բաղչա է, բայց հողը լավն է, դրա համար էլ միրգը ընտիրն է լինում, ջուրն էլ չեմ խնայում, աշնանն ու գարնանն էլ կարողացածիս վրան աշխատանք եմ թափում»: «Որ այդպես է, մի անգամ գամ, էլի», ասի: «Գլխիս վրա, ասաց, մի անգամ չէ՛, միշտ էլ արի, նստենք, մեզ համար աղայավարի չայ խմենք իրիկվա հովին. այդ արանքում էլ քեզ ինչ ասես բաղչայի բանից կսովորեցնեմ էլ»:
«Որ այդպես է, տուր այդ քո բաղչայիդ ծիրանից երկու օխա երեխաներին տանեմ»: «Ինչո՞ւ չէ, տամ. թող բերանները համ տեսնի: Այն չէ, բայց դու աղջիկ ունե՞ս», — հարցրեց Ասվատուր-ան: «Ունեմ, — ասի, — ի՞նչ է որ», — ու զարմանալով երեսին նայեցի: «Հե՛չ, այնպես հարցրի, սա էլ տար աղջկանդ, թող մի ջրով բաժակի մեջ դնի»: Ասաց ու ձեռքս մի մեծ ծաղկի փունջ տվեց: «Որտեղի՞ց ես առել այս սքանչելի ծաղիկները», — ասի ու քթիս մոտեցրի: «Բաղչայիցս էլի՛», — ասաց: «Դու ծաղիկ էլ ես սիրո՞ւմ, ինչ է», — ասի զարմանալով, որովհետև մեր տեղը մրգի ծառեր սիրողներ շատ են, բայց ծաղիկը շատ հազվագյուտ է, այն էլ թաք-թաք հարուստներն են. աշխատավոր մարդու ծաղկի սեր ունենալը դեռ հեչ լսած չէի: «Հապա չե՞մ սիրում, — ասաց, — ծաղիկ ասած բանդ ես այնպես եմ սիրում որ, մեկ-մեկ մանեթ չեմ ափսոսում ու ծաղկի մի արմատի համար տալիս եմ. ծաղիկների լավը որ ուզում ես, իմ բաղչայի մեջ կգտնես»:
Փնջով ծաղիկը, սուտ չասեմ, երբ որ մի բան հասկացողի ցույց տայիր իրեք մանեթ կարժեցներ: Ի՞նչ տեսակ ծաղիկ ասես որ չկար մեջը, համ հոտովը, համ գեղեցիկը, համ երկու տարվա, համ էլ շատ տարվա, ինչ սիրտդ ուզում է: Ափսոս որ անունները չգիտեի:
Երբ որ տուն տարա այդ գնած ծիրաններս ու նվեր ստացած ծաղիկները, մերոնք զարմացած մնացին. այդպես միրգ էլ տեսած չէին, այդպես ծաղիկներ էլ: Միտքս դրի, վաղը իրիկվա զանգերի ժամանակ անպայման էլի բազար գնալ, Ասվատուր-ային առնել ու ուղիղ նրա բաղչան գնալ:
Այդպես էլ արի: Զանգերի ժամանակ բազար դուրս եկա. թաք-թուք մարդիկ էին պտտվում ածուխով արաբաների մոտերը: Միրգ ծախողները խոռ-խոռ քնած էին, որը ապրանքների մոտ, որը խանութների մեջ, որն էլ արաբաների տակը: Վաղուց անձրև չեկած լինելով` փոշին այնպես շատ էր, որ մարդու մինչև կոճն էր հասնում, կարծես թե գետնի վրա չորացնելու համար փռված ցորենի մեջ ես քայլում:
Եղանակը տո՛թ, չորացրած թառանի հոտն էլ այնպես էր փռվել բազարի մեջ, որ մարդ զզվում էր, քիչ էր մնում սիրտ ետ տար: Ասվատուր-ան էլ պարապ-բոշ նստած թիակի վրա րոպեն մեկ հորանջում էր ու բերանը խաչ էր հանում (որ սատանան ներս չմտնի): «Բարի իրիկուն (արդեն զանգերը զարկում էին), Ասվատուր-ա, ինչպե՞ս ես, առևտուրդ ինչպես է»: «Փա՛ռք ստեղծողիս, լավ է, վատ չէ՛»: «Շատ ծախեցի՞ր», — ասի: «Չէ՛, իրեք օխա զերտալու եմ ծախել, երեսուն հատ էլ` թառան»: «Դա քիչ բան է ո՛ւ, ասի, դրա համար փառք ստեղծողիսը ո՞րն է»: «Ի՛, զգուշ մնա, ասաց մարդը վախենալով, հապա որ հեչ չծախեի, դրա հետ ինչպես ես: Զգույշ մնա, մեկ էլ այդպես խոսք բերանիցդ չհանես. Աստծու վրա տրտնջալս ո՞րն է: Հեչ օրը օրին կգա՞ այդ, Աստված կսիրես, մի ձեռքի մատները անգամ մի չափով չեն, մեկը մեծ է, մեկը փոքր է, դու Աստծու օրերը ուզում ես, որ մե՞կ լինեն, այդ ամեն օր հաջողություն, հաջողություն որ լինի, աղոթքն էլ կմոռանանք, Աստված էլ կմոռանանք, հեչ այդպես բա՞ն կլինի»:
«Լավ, լավ, ասի մարդու խոսքը կտրելով, ես հանաք արի: Այն չէ, բայց գիտե՞ս ինչի եմ եկել, եկել եմ քեզ վերցնելու, որ ինձ տանես բաղչադ ցույց տաս, որովհետև երեկ շատ գովեցիր»: «Ես գովե՞լ եմ որ, ասաց մարդը կարմրելով, ես ասի, թե որ գաս, գլխիս վրա եկած կլինես, բայց բաղչաս չեմ գովել, մեր բաղչան ի՞նչ բաղչա է որ, դու մի անգամ իմ պապայինը տեսնեիր, ա՛յ գովելու բաղչան նա էր, իմս ի՞նչ է որ, նրա ութերորդ մասն էլ չկա: Է՛հ, եթե գնալու ենք, գնանք, մուշտարիի ժամանակը անցավ, մինչև այս ժամանակը որ չկան, սրանից հետո հեչ չեն գա»:
Մի րոպեում հավաքեց շարքի վրայից ապրանքները (ինչ ասես` պտուղներ, չոր միրգ, չորացած թառան, սոխ, սխտոր, ու ծաղկի սերմեր), մի մեծ պահարանի մեջ դրեց, օղակներից կողպեքը անցկացրեց կողպեց, երեսը խաչ հանեց ու ճամփա ընկանք:
Համբարձումի թաղում էր ապրում Ասվատուր-ան, տունը փողոցի վրա չէր բացվում, բակի մեջ էր, բակ էլ որ ասում եմ, բակ չկարծեք, ամբողջ բակը բաղչա էր. այնպես որ տունը չորս կողմից փաթաթված էր ծառերով: Ինչպես ասի, դուրսը շոգ, փոշի ու տոթ էր, բայց Ասվատուր-այի բակը մտած-չմտած, կարծես թե ամառ ժամանակ ջրի մեջ մտածի պես եղա, այնպես հով էր. մեջն էլ այնպես մաքուր ու սոսուն էր որ, իսկույն կարծեցի թե դիմացս կանգնածը հայ չի, և որ մի գերմանացի է, որովհետև միշտ մաքրությունը ես գերմանացու մոտ եմ տեսել:
«Է՛յ, Մա՛րթա, կանչեց Ասվատուր-ան, սամովար դի՛ր, էն անկյունի տանձի ծառի տակն էլ խալի փռի՛, մենք այնտեղ չայ ենք խմելու»:
Հիմա ես ձեզ ասեմ ինչպիսի բաղչա էր Ասվատուր-այի բաղչան: Բակի մեջտեղը շինված էր նրա փոքրիկ տունը. մի կողմից տան պատշգամբից դեպի պատը, պատը մյուս կողմից, էլի այն պատշգամբից դեպի ջրհորը ցանկապատած էր. այսպիսով տունը ամեն կողմից փաթաթված էր պարտեզով. շրջապատի մեջ թողնված էր մի փոքրիկ բակ, այն էլ տասնհինգ-քսան տեղ մրգի հսկայական ծառեր կային, ցանկապատի եզերքով, բակի մեջտեղը ու մի քանի ուրիշ տեղեր տախտակներով կտրած էր ու մեջը ծաղիկներ էին ցանած, այնպես որ, որտեղ էլ նայեիր, աչքդ ծառ ու բույս էր տեսնում, ու տունը կարծես թե կորել էր կանաչ տերևների մեջ: Նախիջևանի մեջ հեչ այդպիսի բան չէի պատկերացնի:
Շատ հավանեցի, որովհետև ես ինքս էլ բաղչայի սիրահար եմ: «Լավ բաղչա ես ունեցել», — ասի Ասվատուր-ային: «Մեր տեղն էլ որ բաղչա չունենաս, բոլորովին կորչելու մարդ ես, — ասաց Ասվատուր-ան, — քանի որ միայն չորս ամիսը ներսը չպիտի ապրես, մնացած ութ ամիսը ներսը ապրե՞լ կլինի որ. ճանճն էլ է այնտեղ, լուն ու փայտոջիլն էլ է այնտեղ, ներսը շունչ կարո՞ղ ես որ առնես: Դու մի պապայիս բաղչան տեսնեիր, սա նրա դիմացը ի՞նչ է որ. պապայիս բաղչան ութ շուպաղա տեղի վրա էր. այնպես տարի եղել է, որ մինչև ութը հարյուր մանեթի ծախել է երեսը, միայն վարդից ու զամբախից (առաջները վարդի ու զամբախի մուրաբաները գովական մուրաբաներ էին) հարյուր մանեթներ է առել: Խեղճ մարդը յոթը տարի ցավ քաշեց, հետո վեր չկացավ (այդպես էլ մեռավ). մամաս շուպաղա-շուպաղա սկսեց ծախսել ու երբ որ պապաս դու շատ ապրես եղավ` այսքան բան մնաց ինձ: Առնողներն էլ ծառի հարգը չգիտեին, կացնի տակը հրաշալի ծառերը կյումփ-կյումփ ցած ընկան. այն վարդերը, զամբախները ու հազար տեսակ ծաղիկներն էլ կովերը, հորթերը ու խոզերը կերան. քանի որ հիշում եմ, սրտիցս արյուն է կաթում: Հեչ մրգի ծառը կկտրե՞ն. դա հո մարդ մեռցնելու պես բան է: Մրգի ծառը տասնհինգ տարի հետո անպետք բան էր համարվում. մեր ծախած տեղերի վրա ծառեր կային, որ 25-ական տարեկան էին ու ամեն մի ծառը ամենաքիչը յոթը փութ տանձ ու խնձոր էր տալիս: Ափսո՛ս, հազար ափսո՛ս, շատ տեսակ մրգեր ոչնչացան: Պապաս ի բնե բաղչայի բանը լավ էր հասկանում: Նա լավ մրգերի տեղն էլ գիտեր: Մերոնք կարծում են թե մրգի տեղը Ղրիմն է. այնինչ այն մեռելի միս ուտողների տեղն են լավ101, տեսակավոր մրգերը: Պապաս, Աստված ողորմի հոգուն, միշտ պատվիրում էր այդ մեռելի միս ուտողներին, որ գալու որ լինեն լավ խնձորի ու տանձի տնկերը աշնան ժամանակ քարթոֆիլի մեջը խոթեն ու բերեն. բայց բալի, կեռասի, ծիրանի, դեղձի, եղևնու, սալորի տնկերը չէր ուզում, այլ կորիզները, ու ապսպրում էր, որ ամենալավերից ընտրեն բերեն. նա էլ որ չլիներ, պատվիրում էր, որ եթե մի լավ, զարմանալի միրգ տեսնեն, այս ծառի տունկը ուղարկեն, այն մրգի կորիզը. ինքն էլ նրանց համար ինչ ասես լավություն էր անում: Վաղուցվանից նկատված է, որ դրսից եկած մրգի ծառը մեր հողի վրա կամ չորանում է, կամ մրգի համը փոխում. քանի գնում, թոռոմում է, բարակում է, բույրը կորցնում. մի խոսքով անպետք բան է դառնում: Բայց կորիզից առաջացածը համ ծառն է ամուր ու աճուն լինում, համ էլ միրգը իր բույր ու համը չի կորցնում, համ միրգն է շատ լինում, այնքան որ մի քիչ մանր է լինում. բայց դրա ճարն էլ էր գտել պապաս: Ծառի համար փոսը լայն ու խորունկ էր փորում, ամենաքիչը 21/2 գազ, տեղի հողը դուրս էր թափում, դրա մեջը լցնում էր թռչունի, մարդու ու կովի աթար ու մի լավ հողով խառնում էր ու այդ փոսը մնում էր տարի, տարի ու կես: Ժամանակով այդ աթարի վատ հոտն էլ գնում, միջի կեղտն էլ էր վերջանում, դառնում էր անարատ սև հող. հենց այդ ժամանակ էլ տնկում էր ծառը, կամ դնում էր կորիզը:
Բայց միրգն էլ ինչ միրգ էր լինում, միրգ չէր, իսկական մուրաբա, այնպես մարխոշ ու քաղցր: Այս ծառերս, ինչքան որ տեսնում ես, բոլորը այդ տեսակ հողի մեջ են. մի աստվածածնի օրերին քեզ տանձեր ցույց տամ որ, ահա այս չափ, ամեն մեկը ֆունտ ու կես, խնձորներ ունեմ, որ մի պստլիկ ձմերուկի չափ, երկուսը մի ձեռքով չես բռնի — այնպես խոշոր, համն էլ` շաքար: Պոզտրղան ունեմ, որ մեղրի պես գդալով պիտի հանես: Այստե՛ղ եկ, այստե՛ղ, դու մի այս ծիրա՛նը տես, պոկի կե՛ր, մի՛ վախենա, շատ կա, փառք ստեղծողիս, այս տարի միրգը քիչ չէ. իհարկե անցած տարվա պես չի, անցած տարի, ինչքան որ ասես մի ծառը, ամենաքիչը երեքական փութ տվին»:
Իսկապես որ, այդպես խոշոր ծիրան դեռ չէի տեսել — իսկական բռունցքիս չափ — հեռվից, սուր հոտը քթիս էր զարկում, համը անո՛ւշ, բույրն էլ ժամերով բերանիցս չէր գնում:
«Այս ապրանքդ ինչո՞ւ բազար չես հանում», — ասի: «Ա՛յ մարդ, սրա հասկացողը կա՞ որ. մեր ժողովրդին համ շատ պիտի տաս, համ` էժան. դու ինքդ ասա, ինչպես ղմշեմ այս չգտնվելիք, քահրիբարի պես բանը օխան տասնութ կոպեկի տալ, այս բանը Մոսկոֆ որ կարողանաս հասցնել, գուցե մի հատը 30 կոպեկով առնող գտնվի»: Մարդու ասածը սուտ չէր. Մոսկոֆ ես ինքս գնել եմ հատը հիսուն կոպեկի, բայց սրա դիմացը իսկական կաղամբ: «Հապա ո՞ւմ ես ծախում», — ասի: «Ռոստով մի քանի հարուստ ռուսներ կան, նրանք են մեկ-մեկ գալիս առնում, այդ էլ չեղավ` թոռներս են ուտում, անուշ իրենց, ո՞ւր է թե հասկանային, ինչո՞ւ բազար պիտի չհանեի որ:
Եղբայր, բերանները որ համ չունեն, ես ի՞նչ անեմ, նրանց համար կամ լոբիի կտոր, կամ դառը ծիրան է եղել, կամ սա, բոլորը մեկ է, միայն շատ տուր, միայն էժան տուր. ասում եմ, էլի տեղը դեռ լավ ապրանքի, ջանքի հարգը իմացող չկա, այս որ ասում եմ, միայն մրգի համար չէ՛, ամեն բանի համար էլ այդպես է: Դու այս վարդին նայի, ասաց ու մի վարդ պոկեց ձեռքս տվեց, մի մեծությանը նայի ու մի հոտ քաշի»: Ճիշտ որ, վարդը երկու բռիս չափ էր ու այդպես հոտոտ վարդ դեռ տեսած չէի: «Այս վարդի արմատից որ տաս ինձ, ինչքան ուզես կվճարեմ»: «Ցավդ տանի, ինչո՞ւ չէ, դրա համար փող պե՞տք է որ: Բայց այն էլ իմացիր, որ քու բաղչայիդ մեջ այսպես խոշոր ու հոտավետ վարդ չես պոկի, որովհետև քու հողդ էլ այն հողը չի՛, որ վրայի բուսած վարդին այս հոտը տա: Իմ վարդերի տակի հողը տարիներով է պատրաստած, այն էլ իր ձևը ունի»: «Վարդի համա՞ր էլ այդ աթարով հողն է պետք, ինչ է», — ասի ծիծաղելով: «Հապա ի՞նչ գիտեիր», — ասաց Ասվատուր աղան, — այն ու դեռ շատ էլ սապոնաջուր. մեր տեղի ժողովուրդը լվացքի ջուրը կամ բակն է լցնում, կամ փողոցը ու ցեխից ու հոտից չգիտես ինչ անես. այնինչ ամեն մարդ բակում վարդի ծառ ունենար ու տակը որ թափեր համ այսպիսի կեղտոտություն չէր լինի քաղաքներումս, համ էլ վարդի հոտը աշխարհք կփռվեր: Ասում եմ, ասում` լսող չկա: Դու գիտե՞ս սա ինչ ծաղիկ է», — ասաց ու ձեռքս մի չքնաղ տեսքով ճերմակ ծաղիկ տվեց: «Մի հոտ քաշի»:
Հոտ քաշեցի ու բերանս բաց մնաց — օրիս մեջ դեռ այդպես հոտավետ բան չէի տեսած, վարդի հոտը որտե՞ղ է մնում:
«Սա ի՞նչ ծաղիկ է», հարցրի: «Դրան նարգիզ են ասում», — ասաց: «Ի՛, ասի, նարգիզը ճերմա՞կ է լինում, ինչ է, կարծես թե դեղին է լինում»: «Չէ՛, — ասաց, այն քու իմացածդ նարգիզ չի, հայերեն չգիտեմ ինչ են ասում, ռուսը նրան նայաթքի է ասում, նա վայրի, հոտած ծաղիկ է. մի անգամ որ բաղչադ մտցրիր, մեկ էլ ձեռքից չես պրծնի, բսնում է, բսնում է, հետո էլ թոռոմում ու անհաշիվ սերմ է ցած թափում. ու այդ սերմերը անձրևից հետո նորից բսնում են. թո՛ղ դրան, անշահ, աներես բան է. նա ի՞նչ հորս ցավի նարգիզն է. նարգիզն, ա՛յ, այս է: Սա սերմ չի ունենում, սրա սողանը պիտի գտնես ու տնկես, մյուս տարի այս ծաղիկը դուրս է գալիս, ամեն մի սողանը մի հատ ծաղիկ է տալիս, շատ քիչ` երկու. ինքն էլ շատ քնքուշ բան է. հասարակ հողի մեջ չի բսնի, բսնի էլ այն հոտը ու ծաղիկը չի ունենա. մի քիչ էլ այն կողմ գնացինք, մի հատ ծաղիկ էլի քաղեց. «Սա էլ գիտե՞ս ինչ ծաղիկ է», — ասաց ու ծիծաղելով երեսս նայեց: «Ծառից որ պոկած լինեիր յասաման է կասեի», — ասի: «Յասամանը այսպե՞ս է լինում, — ասաց, — դու մի հոտ քաշի»: Հոտ արի, դա էլ մի ուրիշ հոտ ուներ, գուցե նարգիզից էլ լավ: «Սա ի՞նչ է, — ասի»: «Պապան դրան հորուտ-մորուտ էր ասում, — ասաց, — բայց մեր տեղի բառով դրա անունը չգիտեմ ինչպես են ասում, ռուսը հիացինթ է ասում. դա էլ սերմ չունի, սողանից է բսնում, մեռելի միս ուտողի մեկը, պապային ասածին, նվեր է բերել հայի կողմերից. ասածներից այնպես է դուրս գալիս, որ այնտեղի դաշտի ծաղիկ է, երբ որ օրերը գալիս են, ամբողջ աշխարհը փռվում է այս ու այսպես ծաղիկների հոտով: Հապա այս երկուսը ի՞նչ ծաղիկներ են», — ասաց ու ձեռքս մի կարմիր ու մի դեղին ծաղիկ տվեց. հոտ քաշեցի, մի քիչ սպասեցի, մտքիս մեջը տվի, թե արդյոք ինչի հոտ է, վերջը ասի. «Գույնը որ ճերմակ լիներ, զամբախ կասեի, բայց գույնը զամբախի չի»: «Հա՛, գտար, — ասաց, — երկուսն էլ զամբախ են, մեկը կարմիր զամբախ է, մյուսը` դեղին, այս դեղինն այն կողմի հայերը ոսկի մանուշակ են ասում. այս երկուսն էլ Աննա102 քաղաքի դաշտերից է բերված: Սուրբ Կարապետ գնացողներն են բերել: Բա այս ի՞նչ ծաղիկ է», — ասաց ու ձեռքս մի գեղեցիկ ծաղիկ տվեց, բայց հոտը լավը չէր: «Չգիտեմ, — ասի, — առաջին անգամն է տեսածս», — ասի: Զարմանալի գեղեցիկ բան էր, գույնը բաց կարմիր ու կերպարանքը իսկական թագավորի գլխին դրած թագ: «Ինչ սիրուն բան է. ասի, — թագավորի ձեռքը տաս, չի ամաչի բռնելու»: «Հա՛, այդ էլ գտար, — ասաց, — դրան երկու անուն ունի, մեկը սուրմկան են ասում, մյուսը Տրդատի թագ. դրա սողանն էլ մեկը նվերով ղրկել է Վան անունով հայ քաղաքի դաշտերից: Հապա այս ի՞նչ ծաղիկ է, — ասաց ու ձեռքս տվեց մի ծաղիկ, որ շատ նման էր մանր-մանր զանգերի, գույնը ձյան պես սպիտակ էր, հոտն էլ շատ անուշ»: «Սա էլ չգիտեմ», — ասի: «Սա էլ մի դրացի հաջիմամա ունեի, նա է բերել Երուսաղեմի դաշտից, դրա անունը հովտաց շուշան են ասում. Ռասեյ էլ սրանից շատ կա, բայց այսպես լավը չկա, սա ուրիշ տեսակի բան է: Բա սա՞ ինչ ծաղիկ է», — ասաց ու ձեռքս տվեց մի փունջ կլոր տերևներով ու մեջը մանր մոռ գույն ծաղիկներ: Սրա հոտն էլ շատ անուշ էր, բայց ուրիշ տեսակ: «Չգիտեմ, — ասի, — բայց շատ լավ հոտ ունի»: «Սրա սերմը ղրկված է Երուսաղեմից. դրան մանուշակ են ասում. տաճիկը մենեշմե է ասում: Սրա շատ տեսակներ կա, ահա քեզ ոսկի մանուշակ», — ասաց ու պոկեց մուգ դեղին ծաղիկ, ճիշտ որ երկուսի հոտը մեկը մեկին մի քիչ նման էր, բայց տերևները տարբեր էին, ոսկի մանուշակի տերևը երկարուկ էր, մյուսինը` կըփ-կլոր: Մի քիչ էլ որ այն կողմ գնացինք, մի հատ պստիկ ծառից պոկեց փնջով սպիտակ ծաղիկ և ձեռքս տվեց. «Հապա իմացիր սա ի՞նչ ծաղիկ է», — ասաց: Հոտ արի, սա էլ շատ հոտավետ ծաղիկ էր, բայց անունը չգիտեի. «Դրան հայերեն յասաման են ասում, բայց սա էլ ղզլբաշի հողից է բերած մի խամխալաթա գնող մարդ դիտմամբ քոքով-մոքով բերել է հորս համար: Դե իմացիր հորս հավեսը: Իհարկե, ինքն էլ մի բանի պետք է եկել, որ մարդը նրա համար ջանք է արել, բերել: Հե՞շտ բան է, խուրջինի մեջ, ուրիշի համար, վրան դողալով, նշան դնել ու բերել: Այն ժամանակները, հո գիտես, մերոնք Կափկազ միշտ ձիով էին գնում գալիս»: Մի քիչ էլ այն կողմ որ գնացինք մի եղրևանու գույնով մանր ծաղիկներ պոկեց. «Հապա այս հավանո՞ւմ ես»: Հոտ-հոտ արի, դա էլ շատ հոտոտ բան էր, բայց էլի անունը չգիտեի, այս օրիս մեջ տեսած էլ չէի: «Զարմանալի հոտ ունի, — ասի, — բայց անունը չգիտեմ ինչպես է»: «Դրան պապաս արևաքեմ էր ասում. ինքս էլ չգիտեմ ինչ ծաղիկ է, բայց ձմեռը ներս պիտի բերես, թե չէ կսառի, ցուրտ չի սիրում. սա էլ հայի կողմերում Ալաշկերտ անունով մի քաղաք կա, այնտեղից մի մարդ է ուղարկել, բայց հաստատ չգիտեմ սերմն էր ղրկել, թե` արմատը, այնքանը գիտեմ, որ դրան սերմից աճեցնել կարելի է, մյուս սողանների պես չի»: Մի քիչ էլ առաջ որ գնացինք, առջևս մի նախշուն խալիչայի պես բան փռվեց գետինը — մի զարմանալի բան էր. գետնի վրա հազար ու հազար տարբեր-տարբեր, ծաղիկներ էին բսած` կարմիր, սպիտակ, նախշուն, մոռ, կապույտ, դեղին, ո՞ր տեսակը սիրտդ կուզի: «Սա ի՞նչ բան է», — ասի: «Սա էլ, — ասաց Ասվատուր-ան լալաներ են: Հայի կողմերը մի տեղից, Ծաղկաձոր են ասում, այնտեղից մի ճանաչված վարդապետ պապայիս է ղրկել սրա սողանները, սրանք մյուսների պես հոտ չունեն, բայց երբ որ բացվում են, զարմանալի տեսք ունեն»:
«Ասվատուր-ա, — ասի, — էս դու սողան, սողան որ ասում ես, ի՞նչ ասել է սողանը»: «Հապա, — ասաց Ասվատուր-ան, — պիտի իմանաս, որ ծաղիկ կա, որ սերմ չունի, բայց արմատ ունի ու որովհետև այդ արմատը ուրիշ արմատների չի նմանում, այլ սոխի, կամ սխտորի կերպարանք ունի, դրա համար դրսեցի հայերը սողան են ասում, սոխ ասել չի լինի, քանի որ սոխ ուրիշ բան կհասկացվի, սոխը, սովորաբար կերակուրի մեջ են ուտում, սողանը, դա ծաղիկների արմատն է: Այ, զամբախը, լալան, նարգիզը, հովտաց շուշանը, ոսկի ու կարմիր շուշանը, հորուտ-մորուտը, Տրդատի թագը, էլի մի քանիսը` սողան ունեն ու սողանից են առաջանում ու շատանում, մյուսներինը սերմ է, բայց, սերմից բացի, նրանց արմատն էլ է շատանում, խոսքի վրա ալ տերևը, նունեն, մանուշակը, յասամանը և ուրիշները»:
Արևն էլ արդեն մայր մտնելու վրա էր. ծաղիկները սկսել էին հոտը չորս կողմը փռել. զամբախի, նարգիզի ու հորուտ-մորուտի բույրը քանի գնում ավելի ու ավելի շատանում ու վարդի հոտի հետ խառնած կարծես թե քթիդ տակը շշով անուշահոտություն բռնած լինեին, մարդ շշմում էր:
Լսել էի, որ հարուստների ապրելաձևը արքայության պես բան է, բայց մի խնձոր ծախողին, այսպիսի արքայության մեջ տեսնելը` չհավատալու բան էր: Դու մի ասի, որ միշտ խևը ու ծույլը իրեն օրը դժոխքի օր է դարձնում. մարդ ջանքը որ մի քիչ չխնայի, ամեն տեղ էլ իրեն համար մի բախտ կգտնի:
Դեռ շատ ծաղիկների անուն տվեց, բայց ո՞ր մեկը միտքս պահեմ, մոռացա գնաց: Իրեն ասելով, բաղչայի ծառերը ու ծաղիկները, բոլորն էլ հայ հողից բերած սողանից, արմատից ու սերմից էին:
Հիմա ես միտք եմ անում, թե երբ որ այստեղ այսպես են, իրենց տեղը ինչպես պիտի լինեն: Ասում են էլ, հայ հողի վրա է եղել դրախտը, չհավատալու չի, կարծես:
Կեռասը արդեն հասել էր, բալն էլ հասնելու վրա էր, սալորները, տանձերը, խնձորները դեռ խակ էին, բայց բավական խոշորացել էին, հիմիկվանից երևում էր, որ եթե որ հասնեին, ինչ անթիքա բան պիտի լինեին. իրեն ասածին որ նայեիր այս տարի բերքի տարի չէր, բայց որ ինձ հարցնեն, շատից էլ շատ էր միրգը, ասել է, ազնվացեղ ծառեր էին, հողն էլ իմանալով էր այնտեղ բերված:
Այդ ընթացքում էլ հիշյալ զինճիրմեի տակը խալին փռել էին, մի քիչ էլ հեռու ծառերի տակ կրակ էին վառել, երկու շամփուր միսն էլ պատրաստ դրված էր. թեյ խմելու որ նստեցինք, շամփուրներն էլ կրակի վրա դրին ու սկսեցին պտտեցնել, քյաբաբի հոտն էլ մուխը ու բույրը որ սկսեց պյուրում-պյուրում փռվել բաղչայի մեջ, այդ էլ իրեն համար մի ուրիշ քեֆ էր:
Արևն էլ մայր մտավ, լուսնկան էլ դուրս եկավ, այն ցոլուն աստղն էլ, որ միշտ ասում են արևի հետ է փայլում, փայլուն ադամանդի պես ցոլում էր երկնքի վրա: Հեռվից պահակի թմբուկի ձայնն էլ կարծես թե դիտմամբ մեզ համար զարկելու լիներ, այնպես անուշ էր գալիս, որ այդ րոպեին, կարծես թե նոր աշխարհ էի եկել:
Արդյոք մեր տեղի պես ուրիշ տեղեր էլ կա՞ն այսպիսի տխուր գիշերներ: Մայիսի առավոտները, հունիսի գիշերները արքայություն է որ կա: Արագ թեյը խմեցինք ու վեր կացանք զբոսնելու: Կես ժամ գուցե ման էինք եկել, մեկ էլ տեսնես խաբար արին, թե քյաբաբը պատրաստ է: Գնացինք նորից նստեցինք ու կերանք քյաբաբը մաղդանոսով, թարխունով ու նենեով: Բաժակս գինով կողքիս դրած էր, այդ ժամանակ ինչպես է լինում, որ Ասվատուրի թոռը, ձեռքը մի փունջ ծաղիկ բռնած կողքիս խաղում էր, ծաղկի թերթիկները թափվեցին ու ընկան բաժակին մեջ. միտքս եկավ այն հին քեֆի տաղի մի խոսքը` «Թասի մեջ ունենք ծաղիկ սպիտակ», — ասի: «Այդ տաղը դու որտեղի՞ց գիտես, — հարցրեց Ասվատուր-ան, այդ հո շա՛տ հին տաղ է, Աստված ողորմի հոգուն, պապայիս ամենասիրած տաղն է, միշտ, պահապան ժամանակ, երբ որ ծառերը սկսում էին ծաղկել, ամբողջ օրը բաղչայի մեջ քայլում էր ու երգում, երևի Ղրիմից է բերված, որովհետև պապաս ինքը Ղրիմից էր եկել: Ղրիմ ասի, միտքս բան ընկավ, այն չէ, բայց դու Ղրիմի բաղչաների նաղլը լսե՞լ ես. եթե չգիտես, նստիր ես քեզ մանրամասն պատմեմ, որովհետև այս բանը շատ մարդ չգիտի — ես էլ ծեր եմ, այսօր կամ, վաղը չկամ այդ էլ ինձնից քեզ հիշատակ. մի օր որ մեռնեմ, օղորմի կտաս, բայց ինչ որ ասեմ լավ միտդ պահի ու հետո գրի, որ մեր որդիք կարդան, իմանան, չմոռացվի, որովհետև այդպիսի բաներ շատ են մոռացվել գնացել են: Ինքս էլ պապայիցս եմ լսել, պապաս էլ մեծ պապայիցս է լսել: Չգիտեմ քանի պորտ է դեպի վեր գնում, բայց այնքանը գիտեմ, որ այս ասելու բանս իմ պապերիցս մեկը աչքով տեսել է: Եթե ուզում ես` խաչով, ավետարանով երդում կանեմ, որ ես եղել եմ, պապաս եղել է, մեծ պապաս եղել է, փորներիցս չենք հնարել ինչ որ ասելու եմ, բոլորը ճիշտ է. գուցե պակասեցրել են, բայց վրան հեչ ավելացրած բան չկա, այդ կողմից կարող ես միամիտ լինել:
| Следующая страница | ||