Շիրվանզադե Ալեքսանդր՝ Պատմվածքներ, նովելներ, ֆելիետոններ | |
Նա նստեց աթոռի վրա, գրկեց մանդոլինան: Առավոտյան արեգակի կիտրոնագույն շողերը սփռվել էին ներս: Լևոնի աչքերն անգիտակցաբար դարձան դեպի այդ շողերը, կարծես ինչ-որ գազանի մագնիսի զորությամբ: Ա՛խ, այդ վեր ուղղված աչքերը, այդ հեզ դեմքը: Անցել է ընդամենը երկու տարի, բայց կանցնեն շատ տարիներ, դարձյալ այդ օրը վառ կմնա հիշողությանս մեջ:
Ի՞նչ էր Լևոնի նվագածը՝ բացատրել չեմ կարող: Հիշում եմ միայն ինձ վրա գործած տպավորությունը: Կիսամերկ բևեռվել էի սենյակիս մեջտեղում և լսում էի բուռն զգացմունքների վիժումը: Վիշտ և բերկրություն, Փոթորիկ ու մեղմ թախիծը խառնվել էին «Մադրիդի շրջմոլիկի» մեջ, գոնե այսպես էր թվում ինձ: Գուցե դա մի կրակոտ, ասպետական ժողովրդի սրտի հրաբուխն էր, փոքր-ինչ կանոնավորված ինձ անհայտ մի հանճարի ստեղծագործ ուժով, բայց հետաքրքրականն ինձ համար նվագողն էր: Կարծես նյութեղեն պատանին չքացել էր, մնացել էր միայն նրա ստվերը: Նա չէր նկատում իմ ներկայությունը, քաղցր հնչյունների հեղեղով կլանված նյարդերը չէին զգում աշխարհի նյութականը: Կարծես հոգին ամբողջովին ձուլվել էր նվաղած եղանակի հետ ու սլացել հեռու մի աշխարհ՝ ընտիր հոգիների կախարդական աշխարհը:
Երբ ավարտեց, մի քանի վայրկյան լուռ էր, անշարժ, աչքերը տակավին հառած արեգակի շողերին, որոնք հետզհետե գունատվում էին:
Ես չկարողացա ինձ զսպել, ոգևորված գոչեցի.
— Կեցցե՛ս, Լևոն, կեցցե՛ս...
Բայց նա չլսեց: Անշարժ էր, նուրբ շրթունքները, որոնք միշտ սեղմված էին, դողում էին նկատելի: Հանկարծ նրա ձեռները թուլացան, գլուխը մի փոքր թեքվեց ուսին, մանգոլինան հանդարտիկ սահեց կրծքից և ընկավ նիհարիկ ծնկների վրա: Եվ նրա դեմքի շողերը հառված աչքերի մեջ նշմարեցի արցունք:
— Մանուկ, ինչո՞ւ ես լալիս, — գոչեցի կարեկցությամբ: Նա ոտքի կանգնեց և, ճակատից հեռացնելով թանձր մազերը, տարօրինակ ձայնով արտասանեց.
— Վիոլոնչելիստն ինձ ասաց՝ Մադրիդի շրջմոլիկը դժբախտ է եղել: Ցուրտ գիշերները երգել է գրանդի աղջկա լուսամուտի տակ և լաց եղել... Նրա հայրը աղքատությունից մի օր կախվել է ծառի վրա, խեղդվել:
Այդ ժամանակ ես չհասկացա նրա խոսքերի խորքերում թաքնված բուն վիշտը և կարծեցի զառանցում էր: Արդարև, զառանցում էր նա, բայց ինչո՞ւ և ի՞նչ...
— Ա՛խ, ներողություն, — գոչեց նա, հանկարծ ուշքի գալով, — ես… անքնությունից...
— Այո՛, Լևոն, անքուն ես: Եթե կամենում ես՝ հանգստացիր սենյակումս:
— Շնորհակալ եմ, սինյոր: Թույլ տվեք միայն մանգոլինաս թողնեմ այստեղ: Մայրս կարող է նրան վառարանը գցել: Երեկ լուսամուտով փողոց շպրտեց կիթառս ու մի քանի լուսանկարներ:
— Լևոն, մայրդ չար կին է, — գոչեցի ես, մինչև հոգուս խորքը վրդովված այրու վայրենի արարմունքից:
Լևոնը չափազանց վշտացավ և սկսեց պաշտպանել մորը: Ո՛չ, ո՛չ, չար կին չէ նրա մայրը, ընդհակառակը, շատ բարի է: Նա սիրում է Լևոնին: Երբեմն քնած ժամանակ Լևոնը զգում էր, որ իրան թաքուն համբուրում. է: Նա սիրում է, բայց սերը ցույց չի տալիս: Վախենում է, որ Լևոնը երես առնի, ավելի փչանա:
— Ավելի փչանա՛ս, — գոչեցի ես, — բայց մի թե դու փչացած ես:
— Ի՞նչ գիտեմ, սինյոր, մայրս ասում է «ով յուր ծնողների կամքը չի կատարում, փուչ որդի է»:
— Է՛հ, ուրեմն, ինչո՞ւ չես կատարում մորդ կամքը, — հարցրի դիտմամբ, կամենալով փորձել նրան:
Նա մի տխուր հայացք ձգեց երեսիս, ոչինչ չասաց: Ես այդ հայացքի մեջ կարդացի նրա անզորությունը՝ դառնալ մոր կամքի հլու զավակ: Անվիճելի էր, որ նա շուտով կհրաժարվեր կյանքի բոլոր բարիքներից, քան թատրոնից:
Ճաշի միջոցին պատմեցի նրա տարօրինակ տրամադրության մասին: Լուիզան լսեց լարված ուշադրությամբ: Նրան նկատելու չափ շփոթեցրեց այն, ինչ որ Լևոնը, ասել էր «Մադրիդի շրջմոլիկի» մասին, Կավալլարոն խորհրդավոր ժպտում էր և գլխով հանդիմանական շարժումներ անում, Լուիզայի աչքերին նայելով, ուսանողը նկատեց, թե Լևոնն աննորմալ էակ է, մի տեսակ հոգեկան հիվանդ: Նրա հասակի ու զգացումների մեջ չկա համերաշխություն: Իսկ ուղեղը զարգանում է անկանոն: Այս նկատողությունը չափազանց վրդովեցրեց Կավալլարոյին: Չխնայելով ռուս լեզվի քերականական կանոնները, նա սկսեց հակաճառել:
— Հոգեկան հիվանդ, հոգեկան հիվանդ, վերջին ժամանակ կարծես գիտությունները հենց նրա համար են սովորում, որ բոլոր տաղանդավոր մարդկանց հիվանդ համարեն: Ո՛չ, պարոններ, իսկական հոգեկան առողջները հենց Լևոններն են: Միայն նրանք դժբախտ են, սինյոր ստուդենտ, հասկանո՞ւմ եք, դժբախտ, որ չեք, ծնված կյանքի բարեհաջող պայմաններում: Փոխանակ գիտնականորեն բացատրելու այդ պատանիների հոգին, օգնեցեք նրանց, ահա` ինչ: Մի թողնեք ադամանդը փղոցի ցեխի մեջ: Ափսո՛ս է Լևոնը:
— Նա օրից-օր հալում է մոմի պես, — շարունակեց Կավալլարոն կարեկցաբար, — նրա կազմը նուրբ է, չի կարող դիմանալ այդ տեսակ ապրուստի: Երբեմն գիշերը, հազիվ անկողին պառկած, վեր է կենում, գնում կանգնում է կասի առջև, առանց վերարկուի, մի քանի կոպեկ վաստակելու համար: Վաստակածի մի մասն էլ թատրոնի վրա է ծախսում: Ահա վաղը սինյորա Բարբինիի բենեֆիսն է: Դա նրա ամենասիրելի երգչուհին է: Համոզված եմ, որ այժմ իրան տանջում է, որպեսզի կարողանա որևէ կերպ վաղվա ցույցերը գեղեցկացնել...
Հետևյալ երեկո ես թատրոնումն էի: Նստած մի բարեկամ ընտանիքի հետ օթյակներից մեկում, նայում էի դեպի վերնահարկ: Բազմաթիվ գլուխների մեջ, վերջապես, տեսա Լևոնին: Արմունկները պատնեշին, հենած, գլուխն ափերի մեջ բռնած, աչքերը հառել էր բեմին, նրա մի կողմում կանգնած էր բանաստեղծ Չաուշենկոն, մյուս կողմում՝, Իցկո Մարգուլիսը: Երբ բեմի վրա երևաց երգչուհի Բարբինին: Լևոնը գլուխը բարձրացրեց և ամենից առաջ ծափահարեց: Նրան հետեվեցին Չաուշենկոն և Իցկոն, հետո վերնահարկի մի մասը: Նույն վայրկյանին մի քանի տասնյակ ձեռներ ձգեցին բեմի վրա ինչ-որ սպիտակ ու կարմիր ծաղիկներ, նաև գույնզգույն բարակ թղթի թերթիկներ: Գոյացավ մի ֆանտաստիկ անձրև: Պարտերն ակամա հափշտակվեց, և ամբողջ հինգ րոպե թատրոնը թնդում էր բուռն ծափահարություններից: Վերցնելով յուր գլխին տեղացող անձրևից մի կաթիլ, մի ծաղիկ, երգչուհին սեղմեց սրտին, անդադար գլուխ տալով աջ ու ձախ, հետո աչքերը բարձրացրեց դեպի վերնահարկ և օդային համբույրներ ուղղեց պատանի երկրպագուներին: Այս ավելի ոգևորեց նրանց և ավելի զորացրեց աղաղակներն ու ծափերը:
Լևոնը յուր մարմնի կիսով դուրս էր եկել պատնեշի հետևից: Կարծես ձգտում էր ծաղիկների հետ ընկնել երգչուհու ոտների տակ իբրև կենդանի զոհ գեղարվեստի:
Անցավ առաջին գործողությունը, երկրորդը, երրորդը: Լևոնի ոգևորությունը սաստկանում էր երգչուհու աջողության հետ զուգընթաց: Նա մերթ ծափահարում էր, ձեռները գլխից վեր բարձրացրած, մերթ աղաղակում, «Էվի՛վա, բրա՛վա, բրավի՛ սսիմա»...
Վերջին գործողության կիսում Լևոնը հանկարծ չքացավ Չաուշենկոյի և Իցկոյի հետ, մինչև ներկայացման վերջը չերևաց այլևս:
Դուրս գալով խուռն բազմության հետ փողոց, տեսա հետևյալը: — Թվով երեսուն– քառասուն ոստիկաններ կազմել էին մի ընդարձակ շրջան՝ հեղեղված էլեկտրական ահագին լապտերների առատ լուսով: Թատրոնից դուրս եկողները հավաքվում էին շրջանի հետևում: Մուտքի մոտ մի կողմում խմբված էին հարյուրի չափ համալսարանական ուսանողներ, մյուս կողմում կանգնած էին երկու կանոնավոր շարքերի բաժանված մի խումբ պատանիներ տասնուհինգից մինչև քսան տարեկան: Միակ չափահասը նրանց մեջ Չաուշենկոն էր: Նա ձեռին պահած էր մի թերթ թուղթ:
Ուսանողներից մի տասը հոգի ձեռներում բռնած էին մի-մի փոքրիկ փունջ ծաղիկների, իսկ պատանիները՝ մի-մի վառ կերոն:
Տեսարանը գեղեցիկ էր, հետաքրքրական: Գիտեի, որ Լևոնը հետին դեր չի կատարում նրա մեջ: Քաշվեցի մի կողմ և աչքերով որոնեցի նրան: Դժվար չէր գտնելը: Նա կանգնած էր պատանիների շարքերից մեկի գլխին, ձեռքին մի երկայն ձող, որի ծայրում վառվում էր հաստ մոմի կտորը: Ցուրտ չէր զգում նա առանց վերարկուի, նույնիսկ առանց կրկնակոշիկների, յուր բարակ պիջակում: Երևի չէր զգում, թեև եղանակը բավական ցուրտ էր: Նա հափշտակված էր յուր դերով, աշխատում էր կարգ պահպանել պատանիների շարքում: Կերոնների հրեղեն լեզվակները էլեկտրական ահագին լապտերների լուսո ներքո ներկայացնում էին դեղնագույն աղոտ բծեր՝ տկար, որպես աստղերը լուսնյակ երեկո:
Լևոնի նիհար դեմքը ստացել էր մի տեսակ բաց-մանիշակագույն երանգ: Նա հիշեցնում էր դեկադենտ նկարչի քմահաճ վրձինի տարօրինակ ստեղծագործություն: Սակայն այդ հիվանդոտ դեմքի վրա աչքերը փայլում էին հղկած պոդպատի պես: Չորս կողմից էլեկտրականությամբ հեղեղված՝ նրա մարմինը գետնի վրա չէր ձգում ստվեր, նա ինքը, կարծես, ստվեր լիներ, նրա շարժումները արագ էին, ջղաձգական, լի ավյունով: Երբ խոսում էր, նույնիսկ հեռվից ինձ թվում էր, որ խոսում են նրա բոլոր նյարդերը, սրտի բոլոր թելերը: Ահագին բազմության մեջ ձայնն ինձ չէր հասնում, բայց գրազ կգայի, որ այդ ձայնը դողում էր հոգեկան բարձր հաճույքից յուր բոլոր ելևէջներով: Լևոնը երջանիկ էր:
Երբ երգչուհին դուրս եկավ թատրոնից երկրպագուներով շրջապատված, Իցկո Մարգուլիսն ամենից առաջ աղաղակեց, «ուռա՛»: Չաուշենկոն, գավազանով հետ մղելով նրան, մոտեցավ երգչուհուն ու տվեց նրան յուր ձեռքի թուղթը: Անշուշտ, այդ նրա ոտանավորն էր, հատկապես օրվա առիթով գրված:
Լևոնը գդակը վերցրեց և օդը գցեց: Նրա թանձր մազերից երկու շերտ ընկան նուրբ ճակատի վրա: Նրա օրինակին հետևեց պատանիների ամբողջ խումբը. Երևան եկավ Չաուշենկոյի նեղ, երկայնաձև գլուխը, հարթ, նոսր մազերով, եվ կիսամերկ, կիսաքաղցած պատանիների տհաս ձայները՝ «բրա՛վա, բրավի՛ սսիմա», խառնվելով միմյանց, կարծես, սառեցին ձմեռային օդում: Այդ վայրկյանին ես անիծեցի մտքումս երջանիկ երգչուհուն, որ թեկուզ ակամա, խելքից հանել էր այդ մատաղահաս էակներին և վտանգի էր ենթարկում նրանց կյանքը, ո՛վ գիտե, գուցե և հոգին: Մի՞թե, արդարև, գեղարվեստն այնքան անողոք է յուր բարձրության վրա, որ յուր առջև ծունկ է չոքեցնել տալիս նույնիսկ անմեղությանը:
Երբ երգչուհին մոտեցավ թատրոնի առջև սպասող փառահեղ կառքին, մի քանի զույգ ձեռներ սկսեցին արձակել ձիերը: Կարծեցի, թե Լևոնն է սկզբնապատճառը և շտապեցի մտքումս հայհոյել բարեկամիս: Սակայն դեռ լավ չէի ճանաչում նրան: Նայեցի չկար ո՛չ լծվողների և ո՛չ լծողների մեջ: Դրանք բացառապես ուսանողներ էին, որոնց թեթևամտությունը, երևի, անասնության էր հասնում:
Լեռնի խումբն այ ու ահյակ ուղեկցում էր կառքին՝ վառ կերոններով: Երգչուհին մեկ-մեկ ընդունում էր ուսանողներից փնջերը, փետում ու ծաղիկները սփռում պատանիների վրա, իսկ ուսանողներին վարձատրում էր օդային համբույրներով:
Ճեղքելով ամբոխը, ես մոտեցա բարեկամիս:
— Աա՛, դուք է՞լ այստեղ եք, — գոչեց նա, հևալով, — լսեցի՞ք ինչպես երգեց, լսեցի՞ք...
— Այո՛, Լևոն, հիանալի երգեց: Բայց այդ ուսանողները... Ի՞նչ են անում... Մի՞թե դու հավանում ես այդպիսի ցույցեր:
— Աստված մի՛ արասցե:
— Մենք անասուններ չենք, — ասաց Իցկո՝ Մարգուլիսը:
— Այո՛, մենք մարդիկ ենք, — գոչեց Չաուշենկոն, վրդովված, — է՛յ պարոնայք ստուդենտներ, մի ձգեք ձեր մունդիրի վարկը, է՛յ, պարոններ, ամոթ է...
— Մտի՛կ արեք, — գոչեց Լևոնը, — ինքն էլ չի հավանում, ուզում է իջնել կառքից.: . Բայց ո՛չ, չի իջնում..» Աա... Վի՛տյա, Պետրո, Մերգել, Խայս, հանգցրեք կերոնները... Ո՛չ, ո՛չ, ո՛չ, սպասեցե՛ք... նա իջնում է կառքից... Իջավ, իջավ... Ձիերը լծում են... Կարի՛սսիմա, կեցցե՛ Բարբինի. էվի՛վա, բրա՛վա, բրավի՛ սսիմա, առա՛ջ, առա՛ջ...
Եվ, կերոնը բարձրացրած, աղաղակելով, չքացավ ամբոխի մեջ, յուր հրեա և հույն ընկերների հետ... նրանց հետեվեց Չաուշենկոն, լայն վերարկուի փեշերը օդի մեջ ֆրֆռացնելով պատառոտված առագաստների պես....
Ես տուն վերադարձա ծանր տպավորության տակ: Այդ գիշեր երազումս տեսա Լևոնի հորը: Թշվա՛ռ վարսավիր: Նա հարբած, կեղտոտ ու պատառոտված հագուստում շնթռկել էր թատրոնի մուտքի առջև: Անցորդները հեգնում ու ծիծաղում էին նրա անհույս սերը, որ, ո՛վ գիտե, գուցե առաջացել էր գեղարվեստի սիրուց: Այսպես էի ես միշտ պատկերացնում վարսավիրին, այսպես էլ տեսա նրան երազումս...
Զարթնելով, փափագ զգացի Լևոնին տեսնելու: Բարձրացա վերև: Տանը չէր: Մայրն ինձ հանդիպեց արտասուքը աչքերին և գանգատվեց, թե գիշերը տուն է վերադարձել երեք ժամին: Այսօր զարթնել է թե չէ, իսկույն տնից դուրս է եկել:
— Պարոն, — աղերսեց այրին, — դուք կարող եք նրան խելքի բերել: Նա սիրում է ձեզ, կլսե ձեր խոսքերը: Նա գնում է հոր ճանապարհով: Վերջն իրան հարբեցողության կտա և շան պես կթավալվի փողոցներում:
— Նա այդ չի անիլ, խելոք է:
— Ա՛խ, պարոն, կարծում եք հայրը հիմա՛ր էր: Ո՛չ, նա էլ խելոք էր: Բայց խելքից հանեցին, օրս սևացրին: Ամուսնուս ձեռքիցս, խլեցին, չեմ ուզում որդուս էլ խլեն... Պարոն, օգնեցեք, ես մայր եմ, հասկանո՞ւմ եք, մայր...
Այո՛, մայր էր այդ կինը, գիտեի, որ սիրում էր որդուն ու տանջվում նրա պատճառով: Այժմ խղճում ու մինչև անգամ ցավակցում էի նրան... բայց դարձյալ անախորժ Էին ինձ համար նրա անվերջ գանգատները, նրա եսամոլ հոգացողությունը որդու համար:
Կեսօրից հետո կրկին բարձրացա վերև: Այս անգամ Լևոնը տանն էր, բայց անկողնում պառկած: Նրա վտիտ այտերի վրա նշմարեցի անսովոր կարմրություն: Բռնեցի բազուկը, երակը զարկում էր ուժգին: Անշուշտ երեկ մրսել էր: Բայց չէր հանձն առնում հիվանդությունը: Նա ուրախ էր և, օգտվելով մոր բացակայությունից, հայտնեց յուր ուրախության պատճառը: Բարձի տակից հանեց մի լուսանկարն, ցույց տալով, հարցրեք,
— Ճանաչո՞ւմ եք:
Այդ երեկվա երջանիկ երգչուհու լուսանկարն էր:
«Իմ սիրելի արտիստին», կարդացի, լուսանկարի ճակատին:
— Ամենքն էլ: Ինձ արտիստ են կոչում , — ասաց Լևոնը, — չգիտեմ ինչու: Այսօր գնացել էի նրան շնորհավորելու երեկվա աջողության համար... Ծաղիկներ էի տարել: Հրավիրեց ներս, կոֆեով հյուրասիրեց: Բավական խոսեցինք… Հարցնում էր՝ ինչքան եմ վաստակում: Խաբեցի, ասացի՝ հայրս Ժառանգություն է թողել: Վախենում էի, որ փող առաջարկի ինձ, նա նվիրեց ինձ յուր լուսանկարը: Ես համբուրեցի նրա ձեռքը, նա էլ իմ ճակատը: &»օ, սինյոր, ես շատ երգչուհիներից ունեմ այդպիսի նվերներ, աՀա՛, այն աչբոմը լիքն է...
Եվ այս վարձատրությամբ նա գոհ »ւ երջանիկ էր:
— Բայց ես մի լուսանկար ունիմ, — շարունակեց նա, — ալբոմում չեմ պահում: Մայրս սպառնում է բոլորն այրել, վախենում եմ այս մեկն էլ այրի... իսկույն ցույց կտամ...
Նա բարձրացավ տեղից, պիջակի գրպանից hանեց մի ծրար, ծրարի միջից թանկագին լուսանկարը: Ես կարդացի հետևյալ մակագիրը. «Իմ ապագա երկրպագուին — Լուիզա:
— Օ՛հ, ճիշտ է, բոլորովին ճիշտ, սինյոր: Ես նրա ապագա երկրպագուն կյինեմ, Լուիզան փայլուն ապագա ունի, կտեսնեք, սինյոր, կտեսնեք... Բայց այս ի՞նչ է, գլուխս պտտեց, պառկեմ...
Երբ տիկին Ալմաստը — Լևոնի մայրը — ներս մտավ, խորհուրդ տվեցի բժիշկ հրավիրել: Լևոնը գլուխը բարձրացրեց, նստեց անկողնում: Ի՞նչ բժիշկ, ո՞վ է հիվանդ, հարկավոր չէ բժիշկ... Ես հասկացա նրա միտքը, վախենում էր, որ բժիշկն արգելի նրան տնից դուրս գալու:
— Երեկոյան յոթ ժամին երրորդ անգամ բարձրացա վերև և նրան չտեսա: Տիկին Ալմաստն ասաց, թե իմ դուրս գալուց հետո թաքուն հագնվել է ու փախել...
Անմի՛տ պատանի, նա վտանգի էր ենթարկում յուր կյանքը: Ես իսկույն դուրս եկա փողոց, գիտեի ուր կարող է լինել: Հանդիպեցի նրան թատրոնի մուտքի առջև:
— Պարոններ, չե՛ք կամենում պրոգրամ գնել, — դիմում էր նա անցորդներին, առաջարկելով նույն օրվա ներկայացման ծրագիրը:
Մարդիկ անցնում էին անտարբեր, անգամ չնայելով նրան, իսկ ոմանք կոպտությամբ գոռում էին. «գնա , կորի՛ բա եվ Լևոնի հպարտ հոգին կրում էր այդ վիրավորանքները համբերությամբ, իմ սիրտը մորմոքվեց, երբ նայեցի նրա կապտած դեմքին:
— Գնա՛ տուն, գնա՛, — խնդրեցի ես, — դու բոլորովին հիվանդ ես…
— Ո՞վ ասաց հիվանդ եմ: Մա՞յրս: Նա միշտ կամ իրան է հիվանդ երևակայում, կամ ինձ: Այս երեկո նոր օպերա է ներկայացվում, ես տո՞ւն գնամ: Ո՛չ, սինյոր, ահա՛ իմ տունը...
— Նա ցույց տվեց թատրոնը և ժպտալով հեռացավ: Հեռվից լսում էի նրա ձայնը.
— Պարո՛ն, պրոգրամ, պրոգրամ, չե՞ք կամենում, նոր օպերա է, հետաքրքրական, պրոգրամ, հատը տասը կոպեկ…
Մյուս օրն առավոտյան դարձյալ բարձրացա վերև և էլի նրան անկողնում տեսա: Միևնույն տանը բնակվում էր մի հրեա բժիշկ: Շտապեցի նրան հրավիրել: Քննեց հիվանդին, գրեց ինչ-որ դեղ: Երկու օր հազիվ կարողացանք Լևոնին տանը պահել, երկրորդ երեկո լաց եղավ, երբ արգելեցինք թատրոն գնալ: Բարեբախտաբար, երրորդ օրը տաքությունն անցավ:
Ձմեռային սեզոնը վերջացավ: Իմ հարևան արտիստները հենց մեծ պասի առաջին օրն ուղևորվեցին իրենց հայրենիքը: Այդ օրը տխուր էր ոչ միայն Լևոնի, այլև ինձ համար, այնքան արդեն վարժվել էի հարևաններիս շրջանին:
Մենք մինչև կայարան ուղեկցեցինք իտալացիներին: Հրաժեշտ տալիս կավալլարոն երեք անգամ բարեկամաբար համբուրվեց Լևոնի հետ...
Հենց նույն օրը Լուիզան ինձ ասաց, թե ինքն էլ ամենաուշը մի ամսից ուղևորվելու է Իտալիա: Հարցը վճռված էր. Սինյորա Ստեֆանիան վաղուց էր հաշտվել աղջկանից բաժանվելու մտքի հետ:
Երբ հայտնեցի Լևոնին Լոփզայի ուղևորության մոտալուտ ժամանակը, ինձ այնպես թվաց, որ ջուրը նրա վրա առանձին տպավորություն չգործեց: Գուցե այդ նրանից էր, որ նույն օրերը նա առհասարակ շատ տխուր էր տրամադրված: Մեծ պասի առաջին շաբաթն էր, թատրոնները փակ էին: Լևոնն ամեն օր գնում էր քաղաքային թատրոնի շուրջը գտնվող գեղեցիկ պարտեզը, նստում այնտեղ ու նայում հսկայական շինությանը: Հետո գլուխը կրծքին թեքած, ով գիտ՞ե ինչ խորհրդածությունների մեջ, վերադառնում էր տուն: Նա նորոգել էր տվել մոր ձեռքով լուսամատից փողոց շպրտված կիթառը, նվագում էր: Երբեմն գալիս էր ինձ մոտ և իմ առաջարկությամբ մանգոլինա նվագում: Մի անգամ թախանձեցի նրան կրկնել «Մադրիդի շրջմոլիկը», մերժեց:
Օպերային փոխարինեց դրաման: Մեծ պասի առաջին կիրակուց սկսվեցին ներկայացումները: Լևոնը մտավ յուր դերի մեջ, բայց ո՛չ նախկին սիրով, դրաման օպերայի չափ չէր սիրում, մանավանդ որ եկվոր խմբի մեջ չկային գրավիչ ուժեր: Սակայն պատանուն պաշարել էր ուրիշ տեսակ աշխույժ, որ ինձ անհանգստացնում էր: Նա ամեն օր գալիս էր ինձ մոտ, վերցնում մանդոլինան, նստում լուսամուտի մոտ և նվագում «Մադրիդի շրջմոլիկը»: Երբեմն հանկարծ ընդհատում էր նվագումը, մանդոլինան շտապով դնում էր սեղանի վրա ու դուրս վազում: Նա գնում էր Լուիզայի մոտ, նստում և երկար ու երկար հարցուփորձ անում առաջիկա ճամփորդության մասին: Եվ բարեսիրտ Լուիզան երբեք չէր ձանձրանում նրա հարցերից, որովհետև նրա համար հաճելի էր խոսել յուր ապագայի մասին:
— Գիտե՞ք, — դարձավ ինձ մի անգամ Ռաիսան, — նա ուղղակի սիրահարված է Լուիզայի վրա: Այո՛, կարող եմ երդվել նա սիրահարված է:
— Զգո՛ւյշ եղեք, օրիորդ — ասացի ես, — Լևոնը կլսի ու կվշտանա:
Ես հիշեցի թշվառ վարսավիրին և վախեցա՝ միգուցե որդին ենթարկվի հոր վիճակին: Բայց բարեբախտաբար, Լուիզայի շրջապատողներն ավելի, խելացի Էին, քան այն երգչուհու շրջանը, որի վրա սիրահարված էր եղել վարսավիրը: Ռաիսան՝ խոսք տվեց ինձ այլևս չխոսել Լևոնի նվիրական զգացումների մասին...
Հասավ, վերջապես, օրիորդի ուղևորության օրը: Մի շաբաթ էր, Լևոնն անճանաչելի էր դարձել, նա ուրախ էր ու զվարթ: Կարծես ինքն էր պատրաստվում ճանապարհորդելու: Գնում էր, գալիս, խոսում, զվարճախոսում: Չգիտեր ինչ աներ Լուիզայի սիրտը շահելու համար: Ուղևորության նախընթաց երեկո Լուիզան, ցույց տալով մի արծաթե գրչակոթ, ասաց.
— Տեսեք ի՞նչ խելագարություն է արել ձեր հայրենակիցը: Չէ՞ որ այս նրա մի շաբաթվա աշխատանքի վարձն է:
— Նա նվիրել է ձեզ այդ գրիչը, որ նամակներ գրեք իրան, — ասացի ես:
— Այո՛, և ես կգրեմ նրան: Խնդրեցի նրան հե՛տ վերցնել նվերը, վիրավորվեց, քիչ մնաց լաց լինի:
Գնացքն ուղևորվում էր առավոտյան տասը ժամին: Մենք, սինյորա Ստեֆանիայի բոլոր կենողներս, գնացինք կայարան Լուիզային ճանապարհ դնելու: Կարծում էի, Լևոնն ամենից առաջ եկած կլինի այնտեղ: Սակայն նա չկար և չերևաց երկար ժամանակ: Այս անսպասելի էր. ի՞նչը կարող էր խանգարել նրան վերջին անգամ տեսնելու Լուիզային:
Սինյորա Ստեֆանիան ինձ հաղորդեց, թե Կավալլարոյից մի շատ սիրալիր նամակ է ստացել: Երգիչն ուրախությամբ հանձն է առնում հոգալ Իտալիայում Լուիզայի մասին, ղեկավարել նրա առաջին քայլերը:
— Նա շատ ազնիվ մարդ է, — ավելացրեց տանտիրուհին ուրախ-ուրախ, — հարազատ եղբոր պես կնայի Լուիզային: Ես աղջկանս բաց չէի թողնիլ, եթե չլիներ Կավալլարոն…
Երբեք Լուիզային այնչափ զվարթ ու զվարճախոս չէի տեսել, որչափ այդ օրը, չնայելով, որ մինչև կայարան գնալն երկու անգամ արտասվել էր մորից բաժանվելու պատճառով: Մի վայրկյան անգամ չէր հանգստանում, թռչկոտում էր ինչպես յոթ տարեկան աղջիկ, քրքջում էր, հրճվում յուր ճամփորդոլթյամբ: Ամենքիս հետ կատակներ էր անում և բոլորին խոստանում առանձին -առանձին նամակ գրել: Նա լի էր ապագայի վերաբերմամբ քաղցր հույսերով և այդ հույսերը չէր թաքցնում մեզանից: Մի երկու տարուց հետո նա կվերադառնա մշակված, կատարելագործված ձայնով, կսկսի երգել օպերայում: Տեսեք, ինչպիսի՞ հաջողություն կունենա, որքան երկրպագուներ:
— «Իսկ նա՞, — անցավ մտքովս ակամա, — նրա մասին չե՞ս մտածում»:
— Բայց ո՞ւր է Լևոնը, — հարցրեց Լուիզան հանկարծ, կարծես գուշակելով իմ միտքը ա՛հ իմացա ինչո՞ւ համար է ուշանում: Ռիշելիեի փողոցով անցնելիս տեսա նրան՝ ծաղկավաճառի խանութում: Այդ պատանու սիրտը օվկիանոս է ընդարձակ... Ահա նա, գալիս է... Տեսեք՝ ինչ է բերում, չէի՞ ասում… Անուղղելի ...
Ճեղքելով կայարանի ամբոխը, Լևոնը մոտեցավ մեզ մի գեղեցիկ փունջ ձեռին: Շատ — վազելուց քրտնել էր ու սաստիկ հևում էր: Դիմելով ուղղակի Լուիզային, գդակը վերցրեց և գլուխ տալով, փունջը ներկայացրեց:
Արդեն լավ ճանաչելով նրան, ես վախեցա միայն մի բանից՝ Լուիզայի հանդիմանությունից: Եթե օրիորդն ամենաթեթև ակնարկ անգամ աներ, թե այդպիսի մի նվեր բոլորովին չի համապատասխանում Լևոնի աղքատ գրպանին, գիտեի, պիտի չարաչար վիրավորեր նրան: Բայց նա նրբազգաց գտնվեց, իսկույն ըմբռնեց Լևոնի հոգեբանությունը և այնպես հայտնեց յուր շնորհակալությունը, այնպես ժպտաց, հոտ քաշելով փնջից, այնպես գովեց նվերը, որ պատանու այտերը կարմրեցին ներքին հաճույքից:
Այդչափ սրտագետ չգտնվեց Ռաիսան, նա հարցրեց Լուիզային.
— Կավալլարոն քեզ դիմավորելո՞ւ է Միլանում:
— Այո, — պատասխանեց սինյորա Ստեֆանիան:
— Մի՞թե նա այնտեղ է, — հարցրեց Լևոնը հուզված,, դողդոջուն ձայնով:
— Նա եկել է Միլան հատկապես Լուիզային դիմավորելու համար, — պատասխանեց սինյորա Ստեֆանիան մի առանձին հաճույքով:
Այն հոգեկան հաճույքը, որ մի ժպիտով Լուիզան պատճառել էր Լևոնին, վայրկենաբար չքացավ, տեղի տալով գաղտնի նախանձի կրծող կրքին: Բայց Լևոնը գիտեր զսպել իրան չափահաս տղամարդի պես: Նա ասաց.
— Այդ լավ է: Սինյոր Կավալլարոն կօգնի սինյորինա Լուիզային:
Երկրորդ զանգակի միջոցին Լուիզան սկսեց վերջին հրաժեշտը տալ: Նա արավ ավելի, քան կարելի էր սպասել նույնիսկ յուր նման մի բարի, հասարակ և պարզասիրտ օրիորդից, որ վարակված չէր նախապաշարումներով: Ազատվելով մոր գրկից, ամենից առաջ Լևոնի ձեռն առավ և... համբուրվեց նրա հետ պարզ ընկերական կերպով: Հետո, շտապ-շտապ սեղմելով մեր ձեռները, փունջը ձեռին բարձրացավ կառախումբ:
Ես դիտում էի Լևոնին: Նա բևեռվել էր նույն տեղում, ուր արժանացավ Լուիզայի հրաժեշտի համբույրին, և նայում էր այն լուսամուտին, ուր պիտի երևար օրիորդը: Բնազդաբար բռնեցի նրա թևից և մի փոքր հեռացրի կառախմբից...
Ահա երևաց Լուիզայի զվարթ դեմքը լուսամուտից: Նա օդային համբույրներ էր ուղարկում մեզ: Մի քանի րոպե ևս, և լսվեց երրորդ զանգը, ու կառախումբը կամացուկ շարժվեց, այնպես անաղմուկ, որ կարծես նավ էր լողում: Այն ժամանակ միայն Լևոնը սթափվեց և գլխարկը բարձրացնելով գոչեց իտալերեն.
— Բարի ճանապա՛րհ... Ցտեսությո՛ւն... Շուտո՛վ...
Տուն վերադարձանք երկուսս միասին ձիաքարշով: Ճանապարհին Լևոնը մի բառ անգամ չարտասանեց: Լուռ էի և ես, չէի կամենում ընդհատել նրա մտքերի թելը: Թե նա տանջվում էր՝ այս պարզ էր ինձ համար, թե նա երջանիկ է Լուիզայի համբույրով՝ այս էլ երևում էր: Բայց թե ինչ էր մտածում այս չիմացա, երևում էր միայն, որ նրան զբաղեցնողը սովորական մի միտք չէ...
Ես հրավիրեցի նրան սենյակս: Ինչ-որ պատճառով հրաժարվեց գալ: Արագ-արագ բարձրանալով վերև, չքացավ հինգերորդ հարկի բարձրության մեջ:
Այդ օրից ավելի քան մի շաբաթ անցավ, ես նրան չտեսա: Ինքը չէր գալիս սենյակս, իսկ ես բարձրանում էի վերև և միայն մորը հանդիպում:
— Ուշ գիշերին տուն է գալիս սենյակս, երբ ես քնած եմ, առավոտը գնում է, երբ քնած եմ: Բայց լավ որդի է, ամեն օր սեղանի վրա թողնում է հիսուն կոպեկ ողորմություն... անիծվի՛ նա...
Տիկին, — գոչեցի ես բարկացած, բոլորովին համբերությունից դուրս գալով այրու անվերջ անեծքներից, — նա ձեր ծախքը տալիս է, հերիք է, էլ ի՞նչ եք ուզում...
Խեղճ կինն ապշած նայեց երեսիս ու մի քայլ հեռու դրեց: Երևի, շատ էի բարկացած, և նա չէր սպասում իմ կողմից այդչափ կոպտություն: Ես զղջացի. Ինչ էլ լիներ, նա դժբախտ էր, գոնե այդպես էր համարում իրան:
— Հետաքրքրվե՞լ եք, արդյոք, ուր է գնում ամեն օր, — հարցրի ես, ձայնս մեղմացնելով:
— Շատ էլ հետաքրքրվում եմ, որ չի ասո՞ւմ: Կիթառն էլ ամեն օր հետը տանում է: Բայց ես կիմանամ՝ ուր է գնում, կիմանամ, չեմ թողնիլ որ կորչի հոր պես ...
Զարմանալին այն էր, որ թատրոնների շուրջն էլ չէի հանդիպում Լևոնին: Ես կատարելապես տխրում էի առանց նրան, մանավանդ որ սինյորա Ստեֆանիայի սեղանատունը զրկվել էր յուր հրապույրից: Այնտեղ այլևս չէին հնչում Լուիզայի մետաղային ձայնն ու վարակիչ ծիծաղը: Սինյորա Ստեֆանիան նրա ուղևորվելու հենց երկրորդ օրը դաշնամուրը վերադարձրել էր երաժշտական խանութ, ուսկից վերցրած էր ամսավարձով: Չկար ո՛չ նվագող, ո՛չ երգող, ո՛չ ծիծաղող: Ռաիսան և ուսանողը մտերմացել էին ու զբաղված էին իրանց մտերմությամբ: Ավարտելով ճաշը, նրանք շտապում էին հեռանալ իրենց սենյակները:
Ես ուրախությամբ կտեղափոխվեի մի ուրիշ բնակարան, եթե չվնասեի Ստեֆանիայի դրությանը: Սրա սենյակների մեծ մասը դատարկ էր, եթե ես էլ դուրս գայի, խեղճ կինը պիտի տուժեր:
Մի անգամ ճաշից հետո բուլվարումն էի: Այստեղից բացվում էր Օդեսայի գեղեցիկ տեսարաններից մեկը: Մոտ երկու հարյուր ոտնաչափ բարձրությունից երևում են ամբողջ նավահանգիստն ու ծովածոցը իրանց հազարավոր նավերով: Ես վաղուց էի կշտացել այդ տեսարանից: Նստած ամբոխից հեռու մի առանձնակի նստարանի վրա երաժշտություն էի լսում: Ակամա հիշում էի Լևոնի մանդոլինան, որ տասն օր էր որբացել էր սեղանիս վրա: «Ո՞ւր է նա այժմ», — հարցնում էի ինքս ինձ, և հարցը մնում էր հարց:
— Բոնժուր, մոսյո, — լսեցի մի թույլ թոքախտավոր ձայն:
Գլուխս բարձրացրի և իմ առջև տեսա Չաուշենկոյին Իցկո Մարգոզիսի հետ: Այս հանդիպումն ինձ ուրախացրեց: Ես սեղմեցի նրանց ձեռը և իսկույն հարցրի Լևոնի մասին:
Չաուշենկոն հաստ գավազանը բարձրացրեց լայն վերարկուի տակից և, ցույց տալով նավահանգիստը, թատրոնական եղանակով ասաց.
— Այնտեղ է:
— Չաուշենկո, ինչու այսօր ձևերդ տրագիկական են, — ասաց Իցկոն:
— Որովհետև, սիրելի ջհուդիկս, այնտեղ է կատարվում կյանքի տրագեդիան: Մարդիկ տանջվում են ու մեռնում խավարի մեջ: Գնա՛նք, տա՛ր ինձ այնտեղ, Իցկո: Չաուշենկոն արիստոկրատ բանաստեղծներից չէ, որոնք խորշում են ամբոխից: Մաքսիմ Գորկիի գրածները չես կարդացել, Չաուշենկոյինը կկար՛դաս: Ութ տարի ուսումնասիրել եմ արճիճային աշխարհը, այժմ ուզում եմ ուսումնասիրել նավահանգստի ամբոխը: Գնա՛նք, պարոն, — դարձավ նա ինձ, — դուք էլ գրող եք, գնանք, մի՛ ամաչեք:
— Գնանք, ուր ուզում եք, միայն թե Լևոնին ցույց տվեք:
— Իցկոն մեզ կառաջնորդի: Նա խավարի ծնունդ է: Հայրը նավահանգստում հին լաթեր ու երկաթ է ժողովում, պիտի իմանա խավար աշխարհի բոլոր խորշերը յուր ձեռքի ափի պես:
— Իսկ դու պիտի լուսավորես այդ խավար աշխարհը ահա դրանցով, — ասաց Իցկոն, զարկելով բանաստեղծի ձեռքի գրքույկներին: — Քանի՞ օրինակ ես վերցրել: Տա՞սը: Կխուրջենք, միամիտ կաց, նո՛ւ, չիմբա-չիմբա, չիլալա... Չաուշենկո, չիլալա՛:
Նա ձախ ոտը բարձրացրեց և, աջ ոտի վրա ոստոստալով, վազեց առաջ:
Օդեսայի նավահանգիստը քաղաքի հետ միացած է մի հսկայական քարե սանդուղքով, որի բարձրության վրա բուլվարի մեջտեղում կանգնած է քաղաքի հիմնադիր Ռիշիլիեի արձանը, իսկ ստորոտում կառուցված է մի փոքրիկ եկեղեցի նավահանգստի բնակչության համար: Մենք իջանք այդ սանդուղքով, մտանք մի աղեղնաձև լայն փողոց: Այդ վերջին փողոցն է դեպի ծովափը, այնուհետև ամբողջ նավահանգստի երկայնությամբ բարձրանում է «էսթակադան»՝ երկաթուղու բեռնակիր, գնացքների համար կառուցված կամուրջը: Գիշեր-ցերեկ այս հսկայական կամուրջի վրայով սուլելով անցնում են շոգեկառքերը, քարշ տալով վագոնների երկայն շարքերը, իսկ ներքև բազմաթիվ կամարների տակով անցուդարձ են անում բեռնակիր սայլեր, նավաստիներ, բանվորներ: Այդ մի աղմկալի վայր է, մի բարդ հանգույց ծովային և ցամաքային կյանքերի միջև: Շոգենավերի թանձր ծուխը, նավաստիների կոշտ ձայները, էսթակադայի խուլ թնդյունները գնացքների ծանրությունից, կայարաններում կուտակված քարածխի փոշին՝ այս բոլորը ընդհանուր առմամբ անսովոր մարդու վրա ճնշող տպավորություն են գործում:
Իցկո Մարգոլլիսը մեզ առաջնորդեց քարածխի փոշով ծածկված փողոցի խորքը: Երբ եկեղեցուց հեռացանք երկու հարյուր քայլ, դեպի աջ, մեր առջև բացվեց օղետների, ստորին տեսակի թեյատների ու պանդոկների մի ամբողջ ավան: Այստեղ էր վխտում նավահանգստի բնակչության մեծ մասը: Պանդոկներից լսվում կին հարմոնիայի և ռուսական ողորմելի բալալայկայի հնչյուններն ամբոխի աղաղակների, երգերի, գոռում-գոչյունների, հիշոցների ու անեծքների հետ: Նրանք, որոնք ժամանակ ու միջոց ունեին, ուտում, խմում ու հարբում էին պանդոկներում, վայելելով էժանագին հուրիների ընկերության հաճույքը: Եսկ նրանք, որոնք միմիայն խմելու համար փող ունեին, մտնում էին «Մոնոպոլի» կրպակները: Այստեղ վերցնելով կնքված շշերը՝ դուրս էին գալիս փողոց և բովանդակությունը դատարկում իրանց բերանները: Օղին արգելվում է խմել «Մոնոպոլի» կրպակներում, ուստի հարբեցողությունը, որ առաջ քիչ թե շատ ամոթ ուներ և թաքնվում էր օղետների պատերի մեջ, այժմ թագավորում է փողոցում ամենայն համարձակությամբ, Եվ ահա նրա ողորմելի զոհերը թավալված են կրպակների առջև, մայթերի վրա, փողոցի մեջտեղում սայլերի ու կառքերի տակ ջարդվելու վտանգին ենթակա:
Իցկոն կանգ առավ մի մեծ պանդոկի առջև, որի դռների ճակատին գրված էր. «Արքայական յախտա»:
— Ահա այստեղ է Լևոնը, — ասաց նա, — անցյալ շաբաթ «Ոսկե խարիսխումն» էր նվագում:
— Հը՛մ, — արտասանեց Չաուշենկոն, դառնալով ինձ, — տատանվո՞ւմ եք: Վախենո՞ւմ եք մտնել: Քա՛ջ եղեք, ձեզ չեն ուտիլ, մեզ նման մարդիկ են…
Նա գավազանը բարձրացրեց և հաղթական քայլերով մտավ Իցկոյի հետ պանդոկ: Ես մի քիչ նրանցից լավ էի հագնված: «Աղա» չհամարվելու համար վերարկուիս օձիքը բարձրացրի, գլխարկիս եզրը քաշեցի աչքերիս, հուսալով, որ ամենաշատը հույն որմնադիր կհամարեն ինձ:
Պանդոկը լի էր հաճախորդներով: Առաջին պահ ոչինչ չկարողացա որոշել, այնքան մթնոլորտը տոգորված էր ծխով, փոշով ու կերակուրների շոգիով: Դժվար էր ընդհանուր աղմուկի, գոռում-գոչյունների ու հայհոյանքների մեջ մի բան հասկանալ: Այցելուների մի մասը խմբվել էր բուֆետի առջև, որ գտնվում էր ուղիղ մուտքի դիմաց: Մենք հրհրվում էինք այս ու այն կողմ: Չաուշենկոյի նիհար մարմինը պնդակազմ նավաստիների ուսերի հարվածներից տաշեղի պես թռչկոտում էր: Երբեմն նա իրան դիմող մեջքերին դեմ էր տալիս գավազանի կոթը, ինքը հետ կանգնում: Իցկոն, յուր փոքրության շնորհիվ, կատվի ճարպկությամբ սլկվում էր առաջ մարդկանց արանքով: Ես հազիվ էի կարողանում քիթ ու պռունգս ազատ պահել օդի մեջ անիմաստ շարժվող ձեռների ու արմունկների պատահական հարվածներից:
| Следующая страница | ||