Շիրվանզադե Ալեքսանդր՝ Պատմվածքներ, նովելներ, ֆելիետոններ | |
Նախասենյակից մի անգամ ևս լսեցի նրա հազի ձայնը...
Այս դեպքը պատահեց աշնան վերջին:
Անցան ամիսներ, անցավ ձմեռը: Երբեմն հիշում էի պատանու նիհար ու գունատ դեմքը, մանավանդ նրա վերջին հայացքը, որի մեջ ես զգացել էի դառը վշտի հետ և՛ ատելություն, և՛ նախանձ:
Գարնան սկիզբն էր: Չեմ հիշում մեր հասարակական գործիչներից որի թաղումն էր: Շատերի հետ ես էլ գնացի հուղարկավորությանը մինչև Խոջավանքի գերեզմանատունը: Թաղումը վերջանալուց հետո ես ամբոխից հեռացա: Եղանակը սքանչելի էր, արեգակն ախորժելի, կապույտ երկնքի վրա ամպի ոչ մի նշույլ: Հաճելի էր մեռելների աշխարհում մեն-մենակ թափառել ու ճաշակել կյանքի ունայնությունը:
Ես կանգ առա մի գերեզմանաքարի մոտ՝ նրա երկար արձանագրությունը կարդալու: Այդ վայրկյանին հեռվից լսեցի մի ողբաձայն, նայեցի նույն ուղղությամբ: Հեռավոր գերեզմաններից մեկի վրա նկատեցի մի սև պատկեր: Քայլերս անգիտակցաբար ուղղեցի դեպի այն կողմը: Որքան ավելի էի մոտենում, այնքան ձայնը ավելի էր քաշում ինձ: Դա մի կին էր: Չոքած մի տակավին թարմ գերեզմանի հողակույտի քով, ձեռը կրծքին զարնելով, ողբում էր կրկնելով.
— Շիր ու շնորհքիդ մատաղ, ոսկե գրչիդ մատաղ:
Ես, զգացված կանգ առա կնոջ ետևում, չկամենալով, որ նա ինձ տեսնի: Բայց շուտով հետաքրքրվեցի գիտենալ՝ ով է թաղված այդ թարմ գերեզմանի մեջ: Ես անցա մյուս կողմ:
Մի վայրկյան կինը, աչքերը սրբելով, նայեց ինձ: Թվաց ինձ, որ այդ դեմքը ես տեսել եմ որևէ տեղ:
— Քույրիկ, ո՞վ է թաղված այդ գերեզմանի մեջ, — հարցրի ես:
— Իմ որդին, միակ զավակը, պարոն, — արտասանեց կինը, նորեն հեկեկալով:
— Քանի տարեկան էր նա:
— Քսան տարեկան, պարոն, ուղիղ քսան: Ա՛հ, չգիտեք ինչ տղա էր: Նայեցեք...
Այս ասելով, կինը ծոցից դուրս բերեց մի լուսանկար ու ավելացրեց.
— Բարակացավից մեռավ, ա՛հ, անողորմ աստված:
Ես վերցրի լուսանկարը, նայեցի, դա նա էր, այն թշվառ պատանին, որի ձեռագիրը մերժել էի տպագրելու: Խղճի մի սուր խայթ տակնուվրա արեց իմ էությունը, լուսանկարը նայում էր ինձ այն դառը կշտամբելի հայացքով, որ վերջին անգամ ձգեց ինձ վրա թշվառ պատանին:
— Քույրի՛կ, ի՞նչ էր ձեր որդու անունը, — հարցրի հավաստիանալու համար, թե ճիշտ դա այն տղա՞ն է:
— Միսակ, Միսակ Գուլոյան, գրում էր լրագրներում, ա՛հ, նմանը չկար, ա՛հ ոսկի գրչիդ մատաղ, բալա...
— Քույրիկ, ես ճանաչում էի ձեր որդուն:
— Ո՞վ չի ճանաչում նրան, ո՞վ չէր կարդում նրա մարգարիտ խոսքերը:
Վերադարձնելով նկարը, ես գերեզմանից հեռացա խորապես զգացված:
Խեղճ պատանի. Նրա կյանքի վերջին փափագն էր եղել տպագրված տեսնել առաջին լուրջ երկը և հետո մեռնել: Իսկ ես այնքան դաժան եղա, որ զրկեի նրան այդ սփոփանքից...
ԱՄԵՆԱԶՈՐԸ
Ճաշարանը, ուր նրանք զվարճանում Էին, ստորերկրյա խոնավ ու կիսախավար մի նկուղ էր: Ունևորներ էին, կարող էին մի ավելի վայելուչ տեղ գնալ, բայց վարնոց գինետան մթնոլորտը նրանց համար ավելի հաճելի էր: Այսւոեղ նրանք ազատ էին իրենց ուզածի չափ գոռգոռալ և հարբելիս ատրճանակ պարպել դեպի հատակը կամ առաստաղը -մի բան, որ նրանց սիրեցյալ զվարճությունն էր և որի համար ոչ մի օրենք չէր կարողացել նրանց պատժի ենթարկել:
Խումբն արդեն կերել կշտացել էր, բայց շարունակում էր խմել ու վիճաբանել: երբեմն այնքան աղմկալի, որ խլացնում Էին թառի ու քեմանի հնչյունները:
Չորս հոգի Էին: Երկուսը սպա, մեկը խմբապետ, չորրորդը անգործի մեկը, որ շռայլում էր հայրական հարստությունը անիմաստ և աննպատակ: Սովորաբար նա էր հյուրասիրում իր ընկերներին, ուստի և վայելում էր նրանց շողոքորթ հարգանքը:
Խումբը շատ բաների մասին էր խոսել ու վիճաբանել, այժմ նորեն դարձել էր իրեն սիրած նյութին — անհատական քաջագործություններին ու հերոսություններին: Պատմում Էին իրենց կյանքից կամ տեսածներից, ու լսածներից պես-պես արկածներ: Երբեմն իրողություններով չէին բավականանում և պատկերները ներկում էին թանձր գույներով, ավելի զարհուրելի դարձնելու համար: Դա սովորական մի բան էր այդ միջավայրում, ուստի ոչ ոք չէր փորձում ստուգել որտ՞եղ է վերջանում իրականը և ուր է սկսվում երևակայականը: Ոմանք պատմելիս այնքան էին հափշտակվում, որ իրենք էլ էին սկսում հավատալ իրենց ասածներին, ինչպես արևելյան դերվիշներն իրենց պատմած առասպելներին: Այս կողմից ամենից ջանասերը Լևոն Շահնազն էր, նա, որ շռայլում էր իր հայրական հարստությունը, և որն ավելի քիչ բան էր տեսել կյանքում: Պատմելիս ու վիճաբանելիս նրա սև աչքերը պսպղում էին բոցավառ ածուխի պես և թվում էր, որ կայծեր են արձակում դիմացինի երեսին: Իր ասածներին ուժ տալու համար նա չէր բավականանում նվիրական երդումներով ու հաճախ բռունցքները զարկում էր սեղանին ուժգին թափով: Գինու շշերն ու բաժակները օդն էին թռչում:
— Գիտեք, պարոննե՛ր, — ասաց նա, — այն բոլորը, որ պատմվեց այստեղ, հաստատում են իմ գաղափարի ճշմարտությունը:
— Ա՞յն է, — հարցրեց խմբապետը:
— Որ աշխարհը պատկանում է զորավորներին և որ նրանք միայն ունեն իրավունք կյանքը վայելելու: Թույլերը ծնված են միայն օդը ապականելու համար, նրանց պետք է ոչնչացնել:
— Մա՛հ թույլերին, — աղաղակեց սպաներից մեկը, — կուրծքն ուռեցնելով իբրև զորության նշան և թրի պատյանը սեղանին զարնելով:
Մյուս սպան բաժակը լեցրեց, ոտքի ելավ և գոչեց.
— Կեցցե՛ն զորավորները, խմենք նրանց կենացը, հուռա՛...
— Հուռա՛, — կրկնեցին ամենքը և դատարկեցին շամպայնի բաժակը:
Երաժիշտներն ի պատիվ զորավորների նվազեցին ինչ-որ օպերետից մի ռազմական քայլերգ, նույնպես ուռեցնելով իրենց կրծքերը: Դափ զարնողը դափը վայրենի աղաղակով զարկեց իր գլխին և պատռեց՝ երևի նույնպես իր ուժը ցույց տալու համար:
Խմբից ոչ այնքան հեռու, առանձին սեղանի քով նստած էր մի մարդ, հնաձև ու հնամաշ հագուստով և ալեխառն գզգզված մազերով ու մորուքով: Նա կծկվել ու փոքրացել էր այնպես, որ կարծես վախենում էր աչքի ընկնել: Արդարև, ոչ ոք չէր նկատել նրա ներկայությունը, բացի հաստապարանոց և կարմրաերես գինեվաճառ Դարչոյից, որ երբեմն նրա վրա ձգում էր արհամարհական հայացքներ: Պարզ էր, որ նրա համար այդ մարդու ներկայությունը անախորժ էր:
Մարդը, արմունկները կեղտոտ սեղանին հենած, նայում էր իր առջև դրված շշին: Կարծես նա ինչ-որ խորհրդավոր բանակցություն ունի գինու հետ: Մինչ երաժիշտները արևելյան թախծալի երգեր էին նվագում, մարդը գլուխը տխուր շարժում էր, հառաչում և բաժակը դանդաղորեն, կարծես ակամա, մոտեցնում էր շրթունքներին: Պարզ էր, որ քեմանի և թառի նվագն ալեկոծում էր մի տառապող հոգի և ով գիտե ինչ հիշողություններ էր արթնեցնում այնտեղ, բայց երբ խումբը խմեց զորավորների կենացը, մարդը արհամարհական մի հայացք ձգեց նրա վրա և քթի տակ արտասանեց. «Տխմարներ»: Իսկ երբ երաժիշտները նվագեցին, ի պատիվ զորավորների, աղմկալի քայլերգը, մարդր ցնցվեց, գլուխը բարձրացրեց և, դառնալով նրանց, ասաց.
— Բավակա՛ն է, դադարեցե՛ք, անիծվածնե՛ր: Ո՞վ ձեզ իրավունք տվեց այս աստվածային լարերը պղծել: Չգիտե՞ք միթե, որ նրանք հնարված են սեր ու վիշտ երգելու: Լսո՞ւմ եք, միայն սեր ու վիշտ, ուրիշ ոչինչ:
Լևոն Շահնազը մի նշանով կանչեց իր մոտ գինեվաճառին ու հարցրեց.
— Ո՞վ է այդ մարդը:
— Չեմ ճանաչում, — պատասխանեց Դարչոն, — մեկ-մեկ գալիս է ու հինգ սհաթ նստում մի շիշ գինու մոտ մազերից երևում է, որ կամ դերասան է, կամ գազեթ գրող:
— Հրավիրիր նրան մեր սեղանը, մի քիչ ծիծաղենք: Մարդն առանց տատանվելու վերցրեց իր գինու բաժակը և մոտեցավ խմբին:
— Թույլ տվեք ներկայանալ, պարոննե՛ր, — ասաց նա մաքուր ռուսերեն լեզվով, — նախկին մի բան, այժմ ոչնչություն: Շնորհակալ եմ, մի ածեք, ես շամպայն չեմ խմում, սովոր չեմ: Այո՛, պարոններ, լսեցի ձեր պատմությունները, ոչինչ, ոչինչ, մի քանի արկածներ զուրկ չէին հերոսությունից: Միայն թույլ ավեք մի բան հարցնել, կարելի՞ է:
— Հրամայեցե՛ք, — ասաց Լևոն Շահնազը, նշան անելով երաժիշտներին, որ դադարեն նվագը:
— Պարոննե՛ր, մի քիչ առաջ դուք փառաբանեցիք ուժը և խմեցիք զորավարների կենացը: Ասացե՛ք, խնդրեմ, ի՞նչ ասել է ուժ կամ զորություն:
Սեղանակիցները նայեցին իրար երեսի, չկարողանալով միանգամայն պատասխանել անսպասելի հարցին:
— Այո՛, ինչ ասել է ուժ — կրկնեց մարդը:
— Ո՛ւժ նշանակում է մի բան, որ դուք, պարոն, ինչպես երևում է, չունեք, — պատասխանեց խմբապետը մի սուր հայացք ձգելով մարդու վրա և կողքին կախած մաուզերն առաջ քաշելով:
— Օրինա՞կ, — հարցրեց մարդը, չնայելով նրա երեսին:
— Օրինակ, — միջամտեց Լևոն Շահնազը, — երիտասարդություն, ամուր բռունցք, իշխանություն:
— Համեստություն մի արեք, երիտասարդ պարոն, ավելացրեք և հարստություն: Ասացե՛ք, մի՛ ամաչեք, որովհետև ես գիտեմ, դուք հարուստ եք:
— Շատ լավ, և՛ հարստություն: Մի խոսքով, ամեն բան, ինչ որ մեկին տալիս է միջոց մյուսներին ոչնչացնելու:
— Երիտասարդ պարո՛ն, — գոչեց մարդն իր կնճռոտ ակնոցի տակից մի խոր հայացք ձգելով Լևոն Շահնազի աչքերի մեջ, — թույլ տվեք ինձ ասել, որ ձեր ասածներից ոչ մեկը ուժ չի և ոչ էլ խելքը, տաղանդը, գիտությունները: Այդ բոլորը ուրիշ ոչինչ են, եթե ոչ թույլ գործիքներ ինչ-որ աներևույթ օրենքի ձեռքում: Պարոննե՛ր, կյանքի մեջ չկան ո՛չ զորավորներ և ո՛չ թույլեր, կան միայն կույր գործիքներ այն հավիտենական զորության ձեռքում, որ անտեսանելի է, անշոշափելի և անհաղթելի: Ոչ ոք մինչև այսօր չի կարողացել քննել ու վերլուծել նրա Էությունը, ոչ մի գիտնական, ոչ մի փիլիսոփա, այնինչ նա եղել է, կա և պիտի մնա հավիտյան տեր ու իշխան մեր գոյության:
Խումբն ազդվելով այդ խոսքերից, դադարեց արհամարհանքով ժպտալ և հետաքրքրվեց մարդով:
— Բայց ի՞նչ է այդ ամենահաղթ զորության անունը, — հարցրեց Լևոն Շահնազը:
— Նա անուն չունի կամ սխալ են այն բոլոր անունները, որ մարդիկ տալիս են նրան: Բայց ամեն ինչ կախված է նրանից: Նույնիսկ մեր ծնունդը ուրիշ ոչինչ է, եթե ոչ նրա քմահաճույքը: Նա և միայն նա է մեզ դարձնում այն, ինչ որ չպիտի լինեինք ոչ երբեմն այն, ինչ որ հակառակ է բնության օրենքներին: Մենք ամենքս, ամենքս ենթակա ենք նրա հաճույքներին: Իսկ այդ քմահաճույքները որքան բազմատեսակ, նույնքան է անքննելի ու անհասկանալի են: Նա է, որ խորտակում է մեր ամենաիմաստուն ծրագրերը էլ ոչնչացնում մեր ամենազգաստ ենթադրությունները: Նա է, որ մեկի կյանքը վարգերով է զարդարում, մյուսինն աղավաղում է ու այլանդակում: Նա է, որ ամենազոր համարվածին դարձնում է տկար ու ծիծաղելի էլ ամենաթույլ համարվածին թելադրում է անել այն, ինչ որ դուք կհամարեիք հերոսություն: Ա՛հ պարոններ, պարոններ, դուք նայում եք ինձ տարակուսանքով և գուցե մտածում եք «այդ մարդու ուղեղը խանգարված է»: Ո՞վ գիտե, թերևս ունիք իրավունք այդպես մտածելու, բայց, պարոննե՛ր, գիտցե՛ք, որ այս անիրավ կյանքը մի փոս է, ուր ձեր զորավորներից շատ շատերն են կոտրել իրենց ոտքերը:
Մարդը կանգ առավ, մտածեց մի քանի վայրկյան, մի քանի կաթիլ գինի խմեց և շարունակեց.
— Պարոննե՛ր, ձեզնից յուրաքանչյուրը իր կյանքից ու տեսած-լսածներից պատմեց մի արկած, կլսե՞ք, եթե մեկն է ես պատմեմ իմ կյանքից: Միայն մեկը, ուրիշը չեմ ունեցել:
— Ինչո՞ւ չէ, հետաքրքրական է. կարող եք պատմել, — շտապեց ասել Լևոն Շահնազը, և նույնը կրկնեցին մյուսները:
— Նախ և առաջ, պարոննե՛ր, թույլ տվեք ասել, որ ձեր առջև նստած է մի ոճրագործ, այո՛, այո, մի զարմանաք: Ոճրագործ, այո վտիտ մարմինը, որին ձեզնից մեկն անվանեց զուրկ ուժից: Լսե՛ք, ես ի ծննդե մի համեստ արարած էի, ո՛չ օգտակար, ո՛չ վնասակար, այլ այնպես, մարդկային ստվեր, անվճռական, տատամսոտ, միշտ ձգտում էի ստվերի մեջ մնալ՝ նման խլուրդին, որ սարսռում է արևի լույսից և հանգիստ է զգում իրեն միայն խոնավ հողի տակ: Ուսուցիչ էի Հյուսիսային Կովկասի քաղաքներից մեկում: Սենյակ էի վարձել մի այրի կնոջ տանը: նա ուներ 22 տարեկան մի աղջիկ: Գեղեցիկ չէր, բայց չի էլ կարելի ասել տգեղ էր, է՛հ, միջին տեսակի հայ աղջիկ էր, որի նմանը ամեն օր տեսնում եք փողոցներում հարյուրներով, և որոնցից շատ քչերն են անցորդի ուշադրությունը գրավում: Է՛հ, գիտեք, էլի, ագռավի թևերի պես սև մազեր, թանձր, ինչպես պապուասների մազերը, կարճ պարանոց, երկայն իրան, շատ շուտով գիրանալու, ակնհայտ նշաններով: Նրա միակ հրապույրն էին խոշոր կինամոնագույն աչքերը, ո՛չ, փղոսկրի գույն ունեցող գեղաշար ատամները: Ա՛խ, այդ անիծյալ ատամները: Նրանց ամեն մի ժպիտի հետ, կարծես, ոսկյա ճառագայթներ էին արձակվում: Անտարակույս, նա ինքն էլ զգում էր, թե որն է իր հրապույրը, որովհետև շարունակ ժպտում էր: Զվարթ, աշխատասեր աղջիկ էր և ոչ հիմար: Բարի էր անսահման և ձեռքից եկածը չէր խնայի կարիք ունեցողին: Մայրը, հարկավ, երազում էր նրան ամուսնացնել, բայց փեսացու չէր գտնում: Այդ անիրավ միջավայրում ապուշներն անգամ օժիտ էին պահանջում մինչդեռ այրին ոչինչ չուներ իր աղջկանը տալու, բացի ողորմելի տնակից, որի արժեքը չնչին էր: Ինչ վերաբերում է ինձ, կարո՞ղ էր ամուսնություն երազել մի մարդ, որի համար սեփական կյանքն անգամ մի ծանր լուծ էր: Ես ատում էի ընտանեկան կյանքը և խղճում էի ամուսնացած մարդկանց: Սակայն ես ամուսնացա, — շարունակեց մարդը, հառաչելով: — Այո՛, այո, ամուսնացա այդ աղջկա հետ: Այն ամենահաղթ զորության շնորհիվ: Լսեցե՛ք: Մի օր ես հիվանդացա: Թեթև բան չէր — թոքերի բորբոքում: Մայր ու աղջիկ ամիսուկես ծառայեցին ինձ զարմանալի հոգածությամբ, այնպես, ինչպես հարազատ մայրս ու քույրս կծառայեին, եթե ունենայի: Երբ սկսեցի առողջանար զգացի, որ կյանքս նրանց եմ պարտական: Չեք կարող երևակայել, պարոններ, թե ինչպես էի տառապում այն գիտակցությունից, որ չեմ կարող պարտքս վճարել: Փողո՛վ — ամոթ էր և չունեի էլ այնքան միջոց: Փոխադարձ ծառայությա՞մբ — ինչո՞վ կարող էր ինձ նման մեկը: Մի օր ես այդ մասին խոսեցի այրիի հետ:
— Է՛հ, որդի, — ասաց նա, — ինձ ոչինչ հարկավոր չէ, բացի իմ աղջկա բախտավորությունից:
Ավելի պարզ ակնարկ չէր կարող լինել, — այրին փափագում էր, որ ես ամուսնանամ իր դստեր հետ: Եվ ես զգում էի, որ օրիորդը դեմ չէր մոր ցանկությանը:
Ավելացրեք, պարոններ, և այն, որ ամիսուկես օր ու գիշեր տեսնելով անկողնիս քով մի հոգատար էակ, իր փայլուն ժպիտներով, այնքան էի ընտելացել նրա մերձավորությանը, որ առողջանալուց հետո էլ պահանջ էի զգում վայելել այդ մերձավորությունը: Եվ ահա մի ապաբախտ օր ես ամուսնացա ճիշտ այնպես, ինչպես ամեն օր ամուսնանում են ինձ նման շատերը, դարձյալ իմ ասած անհայտ զորության շնորհիվ:
Մարդը նորեն կանգ առավ, նորեն հառաչեց ու շարունակեց.
— Զգում էի, որ կինս ինձ չի սիրում, այլ իր մոր լուծը թեթևացնելու համար է իր կյանքը կապել ինձ հետ: Սակայն հանգիստ էի, վասնզի չէի երևակայում անգամ, թե նա կարող է մի ուրիշին սիրել և ինձ դավաճանել: Ավանակ էի, ավանակ: Պաշտոնակիցներս գալիս-գնում էին, և կինս ամենքին վերաբերվում էր հավասարապես, որպես տանտիկին՝ վերին աստիճանի հյուրընկալ, որպես կին՝ միանգամայն անտարբեր դեպի տղամարդը:
Միայն մեկը կար (Սմբատ էր անունը), որի հետ նա միշտ վիճաբանում էր և շարունակում հակաճառել նրա ասածներին:
Մի օր հարցրի.
— Սիրանույշ, ինչո՞ւ ես այդ տղային այդպես հալածում:
— Որովհետև ատում եմ նրան:
— Ատո՞ւմ ես, ինչո՞ւ:
— Չգիտեմ, քո պաշտոնակիցների մեջ նա միակ հակակրելին է, ատում եմ, ատում եմ: Ինչպես կարող է ատել մի կին մի տղամարդի, — կրկնեց նա կատարյալ մանկական անմեղությամբ:
— Տնակը, — շարունակեց մարդը մի բաժակ ևս խմելուց հետո, — այժմ պատկանում էր ինձ ու կնոջս: Նրա տանը կար մի փոքրիկ պարտեզ: Այնտեղ ես սիրում էի ազատ ժամերիս աշխատել: Բանջարեղեն ու ծաղիկներ էի ցանում, տնկում ոո ջրում: Հաճախ տապորով փայտ էի կոտրում, ձմեռվա համար վառելիք պատրաստում: Հիանալի տապոր էր, թեթև, բայց շատ կտրուկ: Պարոննե՛ր, միջանկյալ ասեմ, որ այդ տապորը եղավ միակ զենքը, որ երբևէ ունեցել եմ իմ ամբողջ կյանքում: Սովորեցի նրան գործածել վարպետորեն, մի հարվածով ճեղքում էի ամենաամագ կոճղը: Դե, իհարկե, այլ կերպ չէր էլ կարող լինել, քանի որ ամենահզորն այդպես էր կարգագրել կանխավ:
— Այժմ լսեցեք, պարոննե՛ր, — առաջ, տարավ մարդն իր խոսքը, ավելի ու ավելի, ոգևորվելով, — ի սեր ձեր սեղահի, ազատեցեք ինձ ձեր շամպայնից, խմել չեմ կարող, սովոր չեմ: Ամառ էր, պիտի Թիֆլիս գնայի մի ուսուցչական ժողովի մասնակցելու: Չանթաս վերցրի, կնոջս համբուցեցի և գնացի կայարան: Ուրախ էի, որ պիտի տեսնվեմ հին բարեկամներիս հետ և մի ամիա վայելեմ նրանց ընկերությունը: Գնացքը պիտի մեկներ երեկոյան վեցոըկես ժամին: Հանկարծ հայտարարեցին, թե գիծն ինչ-որ տեղ ավրվել է երկու ապրանքատար գնացքների ընդհարման հետևանքով, և մեկնումը հետաձգվում է մինչև գիշերվա 12 մամը. Իմաստ չուներ 6-7 ժամ պարապ նստել կայարանում: Բարվոք համարեցի ուղևորությունս հետաձգել Հաջորդ օրվան ու վերադարձա տուն:
Երբ մոտեցա պարտիզակի դռնակին, որ մեր տան միակ մուտքն էր, հունիսյան արեգակն արդեն ետ էր ժողովել իր շռայլաբար սփռած ճառագայթները, ինչպես լվացարարը՝ չորացած լվացքը: Հազիվ մի քանի քայլ անցել էի պարտիզակով, ականջներիս հասավ մի շշուկ: Չար կասկածի պես մի բան ծագեց իմ մեջ: Կանգ առա վարդի թփերի ետևում և պարզ ու որոշ լսեցի այդ խոսքերը. Դու ոչ միայն չես սիրում Պողոսին (այսինքն՝ ինձ, դու դեպի նա զգում ես ֆիզիկական զզվանք, ես այդ շատ լավ գիտեմ»: Ա՛հ, այդ սուր տենորային ձայնը, այսօր էլ նա հնչում է իմ ականջներում: Սա, պարոններ, իմ այն պաշտոնակիցն էր, որին կինս այնպես «ատում էր»: Թփերը իրարուց բաժանելով, անցա այն կողմը: Այնտեղ, այն փայտյա նստարանի վրա, ուր ես շատ երջանիկ ժամեր էի անցուցել, կարդալով լավագույն հեղինակներին և դիակով իմ սիրուն վարդերը, նստած էին նրանք: Հանգի՞ստ: Ոչ, այլ գրկախառնված էլ այնպես ամուր, այնպես ամուր, որ կարծես ձուլվել Էին ու մի մարմին դարձեր Ա՛հ, այդ խելացնոր համբույրները, երբեք նմանը չէի ունեցել կյանքումս: Նրանք թրի մի-մի հարվածներ էին իմ սրտին ուղղված: Նրանք այնպես էին հալվել բուռն կրքերի բոցերի մեջ, որ ինձ չնշմարեցին: Գլուխս պատեց, աչքերս արյունակալվեցին, մթագնեցին: Սակայն ես պարզ տեսնում էի մի բան, միակն ամբողջ տիեզերքի մեջ: Նա պսպղում էր մայր մտնող արեգակի մատնիչ շողերի ներքո: Տապարն էր, որ նույն օրը ես մոռացել ու թողել էի նստարանի առջև գտնվող սեղանիկի վրա: Եվ երևակայեցեք, այդ առաջին միակ անգամն էր, որ մոռացել ու թողել էի այդտեղ, ուրիշ օրերը ես տապարս տանում էի գցում նկուղի մեջ: Ես ճանաչեցի նրան և երկու հարված տվեցի, միայն երկուսը, մեկը դավաճան կնոջս, մյուսը նրան, իմ ընկերոջն ու բարեկամին: Երկուսն էլ տապալվեցին գետին, մի-մի սուր ճիչ արձակելով…
***
Պողոս Նուբարյանը լռեց: Սեղանակիցները նայեցին իրարու, խորապես ազդված մարդու պատմությունից: Լևոն Շահնազը հարցրեց.
— Ուրեմն դուք սպանել եք երկու հոգի:
— Երեք, կինս հղի էր:
— Հետո՞:
— Մնացյալը հետաքրքրական չէ: Ուշքի գալով, ես, իհարկե, անմիջապես գնացի և հանձնվեցի ոստիկանությանը: Երդվյալների դատարանը, իմ ոճիրի մեջ մեղմացուցիչ հանգամանքներ տեսնելով, ինձ դատապարտեց ընդամենը հնգամյա աքսորի: Այն էլ հետո կրճատվեց, բայց խնդիրն այդ չէ: Դուք տեսա՞ք ամենազոր զորության արածը:
— Երկաթուղու գծի ավրվելը, — ասաց սպաներից մեկը:
— Տապարը սեղանս վրա մոռանալը, — ասաց Լևոն Շահնազը:
— Ասացի, որ ես նրան միշտ տանում էի նկուղ: Պարոննե՛ր, պարոններ, մի պարծենաք ձեր ուժով, մի՛ պարծենաք: Դուք ամենքդ, ամենքդ ամենազոր զորության գերիշխանության ներքո եք: Եվ որքան նա խորամանկ է, որքա՞ն նենգամիտ: Ո՞ր անկյուններն ասես նա չի մտնում, ո՞ր փոսերի մեջ չի ապրում՝ մեկին թշվառացնելու, մյուսին երջանկացնելու համար: Ինձ ոճրագործ դարձնելու համար նա մտել էր այդ մի կտոր երկաթի մեջ: Մի ուրիշ դեպքում դուք նրան կտեսնեք կայծակի մեջ անտառում, փոթորկի մեջ ծովի վրա, խաղարկության տոմսակի մեջ, մի անսպասելի հանդիպման, մի աներևակայելի ընդհարման, մի անզգույշ արտասանված խոսքի, մի ծուռ քայլի, մի կտոր ապակու կամ խնձորի մի կճեպի մեջ: Նա ամեն տեղ է, ամենուրեք և միշտ տերը մեր ճակատագրի: Նա ավելի հզոր է, քան բնության օրենքները, Ա՛հ, ահ, եթե նա մի անգամ բարի հրեշտակ է, հազար անգամ չար դև է, միշտ անսպասելի, միշտ անընդդիմադրելի և հավիտյան անքննելի ու անհասկանալի:
— Այս է կյանքը, պարոննե՛ր, այն խավար փոսը, ուր ընկել ենք: Մի պարծենաք ոչնչով, ոչնչով, իսկ այժմ ներեցեք ինձ, որ ընդհատեցի ձեր զվարճությունը: Մնացեք բարև:
Ասաց մարդը ու, շտապով վճարելով գինեվաճառին իր կերած-խմածի արժեքը, դուրս գնաց:
ՄԱՐԴԸ ԱՆԱՍՈՒՆԻ ՄԵՋ
Երբեք նա այնչափ հուզված չէր եղել, որչափ այդ օրը, նույնիսկ այն չարաբախտ պահին, երբ մարդիկ եկան հանկարծ, դուրս կորզեցին նրան երջանկության դրկից և՛ ձգեցին զրկանքի, տառապանքների խավար աշխարհը: Անհայտ, անծանոթ մարդիկ, որոնց նմանը նա երբեք չէր տեսել ու չէր երևակայել:
Նստած էր նա Պարիզի սրճարաններից մեկում, որ այցելում էր ամեն օր իր հայրենակիցների ու բախտակիցների հետ: Այստեղ միաժամանակ, ավա՛ղ, շատ զվարճալի ժամեր էր անցուցել անձնատուր հյուրիներին:
Մենակ էր, սովորականից կանուխ էր եկել, դիտմամբ: Ուզում էր գեթ մի ժամ լինել առանձին, ինքն իր հետ, հեռու թե՛ ընտանիքից և թե՛ իր բախտակիցներից: Այդ մռայլ, թթված դեմքերից, որոնք վաղուց էին նրան ձանձրացրել իրենց անվերջ անեծքներով և մանավանդ հազար անգամ կրկնված հարցերով:
— Ե՞րբ պիտի այս բոլորը վերջանա, ե՞րբ պիտի վերադառնանք մեր տուն ու տեղը, ո՞վ կարող է մեզ օգնել և այլն, և այլն...
Այժմ նա զգում էր, որ այլևս չկա դարձ դեպի անցյալ կարգ ու կանոնները, որ ամեն ինչ կորած վերջացած է առմիշտ: Մի բան, որը եթե գիտենար երկու տարի առաջ, կարող էր կաթվածահար լինել կամ խելագարվել:
Երեկ նա վաճառեց իր կնոջ վերջին ադամանդը — նշանադրության մատանին: Խեղճ կին, ինչպե՞ս հեկեկաց, տալով այդ նվիրական իրը մարդուն, որ տանե վաճառե առաջին պատահողին՝ հանուն զավակների «ժամանակավոր ապրուստի»: Վաճառե և ոչ գրավ դնե, վասնզի գիտեին, որ այլես ոչ մի իր չեն կարող գրավից ազատել, և ինչ որ գրավումն է, արդեն կորած է:
Շատ-շատ մի-երկու ամիս ևս նա մի կերպ կկերակրե իր ընտանիքը, հետո մթություն, խավար կամ մուրացկանություն, եթե որևէ հրաշք չպատահե:
Սակայն սոսկալի հետոն չէր այդ օրը Սիմոն Սեֆերյանին ալեկոծողը, այլ անցյալը: Ա՛հ, այն անցյալը, երբ նա հարուստ էր, անհոգ, հպարտ ինչպես գերիշխան: Երբ գաղափար անգամ չուներ մարդկային թշվառությունների մասին և չէր ուզում ունենալ:
Ինչո՞ւ նա այս սև օրին հասավ: Մնացյալները ոչինչ, ո՞վ գիտե, գուցե յուրաքանչյուրը նրանցից արժանի էր: Բայց ինքը, ո՞ր սխալի, ո՞ր մեղքի կամ ո՞ր հիմարության հետեվանքով:
Նա չէր հավատում ո՛չ նախախնամության գոյությանը և ո՛չ դիպվածների զորությանը: Նա իրեն տգետ չէր համարում, որովհետև տգետ էր: Այն մի քանի տարիները, որ անցուցել էր Գերմանիայում և այն մի քանի գրքերը, որ կարդացել էր երիտասարդ հասակում, ավելի էին թանձրացրել նրա բնական ինքնագոհությունը և ամբարտավանությունը: «Անուս» մարդկանց նա ծաղրում էր հավակնոտի հանդգնությամբ, լուսամիտների հետ վիճաբանում էր հեղինակավոր լեզվով: Եվ ոչ ոք չէր համարձակվում ցույց տալ նրան իր տգիտությունը, վասնզի հարուստ էր: Նրա միջավայրում հարուստներին չէին հակաճառում:
Հերքելով նախախնամության գոյությունը, նա իր խոշոր ադամանդով զարդարված ձեռքը զարկում էր մսալի ճակատին և կրկնում.
— Կատարյալ մարդու աստվածն ահա այստեղ է:
Երբեք նա իր ձեռը չէր զարկել սրտին: Երբեք նա չէր նայել դեպի իր ներքին աշխարհը քննական հայացքով: Երբեք իր առանձնության մեջ չէր խոսել իր հոգու հետ, չափազանց ամուր էր կառչած նրա միտքը շոշափելիին, նյութականին, որպեսզի կարողանար լուսո գեթ մի աղոտ շող ձգել հոգեկանի վրա: Մարդկային վշտերն ու տվայտանքները իրենց հազարավոր ձևերով ու գույներով շարեշար անցել էին նրա աչքերի առաջ էլ առանց դիպչելու նրա հոգու որևէ թելին, սրտի որևէ լարին: Գրանիտյա ժայռ էր նա այն անհատակ օվկիանոսի ափին, որ կոչվում է կյանք, այնքան կարծր, որ ոչ մի ալեկոծություն չէր կարող նրան մաշել: Չկար նրա համար որևէ գրավիչ, որևէ հուզիչ բան, բացի այն բոլորից, որ կապ ունեին նրա անձնական երջանկության հետ: Նույնիսկ իր մերձավորների բախտը գնահատում էր իր անձի հանգստության չափով: Այսպես օրինակ, երբ նրա կինը կամ զավակները հիվանդանում էին, նա աշխատում էր տնից փախչել որևէ պատրվակով: Հիվանդը նրան անհանգստացնում էր:
Նա չէր կեղծում, երբ ասում էր, թե իր «խիղճը հանգիստ է», վասնզի չէր կարող հանգիստ չլինել, մի բան, որ խորին թմրության մեջ էր: Նա ժպտում էր հեգնական հանգիստ ժպիտով, երբ իր մոտ խոսում էին կարեկցության կամ մարդասիրության մասին: Ծաղրելով զգայուն մարդկանց, համարելով նրանց «թուլամորթներ», նա ասում էր.
— Մեր կյանքը կարճ է, ամեն մարդ ունե մի լուծ, որ մի կերպ տանում է, հիմարաթյուն է ուսերի վրա վերցնել ուրիշների բեռը:
Ուրիշների մահը նրան ցավ էր պատճառում, բայց իր կյանքի վախճանը սարսափեցնում էր նրան: Դա մի սոսկալի ուրվական էր, որ մերթ ընդ մերթ ծառանում էր նրա առջև, մանավանդ այն պահերին, երբ ինքն իրեն զգում էր երջանիկ: Երբ նրա մոտ որևէ մեկը խոսում էր առհասարակ մահվան մասին, նա շտապում էր խոսողի բերանը փակել, ասելով.
— Ուրիշ նյութ չունե՞ս խոսելու, մահը զզվելի բան է, նրա ամբողջ էությունը, ամբողջ հոգին, նրա աստվածը, հավատը, ամեն ինչը, իր մարմինն էր: Այստեղ էր ամփոփված նրա համար ամբողջ տիեզերքը: Եվ այդ առողջ, պարարտ մարմինը նա սիրում էր ու փայփայում կանացի հոգածությամբ: Մի թեթև գլխացավ կամ աւտամնացավ երկյուղ էր ներշնչում նրան և այդ պահերին ուզում էր, որ ամենքը զբաղվեն իրենով, ամենքը, նույնիսկ հեռավար ծանոթները: Առանձնապես նրան մտատանջություն էր պատճառում իր առնական ընդունակությունը: Միգուցե մի օր զրկվե այդ ընդունակությունից, որ նրա սրբություն սրբոց էր, և շարունակ խորհրդակցում էր բժիշկների հետ...
Այսպես էր եղել Սիմոն Սեֆերյանն իր անցյալում: Այն մարդը, որ «այնտեղ», ոսկու և արծաթի ապականված ու նեխված աշխարհում, ոմանց առերես հարգանքի, ոմանց թաքուն ատելության և համենայն դեպս ընդհանուրի նախանձի առարկան էր: Այն մարդը, որ իրեն համարել էր ամենից զգաստը, ամենից խելոքը, նա, որ իր ահագին հարստությամբ կարող էր հազարավոր չքավորների ու տնանկների ծանր լուծը թեթևացնել և սակայն ոչ մեկի արցունքը չէր սրբել:
Եվ ահա այսօր այդ անսասան մարդը, այդ պողպատյա եսամոլությունը խեղճացել էր, ընկճվել, կծկվել անողոք ճակատագրի հարվածների տակ: Գայլը զրկվել էր ատամներից և անզորությունից կրծոտում էր ներսը:
Արմունկները հենած սեղանի եզրին, ճաղատ գլուխը ձեռքերի մեջ բռնած, աչքերը հառած դիմացի պատին, նա խորհում էր, Օ՛հ ոչ իր կորցրած հարստության, այլև հոյակապ տների, առատաբուխ նավթահանքերի, գործարանների, շոգենավերի, այլ իր բարոյական աշխարհի մասին: Դա առաջինն էր իր հիսնամյա կյանքում, առաջինը, երբ նայում էր դեպի իր ներսը: Եվ որքան ավելի էր խորհում, այնքան իր անցյալն ավելի ու ավելի էր թանձրանում իր ոչնչությամբ: Մեկը մյուսի ետևից նրա նոր բացվող աչքերի առջև անցնում էին իր կյանքի էտապները և դրա հետ միասին մարդկային թշվառությունների բոլոր տեսակները, որոնց երբևէ տեսել էր և որոնց վրա երբեք ուշադրություն չէ դարձրել: Ահա հասքերի և գործարանների, նավերի ու շինությունների, ծովերի ու ցամաքների կիսամերկ, կիսանոթի աշխատավորներ՝ նավթի ու մուրի, տգիտության ու կեղտերի մեջ, նիհար, հողագույն դեմքեր, քայքայված կամ պես-պես հիվանդություններից փտած մարմիններ: Մի խավար զանգված, որ նույնպես մարդկություն է: Այդ հազարավոր ամբոխը, հոգիների այդ վիթխարի լեգիոնը գիշեր-ցերեկ, անդուլ-անդադար աշխատել է մի փոր հացի համար և սակայն երբեք կուշտ չի եղել, որովհետև նրա դառն աշխատանքի, նրա արյուն-քրտինքի ամբողջ արդյունքը, այո ամբողջը կլանվել է մի քանի տասնյակ անհատների գրպանը: Մեկն էլ այդ անհատներից ինքն է եղել, Սիմոն Սեֆերյանը:
Քանի՞-քանի կորստաբեր դեպքեր են տեղի ունեցել նրա հանքերի վրա ու գործարաններում, քանի՛-քանի հանկարծահաս մահեր, գազերի մեջ խեղդվածներ, նավթի մեջ այրվածներ, փլչված պատերի տակ ջարդվածներ: Եվ ո՞ր դժբախտությունն է նրա հոգին փոթորկել, ո՞րն է նրա կույր աչքերը թրջել:
«Շատ-շատ տալիս էի թշվառների թաղման ծախքը և մի քանի ոսկի էլ շպրտում էի նրանց ընտանիքներին»:
Եվ դրանով կատարած էր համարում իր մարդկային պարտականությունը:
Եվ չէի ամաչում դեռ թշվառների դիակները չթաղված գնալ կլուբ, թուղթ խաղալ, հետո ընթրել, շամպայն լակել, հետո վազել սիրուհիներիս մոտ՝ այնտեղ կոկորդիլոսի արցունքներ թափելու»:
Արտասանելով այս խոսքերն իր մտքում, նա ձեռը զարկեց ճակատին և հառաչեց.
«Մեղք եմ փնտրում: — շարունակեց մտածել նա, դառը ժպտալով, — մեղքն ի՞նչ է, թշվառ, դու ոճրագո՛րծ ես...»:
Ամեն ինչ, ամեն ինչ գոռում ու աղաղակում էր նրա խղճի դեմ: Խղճի, որ նոր էր զարթնել, որ նոր էր ծնվել նրա մեջ, այն ժամանակ, երբ նա անզոր էր իր անցյալը շտկելու: Պարզ և վառվռուն նա հիշեց և բանվորների ապարդյուն աղերսանքները գեթ մի քանի կոպեկով ավելացնելու իրենց օրավարձը, և նրանց մութ ու խոնավ կացարանները, և նրանց զավակների կիսամերկ մարմինները կեղտերի մեջ, և տարափոխիկ հիվանդությունները, և ձմեռվա սառնամանիքը, և ամռվա դժոխային շոգերը, և գազերի հեղձուցիչ մթնոլորտը, և նավթի ու մուրի երկրային գեհենը: Հիշեց ինչ արհամարհանքով ու ծաղրով մի օր ընդունեց խեղճերի պատգամավորությունը, որ եկել էին աղերսելու, /տեր օգնեցեք մեզ, Ձեզ համար ենք աշխատում/: Նա պատասխանեց, եթե չեք հավանում, գնացեք ուրիշի մոտ աշխատակցեք: Ո՞ւր գնային, ամենուրեք միևնույնն էր: Բայց չէ՞ որ նա իրեն ամենից խելոքն էր համարում: Ինչո՞ւ չկարողացավ հասկանալ, որ այդ սև ամբոխը նույնպես մարդկություն է:
| Следующая страница | ||