Թումանյան Հովհաննես՝ Թարգմանություններ և փոխադրություններ | |
ԹԱՐԳՄԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
ՊԱՏՄՎԱԾՔՆԵՐ
1905
ՄԺՂՈԻԿԸ
Մամին — Սիբիրյակ
1
— Ոչ ոք չտեսավ, թե ինչպես ծնվեց փոքրիկ մժղուկը: Գարնան մի արև օր էր: Աչքը բաց արավ, նայեց չորս կողմը ու կանչեց.
— Ի՜նչ լավ է:
Մին էլ ոտիկներն իրար քսեց ու թռավ: Թռչում է և ուրախանում ամեն բանով: Իսկ ներքևում խոտը կանաչին է տալի, և խոտի մեջ թաքնված մի կակաչ ժպտում է ու ժպտում:
Ինձ մոտ արի, փոքրիկ մժեղ, — կանչում է ծաղիկը:
Մժղուկը իջավ ծաղկի վրա, ծծեց նրա հյութն ու ասավ.
— Ի՜նչ լավ է, և էս բոլորն իմն է:
Բայց դեռ խոսքը բերնումն էր, որ բըռռացնելով եկավ բրդոտ բոռը:
— Բը՜ռռ... էդ ո՞վ է նստել իմ ծաղկի վրա, բը՜ռռ... ո՞վ է խմում իմ քաղցր հյութը. բը՛ռռ... Դե՜նը կորի, անպիտան մժղուկ:
— Սպասի՛, է՞ս ինչ բան է, — տըզտըզաց մժղուկը, — չէ՞ որ էս բոլորը իմն է:
— Բը՜ռռ... չէ՛, իմն է:
2
Մժղուկը ոտները զոռով ազատեց կատաղի բոռից: Նստեց խոտի վրա, լիզում էր ծաղկի հյութով թաթախված ոտիկները ու բարկացած խոսում.
— Ի՛նչ կոպիտ է էդ բոռը, չէ՞ որ էդ բոլորն իմն է, արև՛ն էլ, խո՛տն էլ, ծաղի՛կն էլ:
— Ո՛չ, ներեցեք, ի՜մն է, — խոսեց բրդոտ ճիճուն, որ բարձրանում էր խոտի ցողունի վրա:
Մժղուկը գլխի ընկավ, որ ճիճուն թռչել չգիտե, համարձակ ձայնը բարձրացրեց:
— Ներողությո՛ւն, բարեկամ, սխալվում ես, բոլորն իմն է, բայց ես հո՛ չե՛մ արգելում քեզ:
— Լա՛վ, լա՛վ, մտի՛կ արա, որ իմ խոտին չդիպչես. ձեզանից էստեղ էնքան թռչում են որ... Դուք թեթևամիտ ժողովուրդ եք, իսկ ես ծանր ճիճու: Դե՜, հայդե՛, գնաս բարով:
3
Մժղուկը թողեց ու թռավ հեռու. տեսավ ջուր:
— Էս հո իմն է ու իմը, իմ ջուրը: Ա՛խ, ի՜նչ լավն է. Էստեղ խոտ էլ կա, ծաղիկ էլ կա:
Եվ ահա թռչում գալիս են ուրիշ մժղուկներ էլ:
— Բարի օր, քո՛ւրիկ:
— Աստծու բարին ձեզ, քույրիկներ: Էդ ո՞ւր եք թռչում:
— Խաղ ենք անում, դու էլ արի մեզ հետ: Էնպես ուրախանո՛ւմ ենք:
Ու գնացին: Խաղում էին ջրի վրա, պտըտվում ու թռչկոտում: Հանկարծ, պը՜ժժ, ոնց որ մինը մի քար գցի, ճնճղուկն ընկավ մժեղների մեջ:
— Վա՜յ, վա՛յ, — ժըվժըվացին բոլորն ու ցրվեցին դես ու դեն:
Մին էլ երբ ուշքի եկան, տեսան շատերն էին պակասել:
— Ա՜խ, անպիտան, — հայհոյում էին ծեր մժեղները. — ամբողջ տասը հոգի փչացրեց:
— Վա՜հ, ամբողջ տա՞սը հոգի. էս հո բոռից էլ անց կացավ:
4
Մեր մժղուկի սիրտն ահ ընկավ, ու մյուս նորելուկների հետ միասին մտավ ճահճի խոտերի արանքը, տապ արավ:
Բայց էստեղ էլ ուրիշ փորձանք: Երեք մժղուկի ձուկը կերավ, երկուսին էլ գորտը տարավ:
— Էսպես էլ բա՛ն կլինի... — զարմացած մնացել էր մեր մժղուկը: — Մի՞թե կարելի է ապրել էսպես:
Գիշերն ընկավ, մութը վրա հասավ, ու բոլոր մժղուկները մտան եղեգնուտի տաք տեղերը, թաք կացան:
Վերև երկինքը լցվեց աստղերով, լուսինն էլ ծագեց, ու միասին ցոլացին ջրի մեջ:
Էնպես սիրո՛ւն էր:
— Ա՜խ, իմ լուսնյակը, իմ աստղերը... — շշնջում էր մժղուկը, բայց ահից էնպես կամաց էր շշնջում, որ ոչ ոք չլսի:
Ա՜խ, իմ աստղե՜րը... — շշնջաց կամաց ու քնեց:
1908
ԲԱՐՈՆ ՄՅՈԻՆԽՀԱՈԻԶԵՆԻ ԶԱՐՄԱՆԱԼԻ ԱՐԿԱԾՆԵՐԸ
Է Ռասպե
Առաջին իրիկունը
Ափսոս, որ դուք չէիք ճանաչում իմ պապին: Մի հազվագյուտ մարդ էր ու աննման որսկան: Շաբաթներով սար ու ձոր ընկած որսի էր ման գալի ու ոչ հոգնում էր, ոչ քնում, ոչ ուտում էր, ոչ խմում: Եվ անվերջ, անվերջ պատմություններ էր անում իր որսորդական կյանքից:
Իրիկունները չիբուխը սարքում էր, վառարանի դիմացը նստում ու պատմում:
Մի անգամ էլ պատմելու ժամանակ, մեզանից մի չարաճճին ընդհատեց.
— Հը, պապի, էդ մինը ավելացնում ես...
— Փա՜հ, — ասավ, — ինձ որ ասում եք ավելացնում ես, հապա ինչ կասեիք, եթե իմ ընկեր բարոն Մյունխհաուզենին լսեիք:
— Ո՞վ է Մյունխհաուզենը, պապի:
— Մյունխհա՞ուզենը... Մյունխհաուզենը իր ժամանակին մի որսկան էր որ... Պետք է նրան լսեիք, թե ինչ զարմանալի բաներ էր պատմում...
— Ի՞նչ էր պատմում, պապի. պատմի մենք էլ լսենք:
— Չէ՛, չեմ պատմիլ, ընդհատում եք:
— Չէ՛, պապի ջան, պապի, էլ չենք ընդհատիլ:
— Լա՛վ, որ խոսք եք տալի կպատմեմ: Միայն թե խոսքը խոսք պետք է լինի: Ով չի ուզում թող նա չլսի, իսկ ով լսում է — չընդհատի:
— Իմ բարեկամ Մյունխհաուզենը մեռած է վաղուց, բայց էս րոպեին էլ կարծես աչքիս առաջն է նրա բարձր ու մի քիչ կորացած հասակը, միշտ ուժեղ ու առողջ:
Նա հայտնի էր ինչպես լավ պատմող: Զարմանալի պատմություններ էր անում, բայց ինչ էլ որ պատմում էր, բոլորը թվում էր և կարելի, և հավանական:
Իհարկե, նրա նման ես չեմ կարող պատմել, բայց նրա անունից կպատմեմ, որ ավելի կենդանի դուրս գա պատմությունս:
Էստեղ պապս հազաց, կոկորդը մաքրեց ու սկսեց, իբրև թև բարոն Մյունխհաուզենն է ինքը:
— Իմ թանկագին հյուրեր, բարեկամներ ու ընկերներ: Էսօր ես ձեզ մի բան պետք է պատմեմ վաղուց ինձ հետ պատահած արկածներից: Էն ժամանակ ես դեռ քսանհինգ տարեկան երիտասարդ էի, առողջ, ջահել, բարձրահասակ:
Մի անգամ, ինչպես եղավ, որսի գնացի ու ամբողջ երեք օր առանց հանգստանալու ման եկա: ճշմարիտ է, խուրջինս որսով լիքը վերադարձա, բայց էնքան էի հոգնել, որ հազիվ էի կենում թամբի մեջ:
Իմ նժույգ Այաքսն էլ նույնպես հազիվ էր ոտները փոխում: Ես թամբի միջին ննջում էի: Այաքսն էլ, տեսնելով, որ սանձը թողած է, մեծ ճամփից դուրս է գալի, ընկնում մի նեղ շավիղ, մի երկու վերստ գնում ու կանգնում: Զարթնում եմ, աչքերս տրորում, չորս կողմս մտիկ եմ անում — ու տեսնում` կանգնած ենք մի ահագին ճահճի եզերքին:
Դե, հիմի արի ետ դառ:
Չէ՛, ինչ ուզում է լինի-ետ չեմ դառնալ. անց եմ կենալու: Վճռեցի ու ասպանդակեցի իմ Այաքսին: Այաքսը ծառս եղավ, ամբողջ թափով թռավ ու` մին էլ տեսնեմ` մենք ճահճի վերև կախված ենք օդում: Հենց էդ րոպեին միտս ընկավ, որ Այաքսը շատ է հոգնած: Էդ օրը մենք 25 թե 30 նապաստակի ետևից ենք ընկել ու բռնել... Էլ երկար միտք չարի, օդի մեջ ձիուս գլուխը շուռ տվի ու հո՜պ, դարձյալ կանգնեցինք ճահճի ափին, ճիշտ էն տեղը, որտեղից Այաքսը թռել էր:
Ասի ավելի լավ է ձիս չափ գցեմ ու էնպես թռցնեմ ճահճի վրից: Նա սովորաբար հեշտությամբ թռչում էր քսան քայլ լայնությամբ արգելքների վրից, իսկ ճահճի լայնքը, աչքի չափով, 20 քայլից ավելի չէր թվում ինձ:
Մի քիչ ետ գնացի, Այաքսի վիզը շոյեցի, մին էլ ասպանդակեցի, ու նորից մենք ճախրեցինք օդի մեջ:
Սակայն ճահիճը քսան քայլից լայն դուրս եկավ, ու ափից մի քանի քայլ հեռու` երկուսս էլ ընկանք ցեխի մեջ: Ես զգում էի, ոնց էին ոտներս խրվել, Այաքսը հո ամբողջովին թաղվել էր տղմի մեջ, միայն գլուխն էր, որ մնացել էր դուրս ցըցված... Էլ երկար ու բարակ միտք անելու ժամանակ չէր, հարկավոր էր ձեռաց մի ճար մտածել: Ծնկներս ամուր սեղմեցի ձիու կողքերին, ձախ ձեռով սանձը պահեցի, աջ ձեռքս տարա` բռնեցի իմ մազերից, ձիգ տվի ու ցեխից դուրս հանեցի ինձ ու ձիուս միասին:
— Պա՛հ, պապի. էդ ինչ տեսակ մարդ է եղել քու ընկեր Մյունխհաուզենը...
— Հապա՜. մի հնարագետ, համարձակ ու վճռական մարդ: Ինչպես տեսնում եք, նեղության մեջ գիտեր իրեն ազատելու ճարը գտնել: Բայց մի մեծ շնորհք չի նեղության մեջ ճար անելը, երբ միջոցներ կան ձեռքիդ տակ. շնորհքը էն տեսակ դրությունից դուրս գալն է, երբ ձեռքիդ չկա ոչ մի միջոց... Դե հիմի դուք դենը տեսեք, ինչ է պատմում:
— Մի առավոտ ննջարանիս լուսամուտից նայում եմ, տեսնեմ վայրի բադերի մի ամբողջ երամ լճի վրա պտտվում է: Իսկույն շորերս հագա, հրացանս վերցրի, վազեցի: Բայց շտապելուց ճակատս էնպես ուժով զարկեցի շեմքափետին, որ աչքերիցս կայծեր դուրս թռան: Էլ ժամանակ չունեի վերքի մասին մտածելու, վազելով սկսեցի հետը ճակատս շփել, հետն էլ նշան դնել բադերին: Դու մի ասիլ, սաստիկ զարկվելուց հրացանիս կայծաքարը վեր է ընկել, ուրիշ բան էլ չկա թե հրացանս արձակեմ... Ի՞նչ ասեմ, ո՞նց անեմ: Առաջս բադերը լողում են, հրացանը ձեռիս կանգնած եմ ու չեմ կարող արձակել: Բայց մարդը եթե մարդ է, ամենանեղ դրության մեջ էլ հնարը գտնում է: Միտս ընկավ, թե ինչպես մի քիչ առաջ ճակատս, որ դռան շեմքափետին զարկեցի, աչքերիցս կայծեր դուրս թռան, ու իսկույն օգտվեցի իմ էդ նոր գյուտից: Հրացանիս ոտը վեր քաշեցի, վառոդը բաց արի, հրացանը երեսս կալա, որքան ուժ ունեի շրը՛խկ, զարկեցի ճակատիս... Իսկույն աչքերիցս կայծեր դուրս թռան, մի քանիսն ընկան վառոդի վրա ու, տրա՛ք, հրացանը, բացվեց: Գնամ տեսնեմ` մի տասը բադ մնացել են տեղնուտեղը...
Մի անգամ էլ, հիմի դաշտ եմ դուրս եկել, որ նոր հրացանս փորձեմ: Շատ որս պատահեց, ինչ գնդակ ունեի բոլորն արձակեցի: Մին էլ հանկարծ տեսնեմ կաքավի մի ամբողջ երամ: Ախորժակս բացվեց: Ասի-ինչ ուզում է լինի, ընթրիքի համար մի քանիսը պետք է զարկեմ: Բայց ի՞նչով զարկես. ոչ մի հատ գնդակ չի մնացել: Ա՜յ քեզ փորձանք: Էստեղ գլխումս մի հրաշալի միտք ծագեց: Իսկույն հրացանս լցրի ու գնդակի տեղ շամփուրը դրի մեջը: Նշան դրի օդում թռչող կաքավներին, հրացանը բացվեց, շամփուրը կայծակի արագությամբ սլացավ, յոթը հատ կաքավ շամփրեց ու ընկավ ներքև: Հենց էնպես ուսիս դրի` եկա տուն:
Բայց էս դեռ ոչինչ:
Մի անգամ Լիֆլանդիայում որսի էի ման գալի, ճամփին մի մեխ գտա: Հրացանն ուսիս, էդ մեխն էլ ձեռիս, մտքիս ետևից ընկած, հանգիստ գնում եմ անտառում: Մին էլ տեսնեմ մի քանի քայլ հեռու մի թուխ թավամազ աղվես, մի չամի ծառի տակ մտած` քիթը վեր է քաշել ու օդի մեջ հոտոտում է:
Կողքիս թփի տակը մտա, նշան դրի որ զարկեմ, հանկարծ հիշեցի, որ մի քանի օր առաջ էլ կոտորակի զարկով մի հիանալի աղվեսի մորթի փչացրի: Չէ, ափսոս է էս տեսակ մորթին փչացնեմ, պետք է մի ուրիշ միջոց գտնել: Աչքս ընկավ մեխի վրա: Եվ ահա ինչ միջոց: Գնդակը հանեցի, մեխը դրի հրացանի մեջ, արձակեցի. աղվեսը մնաց տեղը: Գնամ տեսնեմ տեղն ու տեղը մեխել եմ ծառին: Դնչի մորթին խաչաձև կտրեցի, մի ճիպոտ առա ու սկսեցի սրան թխել, ոնց որ գիտես: Սա էնպես իրեն կորցրեց, որ իր մորթուցը դուրս պրծավ ու հայդե՛, փա՛խավ...
Ես էս ընչի՜ համար եմ ասում, նրա համար եմ ասում, որ տեսնեք թե էն դատարկ մեխն ինչ է, տեղն ընկած տեղը է՜ն էլ կարող է պետք գալ:
Բայց ձեռքդ երբ որ իսկի մեխ էլ չկա-էն ժամանակ ի՞նչ պետք է անես-ա՛յ, սրա պատասխանը տուր:
Էս դեպքից մի քանի օր անց` գնդակս ու վառոդս վերջացրած` որսատեղից տուն եմ գալի: Հանկարծ մի թփի տակից դուրս եկավ ու վրես հարձակվեց մի վայրի վարազ: Իհարկե, շատ էլ ախորժելի բան չի էս տեսակ մի կատաղի գազանին հանդիպելը, մանավանդ երբ հրացանդ էլ դատարկ է: Էստեղ, ինչ թաքցնեմ, քաջությունս մի կողմը դրի ու վազեցի բարձրացա հենց առաջին պատահած ծառին: Ծառն էլ դուրս եկավ մի ջահել ծառ: Զոռով վրեն տեղավորվել եմ ու ոտներս բարձրացրել: Վարազը հասավ, ամբողջ թափով որ ծառին զարկեց` ժանիքները ծառի էս կողմից մտան էն կողմից դուրս եկան: Էլ ժամանակ չտվի գազանն ուշքի գար, ներքև թռա, մի քար վեր կալա ու ինչպես որ մեխի ծայրերը ետ են ծեծում, սրա` ծառի մյուս կողմից դուրս եկած ժանիքների ծայրերը ետ ծեծեցի, որ իսկի էլ չկարենա հանի:
Եկա տուն, հաց կերա, քնեցի, առավոտը վեր կացա, մարդիկ վերցրի հետս, սայլը լծեցի, հրացանս լցրի ու գնացի: Գնացի հրացանը քաշեցի — առ հա կտաս` սրա ճակատի մեջտեղը: Քերթեցինք, քաշեցինք, դուրս եկավ վաթսուն փութ ու` լավ չի միտս` քանի գրվանքա:
Բայց դեռ էս էլ ոչինչ: Դուք շարունակությունը տեսեք:
1910
ՊԱՌԱՎ ՁԻՆ
Լև Տոլստոյ
Մեզանում Պիմեն անունով մի հի՛ն ծերունի մարդ կար:
Իննսուն տարեկան էր: Պարապ-սարապ ապրում էր իր թոռան մոտ: Մեջքը կռացած, փայտը ձեռին, ոտները դանդաղ քարշ տալով` ման էր գալի: Բերանը անատամ, դեմքը կնճռռտած, իսկ ներքին շրթունքը դողդողում էր շարունակ: Ման գալիս, խոսելիս շրթունքներով ծլըվլացնում էր, ու անկարելի էր հասկանալ թե ինչ է ասում:
Մենք չորս եղբայր էինք, չորսս էլ սիրում էինք ձի նստել, բայց նստելու հանգիստ ձի չունեինք: Միայն մի պառավ ձիու էին թողնում նստենք, որի անունը Սևուկ էր:
Մի անգամ մայրիկս մեզ իրավունք տվեց ձի նստենք ու ամենքս միասին ծառայի հետ գոմը վազեցինք: Դարձյալ Սևուկը թամբեցին մեզ համար: Առաջինը նստեց մեծ եղբայրս: Քշեց կալը, գնաց, պարտեզի չորս կողմովը պտտվեց, դեպի մեզ եկավ թե չէ, ձեն տվինք — հապա դե մի չափ գցի: Նա սկսեց Սևուկին զարկել ոտներով, մտրակով, ու Սևուկը վազեց մեր կողքից:
Մեծից հետո մյուս եղբայրս նստեց:
Նա էլ երկար ման եկավ, նույնպես մտրակով քշեց Սևուկին ու չափ գցեց սարի տակից: Դեռ էլ էր ուզում ման գա, բայց երրորդ եղբայրս խնդրեց, որ շուտով թողնի իրեն: Երրորդ եղբայրս քշեց և՛ դեպի կալը, և պարտեզի չորս կողմով, և գյուղի միջով, ու արագությամբ բաց թողեց սարի տակից դեպի գոմը: Երբ մեզ հասավ, Սևուկը հևում էր, իսկ շլինքն ու ազդրները քրտնքից սեվացել էին:
Հերթն ինձ եկավ: Ես ուզում էի եղբայրներիս զարմացնեմ, ցույց տամ, թե ոնց եմ քշում:
Սկսեցի քշել Սևուկին բոլոր ուժով: Բայց Սևուկը չէր ուզում գոմից հեռանա: Ինչքան տվի, ինչ արի-չարի տեղիցը ժաժ չեկավ, հենց վախում էր ու ետ-ետ գնում: Ես բարկացա ու ինչքան ուժ ունեի սկսեցի զարկել մտրակով ու ոտներով: Աշխատում էի զարկել էն տեղերին, որ ավելի ցավ են տալի: Մտրակը կոտրեցի ու ձեռիս մնացած կտորով սկսեցի գլուխը ծեծել: Բայց Սևուկը էլ չէր ուզում գնալ: Այն ժամանակ ես ետ եկա ծառային խնդրեցի, որ մի ավելի ամուր մտրակ տա: Ծառան ասավ, — հերիք էր ինչ քշեցիք, վեր եկեք, ինչո՞ւ եք տանջում անասունին:
Ես նեղացա.
— Ո՞նց թե, ես իսկի չեմ քշել: Տես ինչպես չափ կգցեմ հիմի: Դու միայն ինձ մի ավելի ամուր մտրակ տուր, ես սրան մի վառեմ:
Ծառան գլուխը թափ տվեց.
— Է՛հ, ախպեր, դուք խղճմտանք չունեք, դրան էլ ի՞նչ վառել կուզի: Տեսեք, արդեն քսան տարեկան ձի է: Տանջված անասուն է, հազիվ է շունչ քամում: Պառավել է, հասկանում եք, թե՞ չէ. ա՜յ Պիմենի պես-պառավել է: Միթե կնստեիք Պիմենի մեջքին ու էդպես մտրակով կծեծեիք ուժից վեր… միթե չէիք խղճահարվիլ:
Ես իսկույն հիշեցի Պիմենին և ականջ դրի ծառային: Ձիուց իջա ու երբ մտիկ արի, թե ինչպես էին նրա քրտնած կողքերը բարձրանում ու ցածրանում, ինչպես էր պնչերով ծանր շունչ քաշում, հևում, մազթափ պոչը շարժելով. տեսա, որ վատ վիճակի մեջ էր: Իսկ ես կարծել էի, թե նա էլ էր ինձ պես ուրախանում: Այնպես մեղքս եկավ Սևուկը, այնպես մեղքս եկավ, որ սկսեցի քրտնած շլինքը համբուրել, ներողություն խնդրել, որ ծեծել էի: Այն օրվանից, ինչ մեծացել եմ, ես միշտ խղճում եմ ձիաներին, ու, երբ տեսնում եմ նրանց չարչարելիս, հիշում եմ պառավ Սևուկին ու պառավ Պիմենին:
Ի՜ՆՉ ԼԱՎՆ ԷԻՆ, Ի՜ՆՉ ԹԱՐՄ ԷԻՆ ՎԱՐԴԵՐԸ...
(Տուրգենևից)
Վաղո՛ւց, շատ վաղուց, մի տեղ, մի անգամ ես մի ոտանավոր եմ կարդացել: Վաղուց էլ մոռացել եմ էն ոտանավորը… բայց մտքիս մեջ մնացել է առաջին տողը.
«Ի՜նչ լավն էին, ի՛նչ թարմ էին վարդերը…»:
Ձմեռ է հիմի. ցուրտը սառցըրել է լուսամուտներիս ապակիները. մի մոմ է վառվում մութը սենյակում: Քաշվել, նստել եմ մի անկյունում, իսկ գլխիս մեջ հնչում է ու հնչում.
«Ի՜նչ լավն էին, ի՜նչ թարմ էին վարդերը...»:
Ու իբրև թե քաղաքիցը դուրս մի ռուսական տան ցած պատուհանի առջև կանգնած եմ ես: Ամռան երեկոն մեղմիկ հալվում, փոխվում է գիշերի: Գաղջ օդը լիքն է հափրուկի ու լորենու բուրմունքով, իսկ լուսամուտում, լուսամուտին տված ձեռքին հենված` գլուխը ուսին թեքած, նստած է մի աղջիկ ու լուռ, անթարթ նայում է երկնքին, ասես թե մնում է առաջին աստղերի երևալուն: Ի՛նչքան պարզորեն ոգևորված են նրա մտախոհ աչքերը, ի՜նչքան հուզիչ-անմեղ են կիսաբաց, հարցավոր շրթունքները, ի՜նչ հավասար շնչում է դեռ լիովին չփթըթած, դեռ ոչ մի բանով չալեկոծված կուրծքը, ի՛նչ մաքուր ու քնքույշ է ջահել դեմքի տեսքը: Սիրտ չեմ անում խոսեմ հետը, բայց ի՜նչքան թանկ է նա ինձ համար, ո՛նց է զարկում սիրտս...
«Ի՜նչ լավն էին, ի՜նչ թարմ էին վարդերը...»:
Այնինչ սենյակս մթնում է ու մթնում... ճըրթճըրթում է հատնող մոմը. խուսափուկ ստվերները երերում են ցած առաստաղին, սառնամանիքը ճայթում ու գազազում է դուրսը, ու ծերության տխուր մի շշունջ խոսում է ականջիս.
«Ի՜նչ լավն էին, ի՜նչ թարմ էին վարդերը...»:
Ու առաջս են գալիս ուրիշ պատկերներ... Լսում եմ գյուղի ընտանեկան կյանքի զվարթ աղմուկը: Երկու շիկահեր գլուխներ, իրար հակված, իրենց պայծառ աչիկներով կայտառ նայում են ինձ, կաս-կարմիր այտերը թրթռում են զսպված ծիծաղից, ձեռները փաղաքուշ իրար են հյուսվել, մեկմեկու ընդհատելով հնչում են ջահել, բարի ձայները, իսկ մի քիչ դենը, սենյակի խորքում, ուրիշ, նույնպես ջահել ձեռներ, մատները շփոթելով, սահում են հին դաշնամուրի ստեղունքների վրա և Լանների վայլսը չի կարողանում խլացնի նահապետական սամովարի քլթքլթոցը...
«Ի՛նչ լավն էին, ի՜նչ թարմ էին վարդերը...»:
Մոմը նվազում է ու հանգչում... Էդ ո՞վ է հազում էդտեղ էդպես խուլ ու խեղդուկ... Կծիկ եկած պառավ շունս, իմ միակ ընկերը, սեղմվում է ոտներիս ու ցնցվում... ցուրտ է... Մրսում եմ... Ու մեռե՜լ են նրանք... ամե՛նքը... ամենքը մեռե՜լ...
«Ի՜նչ լավն էին, ի՛նչ թարմ էին վարդերը...»:
1911
ԱՐԾԻՎԸ
Մ. Բրոուն
Բարձը՜ր, բարձը՜ր անմատչելի ժայռերում արծիվը հյուսել էր իր բունը: Այնտեղ, ժայռի բարձունքին, մի պատռվածքում, մի ծերպում ծեփված կպած էր նա և սառը հողմից, հյուսիսի սառցեղեն շնչից նրան պաշտպանում էր ժայռը իր քարեղեն կրծքով: Նա շինված էր ուռենու ոստերից ու փաթաթված-պատած ամուր ձիու մազով: Մայր արծիվը խնամքով օթևան էր շինում իր սերնդի համար: Եվ ջանում էր շինել հաստատուն, հարմար ու տաք: Եվ նրա երեք փոքրիկ ճուտերը միանգամայն գոհ էին: Նրանց համար դրանից լավ բուն աշխարհքումն էլ չկար: Դեռ նոր ձվից դուրս եկած` իրարու սեղմ կպած նստած էին նրանք: Հենց արևը ծագեց թե չէ` նրանք իրենց գլխիկները բնիցը դուրս հանեցին ու զարմացած նայեցին աստուծո աշխարհքին. և աշխարհքը նրանց թվաց հրաշալի: Ներքևում հեռո՛ւ, հեռու տարածվում էր անսահման տափակ հարթավայրը: Միակե՜րպ, միակերպ, միայն արմինայի փոքրիկ թփերն էին բծավորում նրա երեսը: Երբեմն դաշտային ճագարներն ու շներն էին այստեղ այնտեղ երևվում ու թաքնվում սեզերում: Եվ չէին հասկանում արծվի ճուտերը, թե ինչու էին իրենց սրտերը հուզվում ու թրթռում էն փոքրիկ վազող գազաններին տեսնելիս: Հեռու հարավում հորիզոնի վրա երևում էր մի նեղ շերտ` մին բաց մոխրագույն, մին կապտավուն: Սկզբում ձագուկները չէին իմանում, թե էն ինչ բան էր. բայց երբ աչքները զորացավ ու կտրեց, տեսան, որ գետ էր: Հենց այն գետիցն էր մայրը նրանց համար համեղ ձուկը բերում: Ուշի ուշով դիտում էին արծվիկներն ամեն բան իրենց շուրջը, ծանոթանում էին իրենց շրջապատող աշխարհքի հետ: Երբ որ հոգնում էին բնությունը դիտելուց` թռած գալիս էր մայրը իրիկվան ընթրիքով: Կուշտ-կուշտ ուտելուց հետո քաղցր քնում էին նրա թևերի տակ:
Էսպես անցավ ժամանակն, ու մեծացան փոքրիկ արծվիկները: Նրանցից մինը դուրս եկավ ամենից մեծն ու ամենից ուժեղը: Նա խելոք էլ էր մյուսներից. շատ էր մտածում չորս կողմի ամեն բանի վրա ու միշտ հարցնում էր մորը, թե ի՞նչ տեսակ տեղեր են, որ նա գնում է: Մայր արծիվը պարծենում էր իր զավակով. հավատում էր, որ նա ժամանակին դառնալու էր ամենամեծն արծիվներից: Ու տվեց նրան մեծ ռազմիկ արծվի անունը — Թառլան, և պատմում էր ամեն բան, ինչ որ տեսել կամ լսել էր, իր կյանքում:
Մի անգամ էլ, երբ Թառլանը սովորել էր մագլցել ժայռերով, հասավ իր մորը, որ թևերը ծալած նստած էր բարձր, սրածայր ժայռի կատարին: Մայրը, չնկատեց նրա մոտենալը. անթարթ նայում էր հեռու:
— Մայրիկ, — ասավ Թառլանը, — պատմիր, ինձ հայրիկի մասին:
Մայրիկը տխուր էր ու լուռ:
— Մայրի՜կ, պատմիր ինձ հայրիկի մասին, — կրկնեց Թառլանը:
— Լավ, իմ քաջ Թառլան, — խոսեց մայրը. — կպատմեմ քո հոր մասին: Էնտեղ, ներքև մի արարած է ապրում, որ մարդ են ասում: Չար ու կատաղի արարած է նա: Ոչ մի շունչ կենդանի չի ազատվում նրա խստությունից: Ումևէ կյանքից զրկելը նրանց մեջ համարվում է քաջագործություն: Սպանելու համար նրանք մի զարմանալի գործիք ունին, որ զարկում է շատ հեռվից: Մի անգամ ձեր հայրը որսից տուն էր վերադառնում: Ես տեսա, թե ինչպես նա սկզբում դեռ թռչում էր բարձր ամպերի տակ, հետո, թռիչքը մեղմելով, սկսեց ներքև իջնել: Մին էլ հանկարծ ներքև, երկրի երեսին բարձրացավ մի փոքրիկ ամպի նման սիպտակ ծուխ, ետևից մի տարօրինակ կարճ ճայթյուն, ու հայրդ թևերը թափահարելով սկսեց ընկնել, ցած ու ցած:
Քարի կտորի նման գետին ընկավ իմ հպարտ, արքայական ամուսինը ու… էն ընկնելն էր, որ ընկավ:
Էստեղ լռեց մայր արծիվը, ու երկար իրար կողքի նստած էին մեր ու որդի: Թառլանը չէր խոսում, բայց աչքերը վառվում էին, սիրտն էր ընկել մարդու ահն ու ատելությունը: Ազատ, վայրենի հավքը առել էր իր մահացու թշնամու հոտը:
— Թառլան, դու շատ ես նման քո հորը, — նորից խոսեց մայրը. — իսկ հայրդ ամենահզորն էր արծիվների մեջ: Դու կլինես հզոր ու գեղեցիկ նրա պեսն, բայց, լսիր զավակս, չմոտենաս, երբեք չմոտենաս մարդկային բնակարանի, որովհետև մարդ ասված հրեշի չարությանն ու խորամանկությանը չափ ու սահման չկա: Միտդ պահիր, ինչ որ ասում եմ քեզ:
— Միտս կպահեմ, մայրիկ:
Մի քանի ժամանակից Թառլանը սկսեք թռչել սովորել: Օր օրի վրա ուժեղանում էր ու մեծանում: Թևերն աճում էին ու ամրանում: Մայրը նրա հետ փոքրիկ զբոսանքներ էր անում: Հետըզհետե երկարում էին այդ զբոսանքները: Մի օր էլ, երբ մայրը թռավ դեպի գետը` նա էլ թռավ մոր հետ: Էստեղ մայրը նրան սովորեցրեց ձուկ բռնելը: Ու... ձուկ բռնելու էն տեսակ ճարպիկություն ցույց տվավ ու էնպես տարվեց, որ էլ չէր ուզում տուն վերադառնա: Դրանից հետո ամբողջ գիշերը երազում էր նա, թե ինչ մեծամեծ գործեր պիտի կատարի, երբ մեծանա, դառնա հզոր, հասուն արծիվ ու թողնի մայրական բունը: Ամբողջ գիշերը երազում էր արձակ գետը, ու առափնյա ալիքների ճղփյունը օրորում էր նրան: Ու ամբողջ գիշեր Թառլանը չկարաց քնի:
Սրանից հետո շատ ժամանակ չանցած` Թառլանը թողեց մայրական բունը: Թափահարեց իր ուժեղ թևերն ու սլացավ դեպի հարավ-արևմուտք, հեռո՛ւ, հեռո՛ւ: Անցավ անջուր անապատների ահռելի տարածությունների վերեից, թավուտ, կուսական անտառների գլխներից, ճախրեց ձյունապատ սարերի վայրի գագաթներից, իջավ գեղազարդ հովիտները: Հովիտներում տեղ-տեղ նա նկատում էր տարօրինակ առարկաներ, որ սկզբում խոշոր քարերի տեղ էր դնում. բայց շուտով հասկացավ, որ խրճիթներ էին-մարդու բնակարանը: Նա թռչում էր բարձր-նրանց վերևից, և միայն զարմանում էր, թե ինչու են ներքև մարդիկ խմբվում ու ձեռքերով ցույց տալիս վերև-դեպի երկինքը: Նրա մտքովը չէր էլ անցնում, թե ինքը դարձել էր մեծ ու հզոր արծիվ և թե իրեն վրա էին հիանում մարդիկ:
Ճանապարհը շարունակելով դեպի արևմուտք` հասավ մի գետի, որի նմանը չէր տեսել իր օրում: Էնքան լայն գետ էր, որ ասես թե մյուս ափը չկար: Ալիքները գոռալով դիպչում էին ափի ժայռին ու փշրվում` չորս կողմը զարկելով աղի ջրի փրփրուն ցայտերը: Սակայն շուտով իմացավ Թառլանը, որ էն ծովն էր: Նա մնաց էնտեղ, կապվեց ծովի հետ, սիրեց նրա անսահման ընդարձակությունը ու իրեն ապաստարան ընտրեց ծովափնյա ժայռը:
Պատահում էր, որ էստեղ էին գալիս և ուրիշ արծիվներ ու հետը կռվի էին բռնվում որսի համար: Նա միշտ հաղթող էր դուրս գալիս, ամենիցն էլ ուժեղ ու սրաթռիչ:
Մի անգամ էլ, երբ Թառլանը ձուկն էր բռնում, մի տարօրինակ անծանոթ զգացմունք տիրեց նրան: Օրեցօր զորացավ էն զգացմունքը, հետզհետե տխրեց... ու գլխի ընկավ, որ հայրենիքի կարոտն էր տանջում, քաշում իրեն: Անուշ ու քնքուշ կանչում էր նրան ծովի ձենը, բայց ավելի ուժեղ էր անապատի խոր կանչը: Ավելի ու ավելի համառ օր ու գիշեր նրա ականջում հնչում էր էն կոչը: Վերջապես Թառլանն էլ չդիմացավ ու թռավ դեպի հյուսիս-արևելք: Շատ օրեր տևեց նրա թռիչքը, և ահա հյուսիսում երևացին հայրենի ժայռերը, ուր մի ժամանակ անց էր կացրել իր ջահելությունը: Ներքև-դաշտում, նրա բացակայությանը` մարդիկ շինել էին իրենց բնակարանները: Իր մոր խրատը հիշելով` նա թռավ նրանց վերևից: Հուզմունքով մոտեցավ էնտեղին, ուր առաջին անգամ աչքը բաց էր արել ու լույս աշխարհքը տեսել: Բայց հին բունը չկար: Նրա տեղը գտավ նորը` մեջը երեք ձու: Մենակի տխուր զգացմունքով հեռացավ Թառլանը հարազատ վայրերից` միտը բերելով իր մորն ու եղբայրներին: Էլ չվերադարձավ դեպի ծովը, շարունակ թափառում էր մի տեղից մի տեղ:
Մի անգամ էլ էնպես պատահեց, որ Թառլանը անտառի բերանով թռչելիս մի փոքրիկ փոսի մեջ տեսավ մի կենդանի ճագար: Գետնին զարկած ցցին կապված` նա աշխատում էր, որ ազատվի: Շեշտակի սլացավ արծիվը որսի վրա: Բայց ազատության մեջ մեծացած վայրենի հավքը չէր իմանում մարդու բոլոր խորամանկ հնարքները, բոլոր նենգամտությունը: Չէր նկատել բարակ ցանցը, որ պատում էր ճագարին: Հենց ուզեց նրան ճանկի` զգաց, որ ցանցը փաթաթվեց իր թևերին: Ազատ արծիվը գերի բռնվեց: Զուր էին ազատվելու բոլոր ջանքերը: Ամեն մի շարժման հետ պինդ թոկը ամուր ու ամուր պատում էր նրան: Էս ժամանակ մոտիկ քարի ետևից դուրս նայեց թուխ հնդիկ տղան: Նրա աչքերը փայլում էին ուրախությունից: Թառլանը տխուր ծղրտաց, ուզեց թևերը թափահարի — չկարողացավ... օրհասական տագնապի մեջ կայծակի արագությամբ նրա միտն եկան ու անցան մայրենի ժայռերն ու մոր պատմությունը.
— Քո հայրը, Թառլան, մի հզոր արծիվ էր... Զգուշացիր մարդ ասված հրեշից, երբեք չմոտենաս նրանց բնակարանին... Միտդ պահիր, Թառլան, ինչ որ ասում եմ քեզ...
ՀԵՔԻԱԹՆԵՐ
1908
ԱՆՏԱՌԻ ՏՆԱԿԸ
Մի խոր անտառի բերանում մի խրճիթ է լինում: Էն խրճիթում կնկա ու երեք աղջիկների հետ ապրելիս է լինում մի աղքատ փայտահատ:
Մի առավոտ, գործի գնալիս, կնկանն ասում է. — Ա՛յ կնիկ, էսօր բանս մինչև կեսօր չեմ վերջացնիլ. մեր մեծ աղջկա հետ ինձ համար ճաշ կուղարկես անտառը: Ես էլ հետս մի տոպրակ կորեկ կվերցնեմ, շաղ տալով կերթամ, որ էն նշանովը գա ու ճամփեն չկորցնի:
Ճաշ է դառնում թե չէ` մեծ աղջիկը կերակուրն առնում է, ճամփա ընկնում: Բայց ծտերը, արտուտները, սարեկներն ու դեղձանիկները շաղ տված կորեկն արդեն վեր քաղած են լինում, ու աղջիկը չի կարողանում հոր հետքը գտնի: Գնում է, գնում, մինչ արևը մեր է մտնում ու մութը վրա է հասնում անտառում: Ծառերը շրշում են խավարում, բուերը կանչում, կռնչում, ու աղջիկը սկսում է վախենալ:
Մին էլ տեսնում է` հեռվում, ծառերի արանքից մի կրակ է փայլփլում:
— Էնտեղ երևի մարդիկ են ապրում, գնամ նրանց մոտ մնամ էս գիշեր, — մտածում է աղջիկն ու գնում էն կրակի վրա:
Գնում է հասնում մի տնակի, դուռը ծեծում է:
— Ո՞վ ես, ներս արի, — կանչում է ներսից մի ձայն: Աղջիկը ներս է մտնում, տեսնում է` հրես նստած մի ալևոր մարդ, գլուխը կախ արած, սիպտակ միրուքն ալիքաձև իջնում է մինչև գետին: Իսկ էն կողմը մի չալ կով, մի հավ ու մի աքլոր:
Աղջիկը պատմում է ծերին, թե ինչպես է ինքը մոլորվել անտառում, ու խնդրում է, որ տեղ տա գիշերը մնալու:
Ծերունին դիմում է իր կենդանիներին.
— Սիրուն հավիկ, իմ լավիկ,
Չալ ու նախշուն իմ կովիկ,
Եվ դու, աքլոր փահլեվան,
Ի՞նչ եք ասում դուք սըրան:
Կենդանիները միասին պատասխանում են. — Լա՜վ: — Էն Ժամանակ ծերունին աղջկանն ասում է.
— Համեցե՛ք, մեր աչքի վրա, սիրուն աղջիկ, մեր դուռը բաց է, տունը լիքը: Համեցե՛ք, մոտեցիր օջախին, կերակուր շինի մեզ համար էլ, քեզ համար էլ:
Աղջիկը մտնում է խոհանոց և, ճիշտ որ, ամեն բան գտնում է առատ-առատ: Մի լավ ընթրիք է պատրաստում, բերում է ծերունու առաջ լիքը սեղան է բաց անում, ինքն էլ նրա հետ նստում, ուտում, խմում, կշտանում: Որ կշտանում է պրծնում, — բա ես հոգնած եմ, — ասում է, — հիմի ո՞րտեղ քնեմ: — Էստեղ կովը, հավն ու աքլորը պատասխանում են.
| Next page | ||