Բակունց Ակսել՝   Մթնաձոր

Ան՛խիղճ, կարոտել եմ, էրված եմ...

Փսփսաց, կուռը ճտով պատ տվավ, պաչ արեց Սոնայի թշերից: Այնքան դուրեկան էր շույը վեր չարած, նոր հագած կարմիր հալավի հոտը, այնքան տաք էր հնձանում...

Սոնան օձի պես կեռումեռ էր անում, աշխատում ազատվել նրա ձեռքից, խնդրում էր, խոստանում:

Կգամ, գիշերով կգամ, — բայց Դիլան դային չէր թողնում:

Չթողեց, մինչև չթուլացավ, չկշտացավ... Երբ Սոնան դուրս եկավ հնձանից, Դիլան դային էլ տաշտին չմոտեցավ, խաղողը կոխ չտվեց: Նրան թվաց, թե ամեն տեղ Սոնայի հալավի հոտը կա, տաք մարմին էր զգում:

Դիլան դային Սոնային վաղուց էր ցանկանում: Ուզել էր, չէին տվել, տերտերանք հարուստ էին, ծնողները նրանց կայքին էին աչք դրել: Սոնան չէր ուզեցել գնա, հայրն սպառնացել էր:

Հարսանիքի գիշերը, պսակի տակ Սոնան այնքան էր լացել, աչքերը, խաղողի սև հատիկների պես աչքերն ուռել էին, կարմրել...

Հարսանիքից հետո Դիլան դային տեսել էր Սոնային, մի անգամ էլ բաղումն էր տեսել: Կանգնեցրել, օրն էր հարցրել, Սոնան ամաչկոտ պատասխան էր տվել ու հեռացել: Սերը մնացել էր, և Դիլան դային հնձանում թե բաղում, վար անելիս թե լուսնյակ գիշերներին՝ խոտի դեզի վրա պառկած, մի միտք ուներ, մի ցանկություն, մոտիկ, մարմնին շատ մոտիկ ունենալ Սոնային:

Ինչո՞ւ եկավ հնձանը, գիտե՞ր, որ ինքն այդտեղ է, թե՞ պատահմամբ դուռը բաց արեց: Դիլան դային մինչև վերջն էլ չիմացավ:

Մի երկու անգամ մոտեցավ, ուզեց խոսի, ուզեց սրտինն ասի, բայց Սոնան խույս տվեց: — Թող, Դիլան, ճամփադ գնա...

Եվ էլ չտեսան: Սոնան շատ չապրեց, երեխայի վրա մեռավ: Դիլան դային ուրիշ աղջիկ ուզեց, բայց մտքի մեջ պինդ պահեց Սոնային, հնձանը, կարմիր հալավր և սուրմեքը զրնգան:

...Ջերմացնում էր աշնան արևը, Դիլան դային մտքի ծովն ընկած, լողում էր տաշեղի պես:

Գյուղի վերև գերեզմանատունն է: Սոնայի գերեզմանաքարի վրա մամուռ կա, գրերը խանգարվել են, քարը խոնարհվել է, կիսով չափ թաղվել հողի մեջ:

Սոնային կարմիր հալավով թաղեցին: Փտել էր կարմիր հալավն էլ, մախմուրի պես փափուկ մորթն էլ...

Գիշերով տուն գնաց, հայրը հարցրեց, թե ինչքան խաղող է կոխ տվել, չասեց, որ խաղողից ավելի լավ Սոնան էր, մարմինը՝ քաղցր մաճառ:

Տանը քունը չտարավ: Պառկեց դեզի գլխին, նոր հարած խոտերի վրա: Լուսնյակ էր գիշերը, երկինքն առանց ամպ, գիշերով հով էր փչում: Խոտը բուրմունք ուներ, հազարավոր չորացած ծաղիկներ խոտի հետ բուրում էին, և նրան լուսնյակ գիշերին այնպես էր թվում, ասես այդ նույն դեզի վրա պառկել է Սոնան և խուրձերի մեջ թողել հալավի հատը:

Լուսաբացին հալվեցին աստղերը, գունատվեց գիշերվա լազուրը: Երբ ծաղիկներն արթնացան գիշերվա նիրհից, և ցողը գոհարներ շարեց ճերմակ թերթիկների վրա, արևի առաջին շողերի հետ իր բնում զարթնեց կաքավը:

Կախ-կղա, շախ-կղա:

Արևածագին, գյուղի դիմաց հնձած արտերում կաքավն էր կարդում, իսկ մի քիչ վերև, անտառի մեջ կանչում էր միրհավը:

Դիլան դային վեր կացավ, կայծքարով հրացանն առավ և գնաց դեպի սարալանջերը, դեպի անտառը մոտակա, ուր միրհավն էր կանչում:

Սիրտ չուներ իջնելու ձորը, հնձանն այգում, բացելու ճռնչան դռնակը:

Քայլում էր Դիլան դային շաղոտ խոտերի միջով, հնձած արտերն էր կոխ տալիս, ծղոտները ոսկեգույն, արահետով բարձրանում, սարն ի վեր դեպի անտառը:

Արտերում դեռ չհավաքած խուրձեր կային: Թուխպն իջնում էր սարից, լիզում գետինը, և թացություն էր կաթում թուխպից: Արտերում չհավաքած խուրձերը ծլում էին, տաքանում:

Դիլան դային մոտեցավ մի դեզի, ձեռքը կոխեց խուրձերի մեջ, տաքություն զգաց: Կեծացել էին խուրձերը, խոնավությունից հասկերը տմկել էին: Դիլան դային գիտեր՝ ում արտն է, կանգնեց դեզի մոտ, գլուխը շարժեց ափսոսանքով:

Երբ որ տերտերանց արտին հասավ, կանգնեց, հենվեց կայծքարով հրացանի վրա, միտք արեց: Սոնան ամառը քաղհան է արել, կռացել է, մատները փուշը ծակել է, հնձվորի համար ճաշ է բերել շալակով, քրտնել է արևի տակ, և քրտնքից շապիկը փակչել է լանջին: Լիներ, այնպես լիներ, որ ինքը հնձվոր լիներ, տերտերանց արտը հնձեր, և Սոնան ճաշ բերեր իրեն, շապիկը քրտներ և քրտնած նստեր կողքին:

Ետ նայեց Դիլան դային, եկած ճամփով ետ նայեց, ճամփին եկող չտեսավ: Թփեր կային ճամփի վրա, տերևները դեղնած թփեր: Կաքավը թփերի ետև կարդում էր.

Կախ-կղա, շախ-կղա...

Դիլան դային զգուշ քայլերով, կռացած մոտեցավ թփերին: Դեղին ծղոտների մեջ, հնձած արտում կաքավները հավաքում էին ընկած հատիկները, թափված հասկերը կտցահարում: Մեկը չէր, շատ էր. թռչկոտում էին, գեր մարմինները շարժում օրորելով: Գարնան ճուտեր էլ կային, արդեն մեծացել, թևավորվել էին:

Դիլան դային չոքեց, նշան բռնեց: Մինչև քարը կայծ կտար, կաքավները թռան հեռու, պտույտ արին, իջան ուրիշ արտում: Վեր կացավ, ճանապարհը շարունակեց:

Ճամփի եզրի թփերն ավելի էին շատանում, արտերի մեջ հատ ու կենտ կաղնիներ էին երևում՝ ծռված, կռացած: Վերջին արտերն էր կոխ տալիս: Արահետը բարակեց, հալվեց անտառի բացուտում:

2

Անտառը ծանոթ էր նրան, գիտեր, թե որտեղ է սիրում միրհավը, ոսկեգույն փետուրներով միրհավը, բուն դնել, կանչել:

Անտառի մեջ մամռուտ ժայռեր կային, արջաբներ, քամուց ընկած դարավոր կաղնիներ, որոնց վրա սունկերը շարունակ էին բուսել, իսկ մամուռը պատել էր ճղներին, ասես արջի թաթեր լիներ:

Դիլան դային մամռոտ ժայռերին չհասած՝ դիմացից հրացանի ձայն լսեց:

Ձայնից դրնգաց անտառը, դեղին տերևներից ցողի խոշոր կաթիլներ ընկան մամուռի վրա: Ո՞վ պիտի լիներ հրացանի ձայնից Դիլան դային որոշեց, որ որսորդը գյուղացի չէ, գյուղում այդպիսի հրացան չկա:

Տեսնես ո՞վ ա որս անում

Տերևները խշշացին. Դիլան դային տապ արավ, պահվեց ժայռերի ետև: Միրհավն էր, հանգիստ քուջուջ էր անում դեղնած տերևների մեջ: Գլուխը հանեց, նայեց ուղիղ նշան բռնի, միրհավը թռավ, հետո մի ուրիշը, երրորդը, չորրորդը...

Զգուշ է միրհավը, դժվար է նրան խփել: Երբեմն այնքան մոտ է գալիս, ուզում ես վրա վազես, բայց մինչև նշան բռնելը, մի թեթև ոտնաձայն կամ խշշոց, բացում է թևերը, թռչում գնդակից արագ և էլի սկսում քուջուջ անել: Զգուշ է միրհավր. քուջուջ անելիս ձգում է վիզը, աջ ու ձախ կռանում և ապա էլի երկարում վիզը, նայում չորս կողմ:

Դիլան դային պահված տեղից դուրս եկավ, ճանապարհը շարունակեց: Անտառի խորքն էր արդեն, ծառերը հաստաբուն, խիտ, տեղ-տեղ անանց: Տերևները հարյուրավոր տարիներ թափվել էին իրար վրա, չէին փտել և ծառերի տակ փռել էին փափուկ գորգ:

Դիլան դային կոխ էր տալիս մամուռը, չորացած տերևները, թաղվում, ասես մարագի դարմանը լիներ, սայթաքում և ճղներից բռնելով ճանապարհը շարունակում:

Հասավ աղբյուրին, կռացավ, մի կուշտ խմեց: Քիչ հետո հասավ միրհավի ձորին: Ներքև, քարերի վրա, այնքա՜ն շատ միրհավ կար: Արևը տաքացրել էր մամռոտ քարերը, միրհավը ոսկեփետուր, թևերին սև պուտեր, թռչում էր քարից-քար, կանչում, կտցահարում հարևանին, վազվզում:

Նշան բռնեց: Երբ քարը կայծ տվավ, և կայծից բռնկվեց վառոդը, հրացանի փողից բոց ու մուխ դուրս եկավ, ձորերը դրնգացին, ձորից թռան միրհավերը՝ թևերը լայն, փափուկ բմբուլով, թևերը բաց աշնան արևի շողերի տակ: Մեկը միայն թպրտաց, մամռոտ քարից վայր ընկավ թփուտների մեջ:

Դիլան դային վրա վազեց և վազելիս նկատեց, որ մի սպիտակ շուն, լեզուն հանած վազում է թփուտների կողմը: Մի պահ կանգնեց, զարմացավ, բայց քայլերն արագացրեց, թռավ քարերի վրայով, որովհետև շունը թփերին էր հասել:

Որսկան շան բերանն ու Դիլան դայու ձեռքերը միասին ձգվեցին դեպի միրհավն արնոտ, Դիլան դայու մատերը դիպան դեղին բմբուլներին, բայց միրհավը հանկարծ թևին տվեց, թռավ վերև: Երկու փետուր օրորալով վայր ընկան, աշնան դեղին տերևների պես...

Դիլան դային բերանը բաց նայում էր արնոտ միրհավի ետևից, երբ հանկարծ շատ մոտ լսեց ոտնաձայն, ետ նայեց, աչքերը չռեց, հրացանը ձեռքից վայր ընկավ: Յասաուլն էր, աժդահա, ռեխը՝ լայն, աչքերը՝ ջուխտ կրակ, տեղով մի զարզանդ... Մոտեցավ, բղավեց երեսին, ձեռքի մտրակով զարկեց ուսերին, մտրակի ծայրը կպավ երեսին, քթին: Ոտը գետնով տվավ, թքոտեց:

Շունը, յասաուլի որսկան շունը, մեկ նայում էր տիրոջ, մեկ Դիլան դայուն, մռռում էր, պոչը գետնով տալիս, մեկ բերանը բաց անում, մեկ էլ սկսում հոտոտել թփերի մեջ, որտեղ քիչ առաջ ընկած էր միրհավն արնոտ:

Դիլան դայու լեզուն կապ էր ընկել, չկարողացավ խոսել: Լեզու չգիտեր, յասաուլը ռուսերեն էր խոսում: Լեզու իմանար էլ, նա պիտի լռեր, վախը կապել էր նրան: Երբ ուշքի եկավ, յասաուլն էլ էր հեռացել, իր շունն էլ: Նայեց նրանց ետևից, մտաբերեց շան փրփրած բերանը և խոսքերն օտար, հասկացավ, թե յասաուլն ինչու է զայրացել:

Նա կարծել էր, թե միրհավն իր խփածն է, շունը փնտրել էր երկար ժամանակ, Դիլան դային փորձել էր խլել շան բերանից, փախցրել էր միրհավին:

Դիլան դային նստեց քարի վրա, նոր միայն զգաց, թե ինչքան խիստ էին յասաուլի մտրակի հարվածները: Մեջքի վրա ասես շիկացած շամփուրներով դաղել էին, աչքատակը տաքացել էր, կակղել ուռած խմորի պես:

Միտք արեց Դիլան դային և գոհ եղավ, որ յասաուլը հրացանը չի տեսել, կայծքարով հրացանը, քարի արանքում ընկած: Թե չէ կտաներ, հետո կչարչարեր:

Արևը մայրամուտի ամպերի հետ էր խաղում, անտառում լռություն կար, միրհավը թռել էր հեռու: Մամռոտ քարի վրա երկու փետուր կար ընկած, դեղնագույն, սև պուտերով, իսկ թփի չոր ճյուղերին՝ արյան կաթիլներ:

Դիլան դային ձորով իջավ ներքև: Երբեմն երազ էր թվում միրհավն էլ, կաքավն էլ: Բայց մրմնջում էին մտրակի տեղերը, աչքի տակ ցավ էր զգում, ոտքերում՝ թեթև դող: Սեղմել էր հրացանը, տաք էր կայծքարը՝ ինչպես մարմինը միրհավի, որին մի վայրկյան միայն մատների ծայրով շոշափեց, զգաց, որ տաք է, փափուկ բմբուլ: Մարմինը միրհավի, տաք բմբուլ, մախմուրի պես, ինչպես Սոնան ներքև՝ հնձանում, սուրմեքը զրնգան և մարմինը սպիտակ:

Տուն չգնաց, ծանոթ ճամփով իջավ այգին, ճռնչաց հնձանի դռնակը, ներս մտավ, փռվեց բոյովը մեկ հատակի վրա:

Երբ առավոտյան արևի շողքը հնձանի դռնակի ճեղքով փայլեց ներսում, զարթնեց Դիլան դային, տրորեց աչքերը և աչքատակին ցավ զգաց: Ուռուցքը չէր անցել: Այդ օրը նա ավելի զայրացած էր կոխ տալիս սև խաղողը քարե տաշտում և չէր նկատում, թե ինչպես քրտինքը գլորվում էր, կաթում ջահել գինու մեջ:

3

Աշուն էր, պայծառ աշուն...

Նստել էր Դիլան դային հնձանի առաջ, գլուխը կախ, միտք էր անում արևի տակ անցած-գնացած օրերի մասին:

Քանի՜ աշուն էր անցել այն օրից, համարք չունի: Գիտե, որ զառամել է արդեն, քայլելիս հենվում է փայտին, աչքը հեռուն լավ չի տեսնում, առաջվա պես ականջը սուր չէ:

Հնձանի առաջ խոխոջելով առվակն էր հոսում, ջուրը գիշեր-ցերեկ աղմկում էր, ասես ինքն իրան թոնթորում էր, վաղուց մոռացված օրերը վերհիշում:

Միրհավ կար անտառում, թռավ արնակոլոլ, երկու փետուր թողեց մամռոտ քարին: Միրհավի պես էր Սոնան՝ աչքերը խաղողի հատիկներ, տարիներ առաջ, մի արևոտ աշունքի, երբ Դիլան դայու ջլուտ ոտքերի տակ խաղողը քամվում էր, արնանման գինի դառնում: Միրհավի պես թռավ Սոնան, ետքից թողեց աշունքվա հուշեր:

...Իրիկվա հովից խշշում էին տերևները սիմինդրի, չորացած տերևներն անհանգիստ խմբվում էին այս ու այն անկյունում, պտույտ անում, նորից ընկնում:

ԽՈՆԱՐՀ ԱՂՋԻԿ

Գարնանային առավոտը խոստանում էր պայծառ և արևոտ օր: Կուշտ կերած մեր ձիերը արագ քայլերով բարձրանում էին քարոտ արահետով և ամեն քայլափոխին փնչում: Քրտնքի կաթիլներից խոնավացել էր նրանց վիզը, մուգ-կապույտ գույն ստացել:

Արահետն օձապտույտ ոլորվում էր: Ինչքան հեռանում էինք գյուղից, այնքան ավելի խտանում էր անտառը, ավելի հաստաբուն ծառերի էինք հանդիպում, որոնց ճյուղերն իրար էին խառնվել, կախվել կածանի վրա: Հաճախ էինք կռանում թամբից, գրկում ձիու վիզը, որպեսզի կախ ընկած ճյուղերը չքերծեին մեր դեմքը, փշերը չծակծկեին:

Լուռ էինք: Ես մտրակի ծայրով զարկում էի ծառերի տերևներին, փրցնում տերևներ, կամ թափահարում ծառի կախ ընկած ճյուղերը, և գիշերվա ցողը տերևներից անձրևի պես թափվում էր ձիու վրա, ինձ վրա:

Ընկերս կամացուկ սուլում էր մի երգ, ձիու քայլերի համեմատ էլ օրորվում թամբի վրա:

Այս կածանով տասներկու տարի առաջ առաջին անգամ իջա Ձորագյուղ, — ասաց ընկերս: Թվաց թե ինքն իրեն է խոսում:

Ետ դարձա, նայեցի նրան: Ժպտում էր. կարծես միտն ընկավ մի հին դեպք, որին ականատես է եղել կածանը, անտառը: Հարցրի, թե որ քամին է նրան շպրտել հեռու ձորերում ընկած այս գյուղը:

Հենց այդ օրը բանտից նոր էի դուրս եկել: Տասնյոթ-տասնութ տարեկան երիտասարդ էի: Այնքան եռանդ ունեի աշխատելու, այնպես համարձակ էի: Եթե այդ եռանդը մնացած լինե՜ր...

Արահետը վերջացավ և անտառի խորքում խառնվեց ավելի լայն ու փափուկ ճանապարհի: Ձիերը կանգ առան, խոր շնչեցին, շարունակեցին քայլել:

Գիտես, երբեմն մարդու հիշողության մեջ մի դեմք այնպես է մեխվում, որ տասնյակ տարիներ հետո էլ հիշում ես նույնքան պայծառ, ասես երեկ ես տեսել: Մարդ կորցնում է անունը, տեղն ու տարին, թե երբ է տեսել այդ գլուխը, աչքերը, մոռանում է մանրամասնությունը, մնում է միայն գլուխը, աչքերը, կարծես մանուկ օրերի առաջին տպավորությունն է:

Նա խոսում էր այնպես, ասես մտքի առաջ պարզ տեսնում էր անցած տարիների մի դեմք, մի զույգ աչքեր:

Հիմա էլ շատ պարզ հիշում եմ այն գիշերը, երբ Ձորագյուղ եկա: Հարկավոր էր քաղաքից հեռանալ, միառժամանակ չերևալ: Եվ ես սիրով ընդունեցի բարեկամիս առաջարկը՝ հեռու մի գյուղում ուսուցիչ լինել: Երկու միտք ինձ ոգևորում էր: Նախ որ ոչ մի աչք ինձ չի հետևի, հետքերս չի փնտրի, և երկրորդ՝ գյուղում աշխատել:

Երբ որ դպրոցների տեսուչն ինձ պատմեց Ձորագյուղի մասին, թե տեղն անառիկ է, օդը լավ, կողքին մթին անտառներ, ես իսկույն համաձայնվեցի: Կարծեմ նույն օրն էլ ճանապարհ ընկա:

...Ձմռան սկզբին էր, նոր էր ձյուն եկել: Գիշեր էր, երբ հասանք արահետի, բաժանվեցինք անտառի ճանապարհից: Լուսնյակի տակ շափաղ էր տալիս ձյունը, ասես սպիտակ մարմար լիներ: Ձորագյուղի ձիապանը արահետի գլխից մատը մեկնեց հեռուն, ցույց տվավ.

Հրեն է՜, մեր գյուղը...

Ձյունի սպիտակության վրա վերևից ես նշմարեցի փոքրիկ սև կետեր: Տներն էին, խոտի և աթարի դեզեր: Մի տան պատուհանից ճրագի աղոտ լույս էր երևում: Մի քիչ որ իջանք, լսելի եղավ շան կաղկանձոց:

Էն մեր Բողարի ձայնն է, — ասաց ձիապանը: Ձին էլ կարծես հասկացավ, որ գյուղը մոտ է, քայլերն ավելի արագացրեց:

Իսկ ես ուրիշ մտքեր ունեի: Ինձ թվում էր, թե շատ հեռու երկիր եմ գնում, որի մասին հեքիաթի պես պատմում էր աշխարհագրության դասատուն: Եվ տարօրինակ թվաց, որ և ոչ մի վագր կամ հովազ չերևաց անտառում:

Մանուկները հաճախ ցնորում են հեռավոր երկրների մասին, ուր կարմրամորթ մարդիկ են ապրում, ծառերի վրա գույնզգույն փետուրներով թռչուններ: Եվ երբ նրանք տնից մի քիչ հեռու են ընկնում, նրանց թվում է, թե շատ մոտ է ցնորքի այդ աշխարհը:

Ես էլ այդպես էի մտածում, թեկուզ արդեն պատանի էի: Երևի անտառն էր այդպես տրամադրում, ճյուղերին ձյունի հաստ շերտեր կամ քարաժայռերի տձև կերպարանքը: Առաջին անգամ Ձորագյուղ գալն իմ կյանքի լավ գիշերներից մեկը եղավ:

Ձիապանը հենց իրենց տունը տարավ ինձ: Ի՜նչպես անուշ մրափեցի թոնրի մոտ, քուրսու վրա: Առավոտյան դեմ աչքս կիսաբաց արի, նայեցի երդիկին: Ձմռան գիշերից մի քիչ դեռ կար: Նորից կոլոլվեցի վերմակում, ոտքերս կամացուկ կախեցի թոնրի տաք մոխրի վրա:

Ամաչեցի, երբ աչքերս բաց արի: Վաղուց զարթնել էին մյուսները, սպասում էին ինձ, որ թոնիրը վառեն: Դուրս եկա, բակից տեսա գյուղը, գիշերվա ճանապարհը: Հավաբնի մոտ Բողարը մռռաց ինձ վրա: Նրա գիշերվա կաղկանձոցը ինչո՞ւ ինձ հիշեցրեց վագրին ու հովազին:

Այդ օրն էլ տեղավորեցին ինձ մի տան, որտեղ և պիտի ապրեի: Նահապետական վարքուբարքով մարդ էր Օհան ապերը: Հիմա մեր գյուղերում շատ քիչ են նրա նման մարդիկ: Ամեն առավոտ շարական էր կարդում: Նստում էր բուխարու մոտ, չոր փայտը դարսում կողքին, մեկ-մեկ դնում կրակի վրա և պատմություններ անում շահի ժամանակից, անցած-գնացած օրերից, վաղուց մեռած մարդկանց կյանքից:

Տանը չորս հոգի էինք: Ես, Օհան ապերը, նրա պառավ կինը և տաս տարեկան Աշոտը, որ առաջին ընկերս էր դպրոց գնալիս ու գալիս, քանի դեռ շները վարժ չէին ինձ, հաչում էին կտուրների վրա, ետի ոտքերով ձյուն մաղում ինձ վրա:

Դպրոցը գյուղի ծայրին էր, բլրակի վրա: Հին գերեզմանատունը դպրոցի բակն էր: Մի ընդարձակ սենյակ էր, փայտի հասարակ նստարանների երկու շարք, դիմացի պատից գրատախտակը: Ուրիշ ոչ մի զարդ չկար անսվաղ պատերին: Պատուհաններին ապակու տեղ յուղած թղթի կտորներ էին խմորով փակցրել:

Միակ ժամացույցն ինձ մոտ էր: Մի օր էլ բլրակը բարձրանալիս ոտքս սայթաքեց, ընկա սառույցի վրա, գրպանիս մեջ ժամացույցը փշրվեց: Եվ մինչև վերջն էլ մնացի առանց ժամացույցի: Արև օրերին ստվերներով էինք ժամը որոշում, թխպած ժամանակ՝ երբ հոգնեինք...

Երկու շաբաթ հետո քառասունի չափ իմ աշակերտներին անունով էի կանչում, շատերի տունն էլ գիտեի, ոմանց ծնողներին էլ էի ճանաչում: Ժիր երեխաներ էին, պսպղան աչքերով: Այնքա՜ն շուտ էին ըմբռնում, և այնպես արագ ընտելացանք իրար:

Օրապահի զանգի զնգոցին ես իջնում էի տան սանդուղքով, բլրակի գլխին չհասած արդեն տեսնում էի դպրոցի առաջ խմբված երեխաներին: Խմբով էլ ներս էինք մտնում:

Դասերից հետո համարյա միշտ տանն էի մնում: Օհան ապերը գոմն էր գնում տավարին ապուռ տալու, Աշոտը մարագից քթոցով դարման էր կրում, պառավն օջախն էր վառում կամ ընթրիքի ձավարը լվանում: Օհան ապոր չոր ցախերը դարսում էի բուխարիկում, պառկում կրակի առաջ, նայում, թե ինչպես են մոխրանում փայտի կտորները, ինչպես կրակի լեզվակները իրար հրելով կայծեր էին թռցնում երդիկով:

Մութն ընկնելուց գալիս էին Աշոտն ու Օհան ապերը, երկուսն էլ տրեխները հանում, նստում կրակի մոտ: Եվ մինչև պառավը ձավարի ճաշը եփեր, Օհան ապերը սկսում էր մի հին պատմություն, որի վերջը լսելու համար շատ անգամ էինք ես ու Աշոտը նրան արթնացնում ննջելուց:

Հա՛, որտեղ մնացի, — կասեր և մինչև մեր հիշեցնելը՝

Պառավել եմ, քունս շուտ է տանում, — կավելացներ ինքը և կշարունակեր կիսատ թողած պատմությունը:

* * *

Ես ուշադիր լսում էի ընկերոջս, և թեպետ ծառերն էլի ճյուղերը կախել էին ճանապարհի վրա, բայց ես մտրակով չէի փրցնում կանաչ տերևներ: Արևը բավական բարձրացել էր, գոլորշիացել էին ցողի կաթիլները:

Ձորագյուղում մի որսորդ կա, վիզը ծուռ Անտոն են ասում: Հիմա էլ մնում է, թեպետ ծերացել է, աչքերը լավ չեն տեսնում, էլ որսի չի գնում:

Օհան ապերը շատ էր պատմում նրա մասին: Մի անգամ անտառում արջի հետ կոխ է կացել, արջը ջարդել է նրա հրացանը, կռացել է, որ գերանը վերցնի Անտոնին խփելու, Անտոնը փախել է, արջից ազատվել: Պատմում էր, թե ինչպես է աղվեսին բնում բռնել:

Իրեն որ տեսնես, կզարմանաս: Լղար, բոյը կարճ, վիզն էլ ծուռ: Կասես որ բամփես գլխին, տափից կփակչի, — ասում էր Օհան ապերը նրա մասին:

Ես մտքումս դրի նրա հետ որսի գնալ, թեկուզ կյանքումս որս արած չկայի: Պառավն էլ խոստացավ հարևանի կայծքարով հրացանը խնդրել:

Հենց հաջորդ կիրակի, առավոտ կանուխ, երբ դեռ երդիկներից նոր էր ծուխը բարձրանում, ես ու Անտոնը անտառի ճանապարհը բռնեցինք: Այդ օրը ես չորս անգամ կրակեցի: Կրակոցից ծառի ճղներից ձյուն թափվեց, բայց իմ վառոդը չխանձեց ոչ մի աղվեսի մորթի:

Անտոնը սիրտ էր տալիս, թե սկսնակի համար այդ էլ շատ է: Բայց ես տեսնում էի, որ նրա ծաղկատար դեմքը խորամանկ ժպտում է: Ինքը մի ծեր աղվես սպանեց, երկու մշահավ: Ծեր աղվեսն այնքա՜ն չարչարեց մեզ:

Անտոնը կրակեց, մուխի մեջ ես տեսա, թե ինչպես աղվեսը գլորվեց: Վրա վազեցինք, աղվեսը ատամները կրճտացրեց, պոչը ետևի ոտքերի մեջ կոխեց ու փախավ: Ձյունի վրա հետքերն էին և արյան շերտեր: Մի քանի տեղ ուժասպառ ընկել էր, արյունն ավելի շատ էր հոսել, մորթու մազերը թափվել էին ձյունի վրա:

Աղվեսին փնտրելիս Անտոնը մի մշահավ էլ սպանեց: Վազեցինք վերցնելու, մի քիչ հեռու, փոսի մեջ տեսանք և ծեր աղվեսին: Կծկվել, կուչ էր եկել, դունչը մոտեցրել վերքին: Կախ ընկած լեզուն արնոտ էր: Երևում էր, որ լիզել է վերքի արյունը:

Անտոնն աղվեսին ուսով գցեց, մշահավերն ինձ տվավ, և մենք վերադարձանք:

Գյուղին չհասած, անտառի բացուտում չոր ճյուղերի կոտրատելու ձայն լսեցի: Ինձ թվաց, թե պախրան է եղջյուրներով ծառի ճյուղերը կոտրատում, դեն հրում, որ ձյունի տակ չոր տերևներ հանի: Ետ նայեցի:

Մի տղա, ութ-տաս տարեկան, ցախ էր դարսում պարանին: Մի քիչ հեռու կանգնել էր մի աղջիկ, պարանի պես բարակ ճյուղը ձեռքին: Նրանք մեզ ավելի շուտ էին տեսել, կանգնել նայում էին:

Ահա այդ դեմքն է, որ մեխվել է հիշողությանս մեջ, թեկուզ այն օրից տասներկու տարի է անցել, և այն էլ ի՜նչ տարիներ...

Ընկերս մի պահ լռեց: Ես նրա դեմքին տեսա երանության նույն ժպիտը, ինչպես առաջին անգամ, երբ մենք դեռ արահետով էինք բարձրանում: Ասես աչքի առաջ տեսնում էր աղջկան, չոր ցախը ձեռին, ձյունոտ անտառը:

Տեսա ու կանգնեցի, — դանդաղ շարունակեց նա: — Եվ թեպետ Անտոնն ասաց, թե ում աղջիկն է, ցախի են եկել, բայց ես լավ չլսեցի նրան: Հիշում եմ, որ մի անգամ էլ ետ նայեցի, երբ բացուտն անցանք և իջանք գյուղի կալերի մոտ: Չգիտեմ՝ աղջիկը ժպտաց թե չէ, բայց ինձ այդպես թվաց: Գլուխը խոնարհեց, ջարդեց ձեռքի ցախը:

Ես մեր պատշգամբից տեսա նրան ցախը շալակին: Մեր հետքերով իջավ գյուղի կողմը: Մոխրագույն շորեր ուներ, գլխին՝ տանը գործած բրդե շալ: Օհան ապերը հարցնում էր ինձ մշահավի մասին, Աշոտը նրանց փետուրներն էր պոկում, ես կցկտուր պատասխան էի տալիս և պատշգամբից աչքի տակավ հետևում, թե որ տունը պիտի մտնի ցախով աղջիկը:

Որքան մեծ եղավ իմ ուրախությունը, երբ մյուս օրն իմացա, որ նրա փոքր քույրը սովորում է դպրոցում:

Հենց այդ օրից էլ գլխին կարմիր շոր կապած աղջիկը, որ իմ քառասուն աշակերտներից մեկն էր մինչ այդ, ջոկվեց բոլորից և իմ աչքում դարձավ այն կետը, որի վրա ներքին հաճույքով էր կանգ առնում իմ աչքը:

Նրա անունը չգիտեի: Դասի ժամանակ ես հարցրի քրոջը, որ տան անդամների անունն ասի: Եվ որովհետև երկու քույր էին, դժվար չէր իմանալ, որ անտառում տեսածիս անունը Խոնարհ էր: Մյուս աշակերտներն էլ մատ բարձրացրին իրենց տան մասին պատմելու և շատ զարմացան, երբ գրատախտակի վրա գումարումի մի նոր վարժություն գրեցի:

Խոնարհ, Խոնարհ... Նայում էի գրատախտակի թվերին, աչքիս առաջ բրդե շալով աղջկա գլուխն էր, ոտները ձյունի մեջ, օձի պես սև պարանը ձյունի ճերմակության վրա:

Այդ դեմքը մերթ սուզվում էր անդունդ, որը սովորական էր դառնում, հիշում էի, որ անտառում մի ծեր աղվես ենք սպանել, երկու մշահավ: Մեկ էլ դեմքը մոտենում էր, երևում աչքիս առաջ, և ես ճգնում էի իմանալ՝ ժպտա՞ց աղջիկը, երբ ետ նայեցի, թե՞ աչքիս թվաց:

Վիզը ծուռ Անտոնի հետ մի անգամ էլ որսի գնացինք: Բացուտին երբ հասանք, ես դիտմամբ մոտեցա գերանին, որի մոտ կանգնել էր աղջիկը: Որսորդը կանչեց իմ ետևից, թե ճանապարհն աջ է ծռվում: Այն տեղում հետքեր չտեսա: Ձյունը ծածկել էր ոտքի տեղերը, մի չոր ցախ էր ընկած ծառի տակ: Կռացա, վերցրի:

Վերադարձին գյուղի ծուռումուռ փողոցներով եկա, որպեսզի նրանց տան առաջովն անցնեմ: Այդ թաղի շները սովոր չէին ինձ, հաչոցով վրա վազեցին: Բայց և այնպես կիսաբաց դռնից տեսա նրան բակում, մի քանի աթար գրկած: Ինձ տեսավ, դեմքն իսկույն մյուս կողմը դարձրեց, տուն մտավ: Ես շատ պարզ նկատեցի, թե ինչպես կարմրեց նրա դեմքը:

Այդ օրն այնքա՜ն ուրախ էի: Օհան ապերն էլ նկատեց և ծիծաղելով ասաց, թե վիզը ծուռ Անտոնի հետ երևի անտառում մի օյին ենք սարքել: Ընթրիքից առաջ բուխարու մոտ երբ ննջեց Օհան ապերը, ես արագ թերթեցի նրա շարականի գիրքը, բրդե թելն ուրիշ թերթի արանքում դրի, որ առավոտյան Օհան ապերը կարդա ու զարմանա, թե երբ կիսեց շարականի հաստ գիրքը, կարդա ու կասկածով նայի մեկ ինձ, մեկ Աշոտին:

Ձմեռվա ընթացքում Խոնարհին ես երկու անգամ տեսա: Մի ամիս հիվանդ էր, բարեկենդանի տոներից մի շաբաթ առաջ լավացավ: Շատ անգամ էի քրոջից հարցնում նրա մասին: Եվ ամեն անգամ տարբեր պատրվակով, այնպես՝ հեռվից հեռու, շատ անգամ իբր թե պատահաբար, ուրիշ խոսք մեջ բերելով:

Դժվար էր միշտ պատրվակ գտնել: Հիշում եմ՝ երեք օր տեղեկություն չունեի, քաշվում էի հարցնել: Հանկարծ գնար տանն ասեր... Չորրորդ օրը սովորականից շուտ եկա դպրոց, քույրը դեռ չէր եկել:

Կանգնել էի մուտքի դռան մոտ: Աշակերտները վառարանի կողքին տաքանում էին: Աչքս բլրակին էր: Հանկարծ երևաց քույրը, տեսավ ինձ, կարծեց, թե հանդիմանում եմ դպրոց ուշանալու համար: Քայլերն արագացրեց, ինձ որ հասավ, շնչակտուր ասաց.

Խոնարհն արդեն վեր է կացել...

Հետո ես իմացա, որ նա դեռ չորս օր էլ պառկել է: Աղջիկը սուտ է ասել, ինձ ուրախացնելու համար, կարծելով, որ ուշացել է, պիտի նախատեմ:

Բարեկենդանի մի օր տեսա Խոնարհին: Մեր դիմացի կտրան աղջիկները խաղում էին, իրար ձյունով տալիս, երգեր ասում: Շատերի ձեռքին խնձոր կար: Նոր շորեր էին հագել՝ կարմիր, կապույտ, կանաչ: Խոնարհն էլ նրանց մեջն էր: Կարմիր չիթ էր հագին, երկար զոլերով: Ձեռքերը պահել էր գոգնոցի տակ, կանգնել կտուրի ծայրին, նայում էր ավելի փոքրահասակ աղջիկների, որոնք կանչոցով, աղմուկով իրար հրմշտկում էին, վազվզում:

Պատշգամբից ես նրան գունատ տեսա, մի քիչ նիհարած: Նոր շորի մեջ նա ավելի բարձրահասակ թվաց, մեջքը բարակ, կապույտ գոգնոցի թելերը մեջքին հանգույց արած: Պատահմամբ նայեց պատշգամբի կողմը, տեսավ ինձ, կտուրի ծայրից հեռացավ, խառնվեց աղջիկների խմբին:

Նորից տեսա Խոնարհի սպիտակ դեմքը, մանրիկ աչքերը: Բարձրահասակ մի երեխա թվաց ինձ կարմիր շորերով աղջիկը, գլխին նույն բրդե շալը, ինչ որ առաջ: Տուն մտա չխանգարելու համար, որովհետև մյուս աղջիկներն էլ քչփչացին, փոքրահասակներից մի քանիսը, որոնք դպրոցում սովորում էին, գոգնոցով դեմքը ծածկեցին, պահվեցին մյուսների ետև:

Ի՜նչպես կուզենայի, որ պատը ճեղք ունենար, ճեղքից նայեի կտտուրին: Օհան ապոր տան պատերը շատ ամուր էին, ներսից կրապատ...

* * *

Անտառն արդեն վերջացել, հալվել էր կանաչ մարգագետնի մեջ, որի վրա այս ու այն տեղ բուսած հատուկտոր թփերը ապացույց էին, թե ժամանակին մարգագետնի սևահողում կաղնին իր արմատներն էր խրել...

Մարգագետնի միջով թեթև սահանքով հոսում էր գետակը, որի ակունքները անտառի մթին ձորերի աղբյուրներն էին: Դրա համար էլ գետակի երեսին կանաչ խոտի հետ լողում էր և հերվա կաղնու չոր տերև:

Ձիերը հոգնել էին: Մարգագետնի կանաչը գրավում էր և՛ մեզ, և՛ նրանց:

Իջնենք, ձիերը հանգստանան, — ասաց ընկերս: Սանձի երկաթները ձիերը լեզվով դուրս հանեցին, ախորժով պոկեցին խոտի մի փունջ: Գետակի ափին խոտի վրա պառկեցինք:

Օհան ապերը գրքեր շատ ուներ, հին գրքեր: Մի կիրակի պատշգամբում նստած կարդում էի նրա հին գրքերից մեկը, սելջուկյան արշավանքների մասին: Ձյունը դեռ չէր հալվել, բայց արևի ջերմությունն արդեն զգալ էր տալիս, որ գարունը հեռու չէ: Այդպիսի օրերին կատուն էլ է հեռանում թոնրի տաք քարից և փռվում արևի տակ, աչքերը փակ մռռում:

Մեկը բարձրանում էր սանդուղքով: Գլուխս վեր հանեցի, գիրքը ձեռքիս դողաց: Կողքիս կանգնել էր Խոնարհը, մատներով խաղում էր գոգնոցի եզրի հետ: Երբեք նա ինձ այդքան մոտ չէր կանգնել: Դրանից էր, որ գրքի տառերը շաղվեցին, տողերն իրար անցան: Չգիտեի արև՞ն է այդպես քաղցր ջերմացնում, թե նրա ներկայությունը:

Հայրս խնդրում է՝ մեր տուն գաս ճաշին:

Ինքս էլ չիմացա՝ ինչու կարդալս պատճառ բռնեցի, ասացի, որ չեմ գալու: Խոնարհը ձեռքի արագ շարժումով գիրքս ծալեց ու ես դեռ ուշքի չեկած, բակից նորից ասաց հոր խնդիրը:

Չգնացի, բայց գիրքն էլ բաց չարի: Անելիքս չգիտեի: Փորձեցի տետրակներն ուղղել, տեսա, որ սխալ չեմ գտնում ամենից թույլ աշակերտի տետրակումն էլ: Ճաշին Օհան ապերը եկավ և մինչև իրիկուն համարյա միասին անցկացրինք: Այդ օրը ես նրա հետ գոմն էլ գնացի, օգնեցի կովերին խոտ ու դարման տալու:

Չգիտեմ՝ Ձորագյուղում գարունն ամե՞ն տարի է այնքան սիրուն, ինչպես այն տարին: Քարերն էլ էին շնչում գարնան բույրը: Անտառի հազարավոր լորենիները այնքան դուրեկան էին հոտում: Գլխապտույտ էի զգում, երբ դասերից հետո պառկում էի անտառում, լորենիների տակ:

Ձորակներում հիմա էլ կան այգիներ: Խնձորենու բողբոջներն ուռել, հասել էին: Հարկավոր էր մի շաբաթ էլ տաք եղանակ, որպեսզի բողբոջների բաց կարմիր թերթերը բացվեին, ձորակները բուրային: Հեռվից ծաղկած ծառերի սպիտակ ճյուղերը ձյունով ծածկված էին երևում ասես գարունը ձյուն էր թափել ծառերի վրա, գունավոր և հոտավետ փաթիլներով ձյուն:

Գյուղի փողոցներից գարնան արևը աղբաջուրն էր գոլորշիացնում, կովերը ջրի գնալիս շլանում էին արևի լույսից, արջառները մնչում էին, հոտոտում, դեսուդեն վազում, ոտքերով թաց գետինը փորում, իրար պոզահարում: Եվ ի՜նչ դժկամությամբ էին ներս մտնում գոմի ցածլիկ դռնակներից:

Գարնան արև օրերը հիշեցնում էին ինձ, որ շուտով մայիսն է: Դպրոցն արձակելուց հետո եկած արահետով պիտի վերադառնամ և էլ երբեք, երբեք չպիտի գամ Ձորագյուղ:

Next page