Բակունց Ակսել՝ Մթնաձոր | |
Նա հենց առաջին վրանի մոտ ձիերն արձակեց, սանձով կապեց ձիերի ոտքը, ներս մտավ վրանի նեղլիկ դռնից: Քաղցած ձիերն ագահությամբ դունչերը կոխեցին թարմ կանաչի մեջ:
Վրանի մուտքի մոտ, օջախի կողքին փոքրիկ մի տղա մոխրի մեջ սունկ էր խորովում: Անծանոթ մարդկանց ներս գալը նրան զարմացրեց: Չիմացավ՝ սո՞ւնկը թողնի կրակի վրա, վազի մո՞ր ետևից, թե՞ սունկն էլ հետը տանի: Երբ վրանի մոտ լսեց մոր բոբիկ ոտքերի ձայնը, զգեստի խշշոցը, տղան սիրտ առավ, խորոված մի սունկ հանեց մախրից, դրեց օջախի քարին:
Մայրը ներս մտավ, գլխի շորը մի քիչ էլ իջեցրեց աչքերի վրա, մոտեցավ և վրանի անկյունում դարսած ծալքից երկու բարձ մեկնեց հյուրերին:
Պահակը հնագետի պայուսակից կոնսերվ հանեց:
— Մենք սոված ենք, քույրիկ: Թե մածուն ունես, տուր, համ էլ թեյ գցիր: Շաքար ունենք... — ասաց նա:
Կոնսերվի սպիտակ տուփին ի տես հնագետը զգաց քաղց, հիշեց, որ առավոտյան կերածն է: Մի վայրկյան կոնսերվը նրա մտքում ետ վանեց բերդի պատկերը: Երբ կինը պղնձե ամաններով մածուն ու պանիր բերեց, ակնոցների տակից նրա աչքերը ամանին ընկան: Ուտում էր մածուն և մտածում, թե որ դարից են մնացել մածնի պղնձե ամանները:
Կինը մոտեցավ օջախին, տղայի սունկերը դեն դրեց, կռացավ ու փչեց մխացող աթարներին: Նրա գլխի շորը ետ ընկավ, ֆետրե գլխարկով մարդը տեսավ կնոջ սպիտակ ճակատը, սև մազերը, աչքերը:
Եվ նրա հայացքը մի վայրկյան սևեռած մնաց մխացող օջախին, մոխրի մոտ չոքած կնոջ: Ո՞րտեղ էր տեսել նա նման մի դեմք, բարձր, սպիտակ ճակատ, մուգ մանիշակագույն աչքեր: Երբ կինը վեր կացավ, եռոտանի կասկարան բերեց օջախի վրա դնելու, ծալքի տակից հանեց ծուխից սևացած թեյամանը, նկարիչը շատ մոտ տեսավ նրա աչքերը, ունքերի վրա, մազերի ծայրին մոխրի փոշի:
Ինչքա՜ն շատ ժամանակ էր անցել այն օրից: Եվ մի՞ թե հնարավոր է այդքան նման երկու դեմք, նույն շրթունքները, վերինը մի քիչ հաստ: Կաքավաբերդի կնոջ դեմքն արևը մի քիչ այրել էր: Բայց աչքերը նույնն էին, ինչ որ ուներ մի ուրիշ կին, դարձյալ բարակ մեջքով, բարձրահասակ:
Կինը թեյի պատրաստություն էր տեսնում, անխոս, արագ շարժումներով: Եվ ամեն անգամ երբ նա կռանում էր, բարձրանում կամ բոբիկ ոտքերով քայլում խսրի վրայով, զրնգում էին թևերի արծաթագույն սուրմաները, խաղողի հատիկների չափ փոքրիկ զանգուլակների ձայն հանում: Խշշում էր նրա զգեստը, որի փեշերը իջնում էին մինչև ցեխից ու ցրտից ճաքճքած նրբանները:
Այն կինն էլ ուներ խշխշան շորեր, գորշ գույնի վերարկու էր հագնում, սև թավիշե գլխարկ, որի երկար քորոցը նարնջագույն գլուխ ուներ: Հեռու էր, շա՜տ հեռու: Գուցե Բասուտա գետը ուրիշ գետի հետ խառնվելով հասնում է այն ծովին, որի ափին, ավազի վրա նստել էին մի օր վերարկուով կինը և նկարիչը:
Պահակը կոնսերվի երկրորդը տուփը բաց արեց: Հնագետը սփռոցից ու պղնձե ամաններից գլուխը չէր բարձրացնում: Տղան սունկը կերավ և դարան մտած կատվի պես աչքերը տնկեց կոնսերվի փայլուն տուփին, սպասելով, որ դատարկեն: Պահակը տեսավ նրա հայացքը, հասկացավ ցանկությունը և կոնսերվի տուփը, միջին մի քիչ ապուխտած միս, մեկնեց տղային:
Տղան տուփը թափահարեց, վրանի առաջ պառկած շունը կուլ տվավ ապուխտած միսը, լեզվով քիմքերը լիզեց: Դատարկ տուփը ձեռքին տղան դուրս թռավ վրանից, մյուսներին ցույց տալու սպիտակ թիթեղյա տուփը, որ չտես նորություն էր Կաքավաբերդի բարձունքներում:
Կինը նստել էր օջախի մոտ, հաճախ բարձրացնում էր թեյամանի կափարիչը, նայում տաքացած ջրին: Խառնում էր կրակը, աթարներն իրար մոտ քաշում, և երբ ծուխն ամպի պես բարձրանում էր, դուրս գալիս կտուրի թաղիքի միջով, եղեգնյա պատերի արանքով, կինը ձեռքը ճակատին էր բռնում, աչքերը մուխից պահելու համար:
Ֆետրե գլխարկով մարդուն օջախի մոտ նստած կինը, որի երկար զգեստի տակից պարզ երևում էին ծունկերը, մուգ-մանիշակագույն աչքերով քրմուհի էր թվում՝ եռոտանու առաջ նստած, աթարի ծուխի շարժումները գուշակող: Կապույտ երիզի պես ծուխը ձգվում էր վեր, հալվում օդի ոլորտում, ասես մի անտես ձեռք վերից քաշում է մետաքս թելերի մի խուրձ, իլիկին փաթաթում:
Այն կինը երբեք բոբիկ ոտքերով չի քայլել, չի նստել մխացող աթարի առաջ: Առավոտյան ծովը բրոնզե հալոցքի պես տարուբեր էր լինում, հազար լեզու կովի պես ափերի կրաքարերը լիզում որպես աղաքար: Ծովափին սև թավիշե գլխարկով կինը հովանոցի ծայրով ավազի վրա նշաններ էր անում, տառեր գծում, հետո ավերում:
Ինքը ձեռքին չոր ճյուղ ուներ. ջարդում էր, մանրիկ փշուրներ անում, և երբ ալիքները կաթիլներ էին ցողում նրանց ոտքերին ու ետ վազում, ալիքներն իրենց հետ տանում էին և չոր ճղան մանրիկ փշուրները: Այն կինը ծովափին խոստումի բառեր ասաց, աշխարհը լայնարձակ մի ծով թվաց, և սիրտը խառնվեց ծովին:
Հետո ուրիշ օրեր եկան: Այնքան պատահական եղավ ճամփաբաժանը և այնպես պարզ: Մտքի առաջ մնացին միայն մի զույգ մանիշակագույն աչքեր, գորշ գույնի վերարկու, հովանոցի ծայրը, որով կինը խոստումներն էր գրում ավազի վրա և ավերում:
Թեյամանում ջուրը պլտաց, կափարիչը ձայն հանեց: Կինը կողովից պնակներ հանեց, մեջքը բարակ ծաղկավոր բաժակներ, սփռոցի վրա թեյ շարեց: Երբ կռացավ սփռոցի վրա, թիկունքին ընկած ծամը թեքվեց, կախվեց ուսն ի վեր կրծքի վրա: Ծովափի կինը կարճ խուզած մազեր ուներ և սպիտակ պարանոց, որի բարակ մորթու տակ երևում էին կապույտ թելերի պես երակները:
Տղան ներս վազեց, դատարկ տուփը ձեռին: Մի խումբ մանուկներ վրանի դռնից զարմանքով նայում էին խսրի վրա նատոտած հյուրերին: Որքան մեծ եղավ տղայի ուրախությունը, երբ նա երկրորդ տուփն ստացավ: Այս անգամ նա դուրս չվազեց, նստեց խսրի վրա, մայրը նրա համար թեյ լցրեց, իսկ ֆետրե գլխարկով մարդը շաքարի մի մեծ կտոր գցեց տղայի բաժակի մեջ:
Տղան զարմացավ, և, երբ շաքարից պղպջակներ ելան, բարձրացան թեյի երես, տղան մատը կոխեց բաժակի մեջ՝ շաքարը բերանը դնելու: Թեկուզ տաք թեյն էլ վառեց մատը, բայց ծպտուն չհանեց: Այնքան համեղ էր կիսահալ շաքարը...
Հնագետը ծիծաղեց քթի տակ, ինչ-որ բան հիշեց մարդու նախնական օրերից: Կինը նորից ջուր լցրեց թեյամանի մեջ, և երբ երեխան շրթունքները ծպացնելով բաժակը մեկնեց նրան, մայրը ժպտաց:
Ֆետրե գլխարկով մարդը տեսավ այդ ժպիտը: Ինչքան ծանոթ էր... Երևի նման դեմք ունեցող մարդիկ նույն կերպ են ժպտում: Վերին հաստ շրթունքը աննկատ թրթռաց, ժպտից շրթունքները կարմրեցին, որպես արնագույն մեխակի թերթեր, ժպիտից աչքերում փայլ երեվաց:
Հանկարծ նա ծոցից հանեց տետրը, թերթեց քարերի, քանդակների նկարներ, թերթեց և ցինի բունը պարսպի գլխին և սպիտակ թղթի վրա մատիտի արագ շարժումով նկարեց կնոջը՝ օջախի մոտ նստած, աչքերը օջախի քարին: Ծանոթ էին դիմագծերը, միտքն այնքա՜ն էր աշխատել նրա վրա տարիներ առաջ: Փակ աչքերով էլ նա տեսնում էր կնոջ պրոֆիլը:
Տղան միայն տեսավ մոր նկարը սպիտակ թղթի վրա: Նրան այնպես թվաց, թե մարդու գրպանում սպիտակ թղթեր չեն, այլ բարակ հայելի, որի մեջ արտացոլում է ամեն ինչ, ինչպես աղբյուրի ջրի մեջ:
Պահակը հագեցավ, հաց ու պանրից կշտացավ և ակնոցավոր մարդը: Քիչ հետո ձիերը վրանի առաջ էին, երրորդ ձիավորը սանձերն էր հագցնում ձիերի գլխին, պնդացնում թամբի կաշե կապերը: Եվ երբ պայուսակն էլ կապեց թամբին, մոտեցավ մնաս բարև ասելու օջախի մոտ նստած կնոջ: Կինը տեղից վեր կացավ, գլխի շորն արագ իջեցրեց ճակատին և մատների ծայրով բռնեց երրորդ ձիավորի մեկնած ձեռքը: Մյուսներն էլ հետևեցին նրա օրինակին: Այս անգամ կինը մյուս ձեռքը կրծքին դրավ և խոնարհեց գլուխը: Ֆետրե գլխարկով մարդը բոկոտն տղային արծաթ դրամ տվեց, շոյեց նրա մազերը:
Ձիերն իջնում էին Կաքավաբերղի կածանով դեպի Բասուտա ձորը: Ձիերի սանձից բռնած իջնում էին երեք հոգի, որոնցից ամեն մեկը իր միտքն էր փաթաթում իլիկին, իր նախշը հյուսում: Կածանի երկու կողքին էլ ալպիական մանուշակ կար: Ֆետրե գլխարկով մարդը կռացավ, պոկեց մեկը և դրեց տետրի այն թերթի արանքին, որի վրա նկարած էր եռոտանին, զրնգան սուրմաներով Կաքավաբերդի քրմուհին:
Ձիերի սմբակների տակից քարեր էին թռնում, քարերն աղմուկով գլորվում էին զառիվայրի թեք լանջով: Ծով կար նրա մտքում, և այդ ծովը ափ էր շպրտում մերթ սև թավիշե գլխարկով մի գլուխ, մազերը կարճ կտրած, մերթ երկարազգեստ մի կնոջ, անխոս, թիկունքին երկար ծամեր, մերթ քարե քանդակներ, կիսավեր պարիսպներ, նրանց հիմքի մոտ ալպիական ծիրանագույն մանուշակ...
* * *
Իրիկնացավ:
Կածանով վրանների կողմն էր բարձրանում մի մարդ, գոտկում խրած պողպատե փայլուն մանգաղը: Բեզարած էր մարդը, կարճ ցողունով կորեկ էր հնձել օրնիբուն, մեջքը ցավում էր կռանալուց: Դրա համար էլ նա կածանով դանդաղ էր բարձրանում, մահակը դեմ տալիս քարին, կանգնում, մի քիչ շունչ առնում: Կորացած ծնկները դողում էին, երբ կանգ էր առնում:
Հնձվորը ցերեկվա մարդն էր, որին պահակը պատմեց բերդի գանձերի մասին: Արտում նա տեսավ ձիավորներին. նրան թվաց, թե ձիու թամբին կապած պայուսակում հենց այն գանձերն են, որ հարյուր տարիներ մնացել են կարասում, քարի տակ, որի վրա շարունակ նստել է, երբ այծ ու ոչխար էր պահում բերդի ավերակներում:
Այդ միտքն էր նրան զայրացրել, թե հոգնածությունը, — մարդը գազազած էր, թոնթորում էր, որպես իրիկնապահին անտառում որսի դուրս եկող սոված արջ: Հենց արջի էլ նման էր: Արջն էլ շատ անգամ կածանով բարձրանալիս ետի ոտքերի վրա է կանգնում, կաղնու մի չոր ճյուղ դնում ուսին և թաթերով ճյուղը բռնում: Հնձվորը գառան մորթե փափախ ուներ գլխին, բրդե չուխա էր հագին, մազոտ էր դեմքը, ձեռքերը որպես արջի թաթ:
Մարդը հասավ առաջին վրանին, ոտով զարկեց շանը, որ պոչը ծռմռոտելով մոտեցել էր տիրոջ ոտները հոտոտելու, գոտուց մանգաղը հանեց, շպրտեց մի անկյուն, փայտը դրեց օջախի մոտ և լուռ նստեց խսրի վրա:
Օջախը մխում էր. թեյամանում եռում էր տաք թեյը: Երկու կտոր շաքար դրած էր ծալքատեղում, բարձի վրա: Հնձվորը դեռ տրեխները չէր հանել և թափ չէր տվել կորեկի փնջերը գուլպաներից, երբ սուրմեքի զրնգոցով, երկար զգեստի ծալքերն իրար քսելով ներս մտավ կինը, կնոջ փեշից կախված տղան, կոնսերվի երկու դատարկ տուփ ձեռին:
Տղան հոր մոտ վազեց՝ տուփերը ցույց տալու: Հայրը հասկացավ, որ ձիավորները իր խսրի վրա են նստել, աչքն ընկավ ծալքատեղի երկու կտոր շաքարին: Տղան ցույց տվեց և արծաթ դրամը, որ տվել էր իրեն բարի մի հյուր:
Հայրը ոտքով դեն հրեց որդուն էլ, դատարկ տուփերն էլ: Գլորվեցին տուփերը, տղան էլ գլորվեց, ապա ցատկեց, վազեց տուփերի ետևից: Երկու տուփը ձեռքին էր, երբ հանկարծ սկսեց լալ, փաթաթվել մոր փեշին:
Հայրը ձայնը քաղցրացրեց, տղային կանչեց, խնդրեց նրա արծաթ դրամը և խոստացավ նրան շոր առնել: Որպես մարտ ամսվա օր, ձյունամրրիկից հետո արև երեվաց կամարի վրա, արցունքները սրբելով ժպիտն երեսին մոտեցավ հորը, արծաթը ձեռքին: Եվ բառերն իրար կապելով տղան պատմեց, թե հյուրի ծոցում կար մի փայլուն իր, մեջը սպիտակ, հայելու պես թերթեր: Արծաթ տվող մարդը մոր պատկերը հանեց թերթի վրա, ծոցը դրեց:
Կայծակի պես խանդոտ միտքը փայլատակեց գառան մորթե գդակի տակ: Աչքերը լայնացան, մարդը գունատվեց որպես թան: Մայրը տղային նայեց, հրդեհվեց դեմքը, հայրը կնոջ դեմքի կարմիրը տեսավ:
Այդ ամենը կատարվեց մի վայրկյանում: Հաջորդ վայրկյանը գազազած արջի կատաղի ոստյուն տեսավ, մազոտ երկու ձեռք ձգվեցին դռան մոտ դրած մահակին, մահակն անասելի թափով իջավ կնոջ թիկունքին:
Սուրմեքը զրնգացին, ցնցվեցին կնոջ երկար ծամերը: Եռոտանու վրա դրած թեյամանը մի քիչ թեքվեց: Մահակի ջարդված ծայրը թռավ ծալքի վրա: Կինը չծպտաց, ցավից ծռմռվեց, ձեռքը թիկունքին տարավ, դուրս եկավ վրանի դռանը զսպված հեկեկալու, զգեստի փեշերով արցունքները սրբելու:
Տղան, դատարկ տուփերը գրկին, դուրս եկավ, պահվեց մոր փեշի տակ: Արջը մի քիչ էլ թոնթորաց, թքոտեց, գարու հացը կերավ, փափախը գլխի տակ դրեց ու քնեց խսրի վրա:
Հետո լռություն իջավ Կաքավաբերդի գլխին: Օջախներում հանգավ կրակը, գիշերը խավար բերեց: Շները կուչ եկան վրանների առաջ, ոչխարը պառկեց կանաչի վրա: Գիշերը ցողի բյուրեղ կաթիլներ շարեց ոչխարի բրդի վրա:
Խսրի վրա պառկեց և կինը, փայտի հարվածի կապույտ հետքերը թիկունքից մինչև ուս, որպես լայն ժապավեն:
Կաքավաբերդի գլխից ամպը հսկա խխունջի պես սողաց դեպի վրանները, խոնավություն կաթեց քարերի վրա, մամուռների ծայրերին էլ ամպը ջրի կաթիլներ շարեց: Ցող կաթեց ալպիական մանուշակի ծաղկաթերթերի վրա:
Բուրմունքից արբեցած մի բզեզ քնել էր առէջքների մեջ, և նրան այնպես էր թվում, թե աշխարհը հոտավետ բուրաստան է, ալպիական մանուշակ...
ՆԱՄԱԿ ՌՈՒՍԱՑ ԹԱԳԱՎՈՐԻՆ
Իրիկնապահին՝ Արթին պապիս նստելու տեղը կամարակապ դարպասի նիշն էր, որի ներքևի մասը գետնից մի մետրաչափ բարձր՝ կոկիկ տաշած էր, քարե աթոռի պես սարքած:
Կնստեր իր տեղը, երկու ձեռքով հոնի կարմիր մահակի կոթից բռնած, գլուխը մի կողմի վրա կթեքեր և, եթե զրուցընկեր չունենար, ինքն իրեն կխոսեր ու քթի տակ կժպտար: Նրա կապույտ աչքերը ժպտալիս փոքրանում էին, և աչքի տակ մանրիկ, բարակ կնճիռները ծալվեծալ շարվում էին կողք-կողքի, ակոսների պես:
Դարպասի մոտ իրիկնապահին նստելը պապիս հին սովորությունն էր: Կովերը արոտից էին տուն գալիս, եզները՝ վարից, հոգնած ու դանդաղ քայլերով՝ պառավ ատամների տակ ծամելով ճամփի եզրից փրցրած մի փունջ խոտ: Ու նստած տեղից մեկ էլ տեսար մեկն ու մեկին մի բան պատվիրեց.
— Էգուց Ալա եզը վարի չտանեք, — կամ թե՝
— Մի տեսեք էն քուռակն ինչի՞ յա կաղում:
Հետո պիտի վեր կենար, ցրված խոտը հոնի փայտով հավաքեր, մոտեցներ Ալա եզին կամ կաղ քուռակի ոտքը շոյեր:
Մութն ընկնելուց ժամի զանգերը ծլնգում էին: Առաջին ծլնգոցին փափախը պիտի հաներ, խաչակնքեր, թեկուզ այդ պահին Ալա եզան կողքին էլ կանգնած լիներ: Եվ խաչակնքելիս հոնի փայտը ձեռքից բաց չէր թողնում:
Մենք բոլորս էլ գիտեինք, որ խաչակնքելուց հետո պապս ձայն է տալու.
— Նազու աղջիկ, դռները բաց արա...
Նազու աղջիկը տատս էր, ծերությունից մի քիչ կռացած, ականջի մեկն էլ խուլ: Եվ Նազու աղջիկը դռնակը պիտի բաց աներ. դռնակը պիտի ճռռար, ծլվստար, ինչպես սայլի անիվը սառույցի վրա:
Դռան շեմքին նստելը մի ուրիշ նպատակ էլ ուներ: Գյուղի մեծ փողոցը մեր տան առաջովն էր անցնում: Ուրիշ գյուղից եկողը առաջին անգամ մեր տան կողքով պիտի գնար: Անց ու դարձ անողները, հանդից տուն դարձողները՝ որը մի խուրձ խոտ շալակին, որը՝ լուծի կապերն ուսին ու բեզարած եզներն առաջն արած, որը՝ էշի վրա, ոտները գետնին քսելով, — մի խոսքով, իրիկնապահին ով անցներ փողոցով, պապիս «բարի իրիկուն» պիտի տար: Պապս էլ նրանց պիտի հարցներ, թե վարը պրծա՞ն կամ թե սարի այս ինչ խոտն ինչպես է: Ու մենք զարմանում էինք, թե որտեղից գիտի նա՝ ով ուր է գնացել և ինչի: Մի անծանոթ մարդ եթե անցներ փողոցով, պապս հանկարծ մեզնից մեկն ու մեկին կասեր.
— Հենց էր ղարիբ մարդ լիներ... Մի վազի, կանչի, թող մեր տունը գա...
Վազում էինք և մինչև չիմանայինք, թե ո՞ւմ հյուրն է, նրան բաց չէինք թողնում:
— Պապի, էն ղարիբը Իսաջանենց ղոնաղն էր, նրանց տուն գնաց:
Եվ պապս պիտի միտք աներ, թե նորեկը Իսաջանենց որի՞ հյուրն է, ե՞րբ է եղել նրանց տանը, ի՞նչ ծանոթություն կա նրանց մեջ: Եթե կասկածեր, կնոջը պիտի հարցներ.
— Նազու աղջիկ, հերու՞ էր թե մեկէլ տարին, էն որ Իսաջանենց Ադամի տղան սարուշենցի բրուտին բերեց: Էն ղարիբը նմանեցնում էր սարուշենցի բրուտին:
Տատս, եթե խուլ ականջն էր դարձրել նրա կողմը, պիտի գլուխը թեքեր, մի անգամ «հը՞» ասեր ու նոր միայն իր կարծիքը հայտներ սարուշենցի ղարիբի մասին:
Տավարը տեղաց անելուց հետո, եթե ամառվա գիշեր էր, պապս տնքտնքալով պիտի բարձրանար թախտը, արխալուղի կոճակներն արձակեր ու մի սպիտակ շոր գլխին կապեր, արտում շոգ ցերեկին հունձ անողի պես: Հողե գավաթի մեջ սառած սպասից մի քանի գդալ ուտելուց հետո պիտի թիկներ բարձի վրա ու քներ:
Առավոտ ծեգին ամենից կանուխ նա էր վեր կենում: Քաղցր քնի մեջ, մանավանդ երբ լուսաբացի զովն էլ մի քիչ պաղեցնում էր օդը և քունն ավելի անուշ դարձնում, պապիս ձայնն էինք լսում.
— Դե՝ վե՛ր եք, հրեն է՜, արևը դուրս եկավ հա...
Մենք ավելի ներս էինք շուլալվում, կոլոլվում վերմակի մեջ ու սկսում սուտ խռմփացնել: Ու մեկ էլ մի ձեռք վերմակի տակ խտղտացնում էր մեր ոտքերը, նրբանի կաշին, ծլոնգ էինք անում, նստում անկողնում ու ճմռում քնատ աչքերը:
— Դե հա, վե՛ր եք... տղամարդն էլ էդքան քնի... հրես ձմեռը էնքան արջաքուն տա՜ք... -ասում էր ու հոնի փայտի ծայրով դիպչում մեր մարմնի բաց մասերին, փշտացնում, ինքն էլ մեզ հետ ծիծաղում:
— Վե՛ր եք, ես ձեր ժամանակ կարգին տղամարդ էի... Հրես ձեր պսակվելու վախտը մոտենում ա հա, վե՛ր եք...
Մենք այն ժամանակ 8-10 տարեկան երեխաներ էինք: Ու պիտի վեր կենայինք, քնաթաթախ աչքերով չջոկեինք, թե ով ում տրեխն է հագնում, պիտի կռվեինք իրար հետ, թե ով է եզները տանելու, ո՞վ է վարի գնալու: Բայց, իհարկե, ավելորդ էր մեր խոսքն ու զրույցը, որովհետև պապս արդեն որոշել էր աշխատանքը, իսկ Նազու աղջիկը մեր պաշարը կապել էր, շարել բակում տնկած ցից փայտերի վրա:
Եվ ամեն արևածագի սկսում էր գյուղի առօրյան՝ չափած, հաշված:
Ձմեռն էր լավ: Աշխատանք քիչ կար, տավարը գոմումն էր, խոտն ու դարմանը մարագում: Պապս էլ դարպասի քարին չէր նստում, ոչ էչ պառկում էր բակում՝ թախտի վրա: Նրա փոխարեն, արև օրերին, հավերը, սառած գետինը կոխ տալով, մոտենում էին, վիզները երկարում, թռչում ու շարվում թախտի վրա, գլուխները ծածկում թևի տակ:
Պապս քուրսու մոտից չէր հեռանում: Շատ քիչ անգամ կմտներ գոմը, իսկ գյուղի հրապարակը գնալու սովորությունը չուներ: Կնստեր, մի շալ էլ ուսին կգցեր և կմտմտար, եթե մենակ լիներ, կժպտար քթի տակ՝ բարի և անչար մարդու ժպիտով:
Ձմեռ օրերին հյուրն անպակաս էր: Ով էլ լիներ, ինչ գործով էլ լիներ, մի օրվա փոխարեն, երկու-երեք օր էր պահում: Ու եթե հեռու գյուղերից մեկն ու մեկը, իր վաղեմի ծանոթը կամ թուրք «քիրվան» նրան այցի գար, մեր տունը դառնում էր հարսանքատուն: Նստում էին մինչև աքլորականչ, հին անցած օրերից պատմում, իրար հարցնում, մեռած մարդկանց վերհիշում, վաղուց անցած դեպքեր ու անթիվ անհամար պատմություն:
Մենք էլ նստում էինք այնքան, մինչև քունը հաղթեր, գլուխներս կախ էինք անում քուրսու թախտին, մինչև տատը բոթեր մեզ, զարթնեցներ ու վեր կենայինք, որպեսզի, վերմակի տակ պառկած, մի քիչ էլ լսեինք նրանց զրույցը:
Սնոտիապաշտ ու նահապետական վարք ու բարքով մարդ էր: Այնքա՜ն անգամ էր պատմել իր գլխով անցածը մեզ ու հյուրերին: Եվ հենց խոսքի կծիկը ետ տար թե չէ, մենք պիտի իմանայինք, թե որն է պատմում՝ այն, ինչ եղավ գյուղի ներքևի ավերակ մատուռում, երբ ջահել ժամանակ ընկերների հետ գրազ էր բռնել, գիշերով գնացել, որ փափախը դնի մատուռի ներսում, ու մի աղվես դուս էր թռել, վախից գյուղի ճանապարհը կորցրել ու մինչև լույս բոստաններում պտույտ էր տվել. կամ այն, թե ինչպես սարում գայլերը հարձակվել են ձիու երամակի վրա, ինքը պահվել էր ձիերի արանքում, մի կերպ ազատվել: Եվ պապս պատմությունն անելուց միշտ՝ կամ ջահել օրերին երանի պիտի տար, կամ էլ առանձին շեշտ տալով խոսքին, հայտներ, թե՝
— Աշխարքս միշտ կմնա, ասա մարդը սևերես չլինի...
Աշխարհից, չար ու բարուց անտեղյակ միամիտ երեխաներ էինք: Ու մեզ համար ամենից հզորն ու սարսափելին գյուղի գզիրն էր: Տանուտերը, որ հարևան գյուղում էր նստում, մեր գյուղի գործերը գզիր Իբիշի ձեռքով էր տեսնում: Մեկ էլ կտնկվեր կտուրին կամ կկռանար երդիկի վրա ու կկանչեր.
— Քյոխվից հրաման կա... տերության խարջը երեք օրում ուզում են: Չտվողին՝ Սիբիր…
Եթե հրամանը հասարակ էլ լիներ, Իբիշը սպառնալիքով պիտի վերջացներ խոսքը: Ոչ մի խնդիր, ոչ մի աղերս չէր կարող կակղեցնել նրա սիրտը:
— Ուզում ես թագավորի հողից ինձ քոչացնե՞ս... Չէ, չէ, բեր: Ես ի՞նչ պատասխան պիտի տամ քյոխվին: Ուզում ես խալխի մեջ ինձ խայտառակ անի՞: Չէ, չէ, բեր, չբերողին` Սիբիր...
Գզիր Իբիշը մեզ սարսափելի ու հզոր էր թվում, որովհետև պապս, որ մեր աչքում անվախ մարդ էր, գայլի հետ կոխ կացած, — պապս էլ էր խեղճանում, երբ գզիրը կանչում էր երդիկից կամ թե մոտենում էր դարպասի քարին նստած պապիս, շատ չոր ու կոշտ կերպով հայտնում տանուտերի հրամանը:
— Աղ ու հացը քոռացնի աչքերդ, Իբիշ…
Պապս էր ասում, երբ գզիրը հեռանում էր այնքան, որ էլ նրա խոսքը չէր լսի:
Եվ ամեն անգամ, երբ գար ու գնար Իբիշը, պապս տնքալ էր սկսում, դեմքի ժպիտը կորչում էր, մոռանում էր մեզ էլ, տունն էլ, եզն ու կովն էլ: Ամեն մի այցից հետո նա խոր թառանչով պիտի ասեր.
— Ախ, Եգոր, մի էստեղից դուրս գայիր... Յարաբ, ա՞չք ա լինելու քեզ տեսնեմ:
Այդ որ ասեր, մենք էլ էինք տխրում, թեկուզ մեզանից ոչ ոք չէր տեսել մեր քեռի Եգորին, որին տարիներ առաջ բռնել ու աքսորել էին: Մինչև վերջն էլ հայտնի չեղավ, թե ինչու են նրան բռնել: Գիտեին միայն, որ զինվոր եղած ժամանակ ընդդիմացել է, իբրև թե հրացան քաշել: Մեզ համար մութ էր այդ պատմությունը, չէինք տեսել ոչ նրան, ոչ էլ գիտեինք այն երկիրը, որտեղ, ինչպես պապս էր ասում, «ամառ, ձմեռ՝ ձյուն է»: Իր որդու մասին պապս չէր ուզում խոսել մեզ հետ, և եթե ձմռան գիշերներին, քուրսու մոտ նստած, հյուրերից մեկն ու մեկը պատահմամբ հիշեցներ նրան այդ մասին, անզգույշ հարց տար, պապս «էհ» պիտի աներ, ուսերը թոթվեր և մի քիչ լուռ մնալուց հետո այլ զրույց աներ:
Այդ դեպքը մի ստվեր էր մեր լույս օրերի վրա: Մեծերը տխրում էին, տատս սանդուղում պահած որդու գուլպաներին նայելիս, աչքերից ծլլացնում էր, գլուխն երերում: Եվ եթե հարցնեինք նրան, թե հեռու՞ է նրա տեղը, պատասխանի փոխարեն պիտի կռանար, համբուրեր մեզ, մի-մի բան էլ ձեռքներիս դներ, մեզ ուրիշ խոսք ասեր:
Սակայն ամիսներով մոռացվում էր այդ պատմությունը: Վար ու ցանքի ետևից էինք ընկնում, լուսաբացից մինչև իրիկուն աշխատում էինք, և մեզ թվում էր, թե մեր տանը ոչինչ չի պատահել, ոչ ոք չի պակասել, ոչ մի հոգս չի ծանրացել մեր տան գլխին:
Բայց հերիք էր մի աննշան դեպք, որ պղտորեր պապիս սիրտը ու մեզ էլ դարձներ մոլոր: Գալիս էին հյուր, ու հանկարծ գալիս էր և մեկը, որի հետ քեռիս ընկերություն էր արել,-միասին ոչխար են պահել կամ գնացել են անտառից գերան բերելու: Եվ քեռուս հին ընկերը այդ գիշեր մեր տունը պիտի դարձներ սգի տուն, պապս ընկճված ձայնով պիտի խոսեր նրա հետ, ավելի շատ հառաչեր, իսկ տատս նրան պիտի հյուրասիրեր առանձին գորովով և ամանը կերակրով լցնելիս, պիտի արցունքը կաթեցներ տաք ապուրի մեջ:
Սարսափելին անհայտությունն էր և այն հակասական լուրերը, որ մերթ ընդ մերթ լսվում էին հարևան գյուղերում և որպես փսփսուկ հասնում պապիս կամ տատիս: Մերթ լսում էինք, որ նրան տեսնող է եղել, այս ինչ քաղաքումն է ապրում ուրիշի անունով, պապս ձի էր նստում, գնում լուրը ստուգելու և հուսահատ վերադառնում: Մերթ պատմում էին, թե սահմանն անցել է, գնացել Իրանի հողը, իբր թե նամակ է ուղարկում, բայց նամակը բռնում են, տեղ չեն հասցնում:
Սոսկալին այդ անհայտությունն էր, որովհետև եթե ստույգ իմացվեր, որ նա էլ չկա, լաց կլինեին, ու մորմոքը կհալվեր տարիների հետ: Անթեղված կրակ էր նրանց վիշտը, որ մերթ բոցավառվում էր, որպես պայծառ հույս, մերթ դառնում մարմրին տվող տկար կայծ:
Պատահում էր, որ ձմռան գիշերին մեզնից մեկն ու մեկը հանկարծ զարթնում ու գլուխը հանում էր վերմակի տակից: Այդ գիշերներին շատ անգամ էինք տեսնում տատիս ու պապիս քուրսու մոտ նստած՝ ննջելիս: Տատս հանկարծ սթափվում էր, աչքերը տրորում, մոտեցնում բրնձով լի ամանը, մի բուռ բրինձ թափում քուրսու կարպետին, մատով մեկ -մեկ բրինձն ընտրում: Խոսում էին իրար հետ, համարյա ամեն գիշեր նույն ձևով, նույն հանգով:
— Բա ի՞նչ ասաց:
— Կտեսնեմ, — ասում է, — շատ ա դժվար...
— Հը՞:
— Դժվար ա, դժվար...
— Տվածնիս աչքերն առնի, բա հիմա՞ ինչ ա ուզում...
— Ճարներս ի՞նչ, պիտի տանք... Տեսնենք մի խաբար կբերի՞ ...
Ու մենք հատկանում էինք, թե կա մի մարդ, որ եթե մտքում դնի, ստույգ լուր կբերի Եգոր քեռուց: Ո՞վ էր այդ մարդը, մենք չգիտեինք: Հայտնի էր, որ երբեմն գզիր Իբիշը մեր տնից յուղ ու պանիր էր տանում նրա համար: Մի անգամ էլ երկու ոչխար տարավ ու հենց գոմի շեմքին երդվեց, որ անպատճառ կասի նրան: Գզիրը միջնորդ էր, ոչխարը քշեց հարևան գյուղը, որտեղ ապրում էր տանուտերը, և որի տանը շատ հաճախ լինում էր պրիստավը:
Աշնան մի օր պապս, որ առավոտ կանուխ ձի էր նստել ու գնացել հարևան գյուղը, ուրախ-ուրախ ձիուց իջավ, սանձը շտապով հանեց ձիու գլխից, ու մինչև ձին ներս կմտներ գոմի դռնով, շտապեց մեզ հայտնելու, որ տանուտերից հաստատ տեղեկացել է, որ քեռիս ողջ է և գտնվում է այսինչ քաղաքում:
— Անունն ի՞նչ էր էն անտերի... Տես է, հուշ եմ ասել: Լեզվիս պտկին էր, ամբողջ ճանապարհին ասում էի, որ մտահան չանեմ:
Հարկավոր էր խնդիր ուղարկել ամենաբարձր տեղը՝ հենց իրեն՝ ռուսաց թագավորին, ինչպես ասել էր տանուտերը:
Մեզ հեքիաթի պես էր թվում պապիս պատմածը: Եվ մինչդեռ տատս ուրախությունից շփոթվել ու անվերջ աղ էր լցնում ապուրի մեջ և խառնում, մենք զարմանքով էինք նայում մեր կարճլիկ, մազը սպիտակված պապին, որի կապույտ աչքերը պայծառացել, վառվում էին հույսից, հրճվանքից:
Ինչպե՞ս է գնալու նամակը:
— Պապի, թագավորը նամակդ որ ստանա, ի՞նչ պիտի անի:
Կկարդա, հրաման կտա պրիստավին, որ Խուրշուդով Եգորին որտեղ որ է սաղ-սալամաթ հասցրեք իրեն հորը:
— Բա ո՞նց ա գնալու նամակը:
— Էհ, դուք հլա աշխարքի որտեղն եք: Փոշտ կա, յասաուլ կա, պրիստավ կա: Տանելու են, թագավորի ձեռքին դնեն: Քյոխվան ասում էր, որ պտի լավ թղթի վրա գրել տաս, ղալամն էլ ոսկի պիտի լինի, թե չէ ընդունիլ չեն:
Ու մանկան վառ երևակայությամբ պարզ տեսնում էինք ոսկե գրիչը, որ պապիս խնդիրքն է գրում սպիտակ թղթի վրա, և խոսքերը պսպղին են տալիս, նամակը թռչունն իր թևով, սարերի վրայով հասցնում է ոսկի մի տուն, նամակը դնում է թագավորի ձեռքին:
Այդ իրիկուն տատս պանրի յողատ կտորները ջոկեց, լցրեց մի մորթու մեջ, բերանը պինդ կապեց: Եվ երբ պապս պատվիրեց պոչը ծաղիկ երինջին առավոտ կանուխ լավ խոտ տալ, մենք հասկացանք, որ նա յուղ ու պանրի հետ քաղաք է տանելու և պոչը ծաղիկ երինջին, որ մեր բոլորի սիրելին էր, մեր աչքի լույսը:
Սակայն ոչ ոք չառարկեց: Առավոտ կանուխ բոլորս ոտքի էինք, և մեզանից ամեն մեկն աշխատում էր մի քիչ էլ շոյել երինջի մեջքը, խոտի մեջ եղած չոր ծաղիկները ջոկել և տալ նրան: Պապս ձիու թամքին կապեց յուղն ու պանիրը և երինջին առաջ արավ: Դարպասից դուրս գալուց, երինջը ետ նայեց գոմի կիսաբաց դռնին ու բառանչեց: Գոմից նրան ձայն տվեց պառավ Սոնա կովը:
Երբ ձին ու երինջը ծածկվեցին բոստանի պատերի ետև, ու միայն պապիս փափախն էր երևում, որ ասես սև կատվի պես վազում էր պատի վրայով, մի քիչ էլ կանգնեցինք ու մեկ-մեկ ներս մտանք: Տատս սանդուղի առաջ կանգնել, հանում էր գուլպաները, կրծքին սեղմում, օրորվում, ասես գուլպաներ չէին, այլ որդու գլուխը:
Երկու օր հետո պապս վերադարձավ: Միրզա-Դավիթին էր գրել տվել խնդիրքը ու տանուտերի օգնությամբ հանձնել փոստին: Պոչը ծաղիկ երինջն էլ էր գնացել, յուղն ու պանիրն էլ: Փոխարեն պապս բերել էր թղթի փոքրիկ մի կտոր, որ տվել էին նրան նամակ ընդունելուց հետո:
— Նազու աղջիկ, լավ տեղ դիր, աչքի լույսի պես պահիր: Պատասխանն էդ թղթովն ա գալու... Թե որ կորա՜վ...
Եվ փոքրիկ թուղթը, որ մի քանի կտորի մեջ փաթաթելուց հետո տատս դրեց սանդուղի մի անկյունում, մեզ համար դարձավ և ամենից թանկը, և երկյուղալին:
Ի՞նչ կար այդ փոքրիկ թղթի մեջ, ո՞ւր է մեր պոչը ծաղիկ երինջը, մորթեցի՞ն, թե բառանչում է ուրիշի գոմում: Միտք էինք անում այնքան, որ հոգնում էինք, քնում ու երազի մեջ տեսնում, որ երինջը խոտի տեղ թուղթ է ուտում ախոռում…
Մի ձմեռ անցավ, նամակի պատասխանը չեկավ: Ամբողջ գյուղը գիտեր այդ մասին, և պապս մի տեսակ պարծանքով էր ասում, որ ինքը ռուսաց թագավորին նամակ է գրել: Մեր տուն հյուր եկողներին նա պատմում էր՝ թե ինչպես է Միրզա-Դավիթը գրել:
— Է, մենք էլ ասենք ապրո՞ւմ ենք: Էնպես ղալամ ունի անիրավը... Ինձ որ տեսավ, երեսիս նայեց, թե Արություն ապեր, ուզում ես ասեմ, ինչի՞ ես եկել ինձ մոտ: Ասաց թե դու ուզում ես, որ թագավորին նամակ գրեմ Եգորի մասին: Մնացի չորացած: Վերջը գրքերը բաց արեց, կարդաց, կարդաց, մինը գրեց, մյուսը հանեց, օրենքը գտավ: Ոսկի ղալամը դրեց թղթի վրա... Մի զարմացք էր որ... Է՜դպես էլ գիր, է՜դպես էլ զորություն...
| Next page | ||