Բակունց Ակսել՝ Մթնաձոր | |
Լսողն էլ իր հիացմունքն էր հայտնում Միրզա-Դավիթից և պատմում, թե ինչ հրաշք գործեր է կատարել նա:
— Նրա ղալամը քարին էլ դնես, քարը կճաքի....
Ձմեռն անցավ: Ամենից անհամբերը մենք էինք:
— Պապի, բա պատասխանը ինչու չի գալիս...
— Այ որդիք, հենց իմանում եք, թե թագավորը ունի չունի էդ հոգսն ունի: Կռիվ կգա, ժողովուրդին կերակրել կա: Օրը ես հազար ասեմ, դու երկու հազար իմացի, էդքան նամակ ու խնդիրք ա ստանում: Հալբաթ մի օր էլ մերը ձեռքը կհասնի… Բա էս թուղթը ինչի՞ համար են տվել... Էդպես էլ վրան գրած ա.-Արություն Խուրշուդովից նամակ ռուսաց թագավորի վրա:
Գարունը եկավ: Մի օր էլ գզիր Իբիշը ձայն տվավ, որ հարևան գյուղում ժողով կա:
— Թազա պրիստավ են դրել, այ ժողովուրդ, թազա քյոխվա են ընտրելու, տունը մի մարդ: Չեկողին՝ Սիբիր:
Տանուտերի ընտրության պապս չգնաց: Ալա եզը այդ օրը տնքում էր, քթածակերից փսլինքախառն արյուն էր գալիս: Պապս հաճախ գոմն էր գնում, նայում եզան, պատվիրում, որ տաք մոխիր բերեն կամ էլ ժամերով շոյում էր մեջքը, փաղաքշական խոսքեր ասում:
Մի քանի օր անց, երբ հիվանդ եզը ոտքի էր կանգնել, ու ոտքերը զգուշությամբ փոխելով, հոտոտում էր գետինն ու բակի քարերը լիզում, պապս իր սովորական տեղում նստած, հոնի մահակին հենած, աչքը ճանապահին էր, հանդից տուն դարձողներին: Ու մեկ էլ երևաց գզիր Իբիշը, մոտեցավ ու ասաց.
— Թազա պրիստավը քեզ էգուց առավոտ կանչել ա: Վախտով էնտեղ լինես: Թե չէ... ասում են չար մարդ ա...
— Խեր լինի, Իբիշ...
— Հաստատ տեղեկություն չունեմ. ինձ միայն հրամայված ա էդպես...
— Ո՞վ ասեց քեզ:
— Թազա քյոխվեն, Մուքելանց Առստամը...
Պապս էլ ոչինչ չհարցրեց: Իբիշը հեռացավ, լավ չէր, որ Առստամն է ասել: Հին հաշիվ ուներ նա պապիս հետ:
— Ի՞նչ էր ասում էն բայղուշը, — հարցրեց տատս:
— Առստամը կանչել ա, թազա քյոխվան:
— Հը՞. — պապս նորից կրկնեց:
— Պատասխան եկած չլինի՞, — ասաց տատս:
— Կարող ա, վախտն ա, եկած էլ չլինի, հրես որտեղ որ ա կհասնի: Համա ասեց պրիստավն է կանչում... հը՞ — դարձավ նա մեզ: Մենք հաստատեցինք, որ Իբիշն այդպես էր ասել, և որպեսզի ավելի ստույգ իմանանք, պապս մեզ ուղարկեց Իբիշի մոտ մի անգամ էլ հարցնելու: Իբիշը նախ թոնթորաց, թե չենք թողնում, որ հանգիստ հաց ուտի, ապա՝ բեղերը սղալելով՝ մեզ հայտնեց, որ պապիս կանչողը պրիստավն է, բայց ինքը հրամանը ստացել է Մուքելանց Առստամից:
— Հենց քու ասածն ա լինելու, Նազու աղջիկ, — ասաց պապս, մեզ լսելուց հետո: — Երևի պատասխանը եկել ա, կամ ո՞վ գիտի թագավորի կողմից մի հարցմունք ունի:
Քնելուց առաջ պապս պաավիրեց ինձ առավոտյան ավելի կանուխ վեր կենալ: Ես նրան պիտի ուղեկցեի, ձին պիտի պահեի, մինչև պապս ներկայանար պրիստավին: Ուրախությունս անչափ էր: Ես պիտի տեսնեի հարևան գյուղը, պապիս թարքին նստած ես պիտի բարձրանայի սարի գագաթը, որ մեր բակից անչափ հեռու էր երևում: Վերջապես ես պիտի տեսնեի պրիստավին: Այս մտքին անցնելիս, ուրախությունը տեղի էր տալիս կասկածի, երկյուղի:
Լուսաբացին տատիս մի անգամ ձայն տալուց իսկույն վեր թռա և արագ-արագ հագնվեցի: Պապս բակում ձիու սանձն էր հագցնում: Քիչ հետո երկուսով էլ նստեցինք ձին ու ճանապարհ ընկանք:
Գյուղից երբ մի քիչ հեռացանք, ինձ համար ամեն ինչ նոր էր և անծանոթ: Հարցերիս վերջ չկար: Ու դեռ մեկի պատասխանը չստացած, մյուսն էի տալիս, իսկ պապս դողդոջ ձայնով պատասխանում էր, երբեմն կանչում ձիուն, սանձը ձգում, հենց որ ձիու ոտքը քարին էր դիպչում:
— Հրեն է՜, էն սպիտակ տունը, կտուրն էլ կարմիր, — ցույց տվավ պապս սարի գագաթից դեպի հովիտը, — պրիստավը էնտեղ ա նստում:
— Պապի, որ թագավորը գրած լինի թե իրավունք եմ տալիս, քեռիս քանի՞ օրում կգա:
— Մի աչքը ճպելում: Թագավորի համար ի՞նչ: Ուզենա մի օրում հազար ոչխար մորթել տա, կանի:
— Հազար ոչխա՜ր...
Քիչ հետո մենք սպիտակ շենքի մոտ էինք: Ինչքան նորություն կար ինձ համար: Փողոցները ավելի լայն էին, տներն ավելի սիրուն: Փողոցում շատ ժողովուրդ կար: Խանութների առաջ մարդիկ խռնվել էին իրար՝ յուղ էին ծախում, կով, բուրդ, մեկն իր ապրանքն էր գովում, մյուսը բարձրաձայն սակարկում էր գնորդի հետ: Մի քանի հոգի բարևեցին պապիս: Այդ ինձ ուրախություն պատճառեց:
— Տես ինչ պապի ունեմ, որ էս հեռու տեղումն էլ են նրան ճանաչում:
Սպիտակ տան առաջ իջանք, ձին քաշեցինք բակի ստվերը: Սանդուղքի վրա նստոտել էին գյուղացիք՝ հայ, թուրք, ոմանք զրուցում էին իրար հետ, ոմանք պատի ստվերում պառկել էին, գլխատակին՝ աղլուխի մեջ փաթաթած պաշարը: Պապս մոտեցավ, խառնվեց նրանց: Մի րոպե ես նրան իմ աչքից կորցրեցի, սիրտս ահ ընկավ, և երբ տեսա նրա սև փափախը, կանչեցի՝
— Պա՛պի:
Ժպիտն երեսին մոտեցավ, պաավիրեց, որ ձիուն լավ նայեմ, չթողնեմ, որ մյուս ձիերին մոտենա:
— Քեզ քացի կտան, աչքդ վրան պահիր: Թե որ պատասխան եկած լինի, քեզ համար խուրմա եմ առնելու:
Նրա խոսքը կիսատ մնաց. մեկը սանդուղքի գլխից կանչեց.
— Խուրշուդով Արություն:
Տեսա, թե ինչպես պապս արագ քայլերով հասավ սանդուղքին. աստիճանների վրա նստած գյուղացիք տեղ տվին, որ անցնի, հետո պապիս սև փափախը ծածկվեց դռների ետև:
Ձիու սանձից պինդ բռնած, աչքս չէի հեռացնում փակ դռներից: Երբեմն դռները բացվում էին, ներս ու դուրս էին անում փայլուն կոճակավոր մարդիկ, աստիճաններին նստոտած մարդկանցից ոմանք ոտքի էին կանգնում, խոնարհ գլուխ տալիս: Իմ աչքին բոլորն էլ պրիստավ էին, ու ես չէի կարողանում ջոկել, որն է ամենից մեծավորը:
— Պրիստավն էն ա՞, — հարցրի ես կողքիս նստած մի ալևորից, որի գլխին փաթաթած կեղտոտ շորի վրա ու այտոսկրին արյան չորացած կաթիլներ կային:
— Էն ուրյադնիկ Վասոն ա. պրիստավը օթաղումն ա, — ասաց նա: Ես էլ չհարցրի, թե ուրյադնիկը պրիստավի ի՞նչն է: Սակայն հետաքրքրությունս ավելի սաստկացավ: Եթե ուրյադնիկին այդքան շատ ոսկի կոճակ ուներ, ապա ինչեր կլինի պրիստավի հագին: Իսկ թագավո՞րը...
Ինձ թվաց, թե սպիտակ տան ներսում մեկը գոռգոռում է, ոտքը գետնով տալիս: Սանդուղքի քարին նստոտած մարդկանցից ոմանք իջան, կանգնեցին բակում:
Հանկարծ դռները բացվեցին, երևացին մի քանի ձեռքեր, իրար խառնված մարմիններ, անթիվ փայլուն կոճակներ և այդ ամենի մեջ պապիս սպիտակ գլուխը:
Ձեռքերն իջնում էին նրա գլխի վրա:
Ու մինչև ես բարձր ծկլտացի, ձիու սանձից բռնած վազեցի սանդուղքի կողմը, պապս արդեն թափ էր տալիս փեշերի փոշին: Մեկը վերևից ոտքով շպրտեց նրա սև փափախը, ու դռները նորից փակեցին:
Մի քանի հոգի սիրտ արին, մոտեցան: Սակայն ոչ ոք ծպտուն չհանեց: Իսկ երբ բակում երևաց ուրյադնիկը, նրանք էլ հեռացան: Պապս գլխարկը թափահարեց ու դարձավ ինձ՝
— Ձին պահի, բալաս... Պատասխանը դեռ չկա...
Բերանից արյուն էր գալիս: Ես տեսա նրա ջարդված ատամը: Եվ արյունը, թքի հետ խառնված, շրթունքների արանքից կաթում էր արխալուղի վրա:
Ձին մոտ քաշեցի: Մեր գյուղացի մեկը օգնեց ինձ էլ, պապիս էլ ձին նստելու:
Անխոս ճանապարհ ընկանք...
Պապս գլուխը կախել, ձախ ձեռքով բռնել էր ծնոտը: Ես պինդ գրկել էի նրան, գլուխս հենել մեջքին, լսում էի նրա ընդհատ շնչառությունը. պապս լալիս էր:
Գյուղից դուրս գալուց հանկարծ արցունքներս, ամբարտակը պատռած ջրի պես, դուրս թափվեցին: Ես ավելի պինդ փաթաթվեցի նրա մեջքին:
Երեկոյան, երբ պապս, ատամների ցավից տնքալով, հազիվ լսելի պատմում էր, թե ինչ եղավ ներսում, երբ ներկայացավ պրիստավին, երբ Մուքելանց Առստամը նրա ականջին մի բան փսփսաց, պիստավը փրփրեց, հայհոյեց և ոտքերը գետնին տալով, բռունցքները օդում ճոճելով, ասաց՝
— Ես քեզ ցույց կտամ, թե ինչ է նշանակում թագավորին գանգատ ուղարկել պրիստավից...
Իզուր էր պապս փորձել թարգմանի միջոցով հայտնելու՝ թե ինքը ռուսաց թագավորին նամակ է գրել միայն իր որդու` Եգոր Խուրշուդովի մասին:
— Բերանս բաց արի թե չէ, մի անգամ խփեց. աչքերս սևացան, գլուխս շուռ եկավ: Էլ միտս չի՝ թե ինչպես դուրս քցեցին... Առստամը ծիծաղում էր բեղի տակ...
Այն օրից շատ տարիներ են անցել: Պապս վաղուց է մեռել: Գերեզմանի հողը նստել է, քարը թեք է ընկել, գրերը մամռոտել են:
Նրանից մի տարի հետո մեռավ և տատս:
Եվ մինչև վերջին րոպեն միամիտ ծերունին հավատում էր, որ մի օր պատասխանը գալու է:
Երբ հիշում էր այն օրը, դեմքն այլայլվում էր, հույսն աղոտանում: Սակայն այդ տևում էր միայն մի վայրկյան: Հետո նորից էր հույս տալիս իրեն էլ, մեզ էլ.
— Նազու աղջիկ, ես մեռնում եմ: Հուր հավիտյան պարտական մնաս, եթե պատասխանն ստանալիս չգաս, իմաց չտաս... — ասել էր նա մեռնելիս:
Նազու աղջիկն էլ դատարկ ձեռքով էր պառկել նրա կողքին: Ու նրա մոտ թաղել էին և թղթի այն կտորը, որը՝ որպես թանկագին ավանդ՝ պառավը պահում էր սնդուկի մեջ:
Եվ երբեք էլ չիմացվեց, թե ինչ եղավ Եգոր Խուրշուդուվը... Մնաց որպես անլուծելի առեղծված:
Շատ տարիներ են անցել: Այդ անցյալը դարձել է հիշողություն, տարիները խունացրել են երբեմնի պայծառ-գույները: Ու մեկ-մեկ աչքիս առաջ է գալիս ծերունի պապս՝ աչքերը կապույտ, բարի, միամիտ ժպիտով: Հանկարծ ավերվում է պատկերը, ժպիտը դառնում է ցավ... և ջարդված ատամներից ծորում է թքախառն արյունը...
ԲՐՈՒՏԻ ՏՂԱՆ
Քամին հալածում է մառախուղի թանձր քուլաները: Նրանք խրտնած փախչում են ձորերով սպիտակ ոչխարի պես: Մառախուղի փեշերից ցցվում են պղնձագույն ժայռերի կոնուսները: Քարափոր տներից ծխի կապույտ ժապավենը ձգվում է դեպի վեր և մեդուզայի զգուշությամբ փաթաթվում խոնավ ժայռերին: Լեռան ետևից բարձրանում է արևը, մամուռից կաթկթում է անձրևաջուրը:
Տերրասի ձևով բարձրանում են ժայռերը, մեկը մյուսից տձև, ահռելի: Ահա մեկը՝ ռնգեղջյուրի նման մռութը հառել է մի ուրիշի՝ որ վիթխարի գորտի է նման: Նրանց մոտ մի ժայռ՝ կարծես արձանացել է հեթանոս քուրմը: Նրանից բարձր՝ քարե արծիվը ճիգ է անում թևերը թափահարելու ու չի կարողանում:
Այս մեր գյուղի, մեր Գյունեյ թաղի թիկունքն է, մի սարսափելի լաբիրինթ, որի խոր ձորերում բարակ առուն վշշում է փրփրած հեղեղի նման, ուր ծտի ոտքի տակից գլորված ավազն անգամ հազար արձագանք է տալիս:
Ավելի խորը Դրնգանն է, լռակյաց, հիվանդոտ և աղքատ մարդկանց բնակավայրը, ուր ամառվա երկար օրն էլ արևը հազիվ մի ժամ ջերմացնում է: Տարին բոլոր այդ ձորերում ստվեր է, խոնավություն: Մարդիկ դեռ ապրում են քարանձավներում, բարձրանում են քարե սանդուղքներով: Ուռենու մամռոտած փչակով ժայռից ժայռ ջուր են բերել ու քարերի վրա բազմացրել ընկուզենի: Երբ հորդ անձրև է լինում, ավազախառն հեղեղը ահագին վշշոցով իջնում է ժայռերից, աղմկում, քամուց ընկուզենիները խշշում են, ձգում են արմատները և կռանում հեղեղի վրա:
Մեր Գյունեյ թաղը արևոտ է, գետի ափին: Կամարակապ հինգ աչքանի կամուրջը ձգվում է գետի վրայով, այգիների մեջ է մտնում լայն ճանապարհը, բարձրանում ժայռի վրա փորած սանդուղքով և մտնում քաղաք:
Ջաղացները սահմանն են: Իսկ նրանից դեն քաղաքն է... Սահմանագլխին բարձր ժայռի վրա նավթի պահեստն է, որի ստորոտով ջուրը շառաչելով իջնում է ջրաղացների վրա:
Արևը չորացնում է ժայռերի խոնավությունը: Տաք ու փափուկ գոլորշի է բարձրանում աթարի դեզերից, բակերից ու բոստաններից: Անա զիզին փեշերը շաղաթաթախ, ոտքերը ցեխոտ, դեռ կանաչ պամիդորները քաղում է, գոգը լցնում: Շեմքի մոտ չոր խսրի վրա կատուն մեկնվել է ու տաքանում է:
Անա զիզին տնքտնքալով բարձրանում է քարի վրա և կանաչ պամիդորները շարում պատուհանի փայտերին, որ ավելի շուտ կարմրեն...
* * *
Յոթ-ոսթ տարեկան երկու մանուկ բարձր ժայռի գլխից նայում են Գյունեյ թաղին, դողդողացող գոլորշուն: Անա զիզու բոստանին, աթարի դեզերին... Դիմացը, ընդարձակ տափարակի վրա քաղաքն է: Արևի տակ շողշողում են թիթեղյա կտուրները, կարծես տները ապակով են ծածկված: Ու այդ սպիտակ փայլի մեջ ավելի պարզ երևում է «ռուսաց ժամի» ոսկեզօծ գմբեթն ու խաչը: Արևի ճառագայթներն արտացոլում են այնպիսի փառահեղությամբ, կարծես գմբեթն ինքը արև է քաղաքի արծաթյա փայլի մեջ: Իսկ ավելի հեռուն, արևմուտքում երևում է բարձր լեռնաշղթայի թելը:
Գետի ափին կանայք ցորեն են լվանում: Նրանք կռանում են, ձեռքերը մինչև ուսերը քշտած հետ ու առաջ տանում ջրի մեջ: Մի քանի կտուրների վրա դեղնին են տալիս դդումները, մի քանիսն էլ փռել են լաթերը, կարմիր, կանաչ:
Մանուկները միատեսակ են հագնված՝ երկուսն էլ տրեխավոր, չթե հասարակ շապիկ, արմունկները կարկատած: Նրանցից մեկի գոտին ծոպավոր է, կարմիր, կապույտ փունջերով:
Աջ ու ձախ խոր ձորեր են... Ահա Գայլաբունի ձորը՝ հատակը մութ ու խոր. վշշոց է գալիս ներքևից՝ ջո՞ւր է վազում, թե ժայռերի ճեղքերում խուլ քամին է շաչում: Մանուկներից մեկր քար է շպրտում, կռանում են ականջ դնում… Քարը խուլ արձագանքով ընկնում է... Ու դարձյալ չեն կարողանում որոշել, ջուրն է վշշում, թե քամին: Վայրի աղավնիների երամը փռռոցով դուրս է թռչում անդունդից և, քարի գլորվելուց վախեցած, ճախրում արևի տակ, ապա նորից իջնում մութը: Մի քանի րոպե արևի տակ փայլփլում են նրանց սպիտակ թևերը: Մանուկները լուռ լսում են, ու ձայն չի գալիս ներքևից: Նրանք նայում են իրար և կամաց հարցնում.
— Ու՞ր կորան...
Վեր են կենում մանուկները, հացի կապոցն առնում և բարձրանում դեպի բրուտի քարանձավները: Նեղ արահետ է, որ գոյացել է մարդկանց ոտքերի հետքից, սմբակների տրոփելուց: Որտեղ քարը փոքր է, գոյացել են խոռոչներ: Կարծր տեղերը պսպղում են կապույտ փայլով: Այդ արահետի կապերն են՝ սանդուղքաձև, որին հասնելուց ձին մռութը կռացնում է, նախ հոտոտում, զննում և ապա զգուշությամբ ոտը փոխում, ինչպես սառուցի վրա: Չլինի թե ոտքը սահի:
Եվ ինչ շատ են այդ արահետները, որ կոշտացած ձեռքի երակների նման ցանց են կապել քարափների, ժայռերի ու քերծերի վրա, ճյուղավորվում են, բաժանվում իրարից, մեկը մի ձոր է իջնում, մյուսը մի քարափ բարձրանում, մի տեղ լայնանում, մի տեղ բարակ առվի չափ նեղանում,-ու դարձյալ միանում իրար:
Կա ձմեռվա ճանապարհ, որ անցնում է արևկող տեղերով, վտակների ավազոտ հունով, կա գարնան ճանապարհ, կա այծի առապար, որ բանուկ է միայն մի ամիս, մինչև քարափի գլխին բուսած թփերի կանաչելը. և ինչ թեթևությամբ այծերը ժայռի ուղղաձիգ լանջով քայլում են, դունչը մեկնում մի ծաղկի, որ գլուխը կախել է անդունդի վրա:
Մանուկները գնում են միայն ծանոթ արահետով, որ տանում է դեպի բրուտի քարանձավները: Իսկ մնացած արահետները նրանց համար և՛ երկյուղալի են, և՛ անծանոթ, որոնք ով գիտե, ինչ մութ ձորեր են մտնում. այ հենց այս մեկը, որ կեռմաններով իջնում է Հումբաթի ձորը, այնտեղ, ուր ապրում է լիսեմնը, գանգուր մազերով այն կենդանին, որ գայլի նման չորեքթաթ է գնում, իսկ ծիծաղում է, ինչպես մարդը:
Ջինջ ուրախությունը պատում է ինձ, երբ գրում եմ այս տողերը ժայռերի մեջ կորած երկու մանուկների, գանգուր մազերով լիսեմնի և բրուտների քարանձավի մասին, որ մյուս ժայռերից տարբերվում է մարդու ձեռքով փորած խոռոչներով, որի կիսամութում, ոտքը ժայռի վրա կախած բրուտը պտտեցնում է փայտյա «չարխ»-ի կլոր տախտակը և հողագույն բազուկներով լպրծուն կավից սարքում կուժ ու գավաթ:
Ես և իմ ընկեր Անդոն հաց ենք տանում նրա հոր՝ բրուտ Ավագի համար: Գունավոր աղլալխի մեջ Անա զիզին փաթաթել է լավաշ, խորոված սիմինդր, սխտորով լոբի, մի քանի վարունգ և մի քիչ պանիր:
Բրուտի քարանձավը երկու մասից է՝ առաջինն ավելի ցածր, երկրորդը՝ բեմի չափ բարձր: Առաջին մասում «չարխն» է, ջրի կուժը և կավե ցեխը. երկրորդ մասում բերանն ի վայր շարված են դեռ չթրծած կժեր, կուլաներ, գավաթներ, դորակներ: Քարանձավը դուռ չունի: Դուրս գալուց բրուտ Ավագը մի քանի քար է դարսում իրար վրա, վերևն էլ դնում ցաքի փուշ, որպեսզի ինչպես ինքն էր ասում «քամին խաղար» և չորացներ ամանները:
Նրա արհեստանոցի կողքի ժայռի բնական ճեղքը հարմարեցված է ամաններ թրծելու համար: Այդպիսի հորեր ունեն այն հինգ-վեց բրուտները, որոնց արհեստանոցի դռները մութ անցքերի նման երևում են շատ հեռվից:
Բրուտներն այդտեղ են հավաքվել, որովհետև մոտիկ կարմիր կավի հանք կա, բացի այդ, ժայռի մոտով ամառ ձմեռ անցնում է բազուկի հաստությամբ առվակ, որից առնում են և խմելու, և ցեխը կոխ տալու ջուր:
Հի՜ն, շատ հին են այդ արհեստանոցները: Քանի սերունդ է աշխատել քարանձավի խոնավ կիսամթում և որդոց որդի ժառանգություն թողել կավը թրծելու արհեստը:
Տխրություն է պատում, երբ հիշում եմ ցնցոտիների մեջ պատած, ցեխոտ ոտքերով ու ձեռքերով այդ մարդկանց, որոնք օրն ի բուն քարերի մեջ, արևի լույսից զուրկ, կավի կույտերը կոկում էին, քերում, սեղմում բռունցքով, քրտինքը խառնում ցեխին, որ նրանց ոսկրացած մատների տակ ձև էր ստանում:
— Ա՜, արևնիդ կծեմ, եկա՜ք, — կանչում էր բրուտ Ավագը մեզ տեսնելիս. — Այ, ձեզ մատաղ, էս կողմը նստեք, էդտեղ փոս կա... Էս ա, հա՜... Էս կուժն էլ պրծնեմ, վեր եմ կենալու... Եգոր, հե՜յ, Եգո՜ր... — կանչում էր նա, և քարանձավը հազար բերան արձագանք էր տալիս, նույնիսկ թրծած կժերը մեղմ զրնգում էին: Եգորը նրա հարևան բրուտն էր. ու կողքից լսվում էր Եգորի խուլ պատասխանը, կարծես գետնի տակից էր գալիս:
— Անդո, բալա, վազի չոլախին ասա, գա հաց ուտենք...
Ու կաղ ոտքը քաշ տալով, չոր ցեխի տախտակ դարձած գոգնոցը թխկթխկացնելով, գալիս էր Եգորը՝ մազերը գզգզված, այտին՝ ցեխի չորացած շիթ:
— Հը՞, բաջօղլի, Գյունեյ թաղը ո՞նց ա... Մեռնողն ա շատ, թե ապրողը...
Այդ դեղնած, սմքած մարդը, որի մազոտ կուրծքը միշտ բաց էր, կրծոսկրները դուրս ցցված, — մեզ հրեշի պես էր թվում, որին բանտարկել էին քարանձավում: Թեև նա գյուղում տուն ու ընտանիք ուներ, բայց տարվա մեծ մասը դուրսն էր, արհեստանոցում, քար ու քարափի վրա:
— Անդո, աշխարհքում խելոքն է շատ, թե դուռակը...
— Դուռակը, — պատասխանում էր Անդոն:
— Ա՛յ մալադեց... Դե բաց արա, բաց արա տեսնենք Անա զիզին ինչ ա ղրկել... Պա՜հ, պա՜հ, խիա՜ր, կանաչ խիար...
Եվ առողջ ատամներով վարունգը երկու կես էր անում...
* * *
Ահա մեր գետը, մեր զուլալ գետը, որի հունի խիճերը մեկ մեկ կարելի է համարել: Հորթերը վախվխելով, պոչը վեր պահած մտնում են ծանծաղուտները ջուր խմում և սարսռալով հետ գալիս: Սառն է ջուրը, բարձր սարից է գալիս, ուր միշտ մռայլ ամպ է նստում, ամպի տակ սառուցի հաստ շերտեր:
Իսկ երբ վարարում է... Կոճղեր է բերանն առնում, գազազած շան նման շղթան կրծոտում, մեկ այս ափին տալիս, մեկ այն, նոր հուն ճեղքում, ավերում բոստան ու մարգագետին: Շյուղի նման դողում է փայտյա հին կամուրջը, իսկ գետը ծանր քարերը երախն առած շպրտում է կամուրջի կամարներին, ասես զայրանում է, որ կամուրջն իր հոսանքը բաժանում է ճյուղերի:
Գարնան մթնկա գիշերներին վշշոցը ահարկու սարսափ է տարածում գետափի տներում, Դրնգանի ձորերում: Ջաղացները կանգնում են, վառած լապտերները ձեռքին մարդիկ գիշերը մոտենում են գետին՝ տեսնեն չի՞ բարակել:
Գյուղից ներքև, մի բարձր ժայռի մոտ, գետը արմունկ է կազմում ու կորչում ժայռերից պոկված հսկա քարերի արանքում: Ամեն տարի հեղեղն այդ քարերի վրա կիտում է ջարդված ծառեր, կոճղեր, թփեր, թռչունների քանդված բներ: Գետը հենց հասնում է քարի այդ մասին թե չէ, կորչում է, ջրերը շառաչյունով ներքև են թափվում և կատաղած, կապույտ փրփուր կտրած դուրս գալիս Նեղը:
Նեղը, Լաստի խութի կարանը... Բնական այդ մեծ քարայրում, որից սև ջուր է դուրս հոսում, իբրև թե ապրում է օձերի թագավորը, գոհարապատ թագը գլխին: Անա զիզին ձեռքերը ծնկներին է խփում, թուխսամոր նման ձեռքերը տարածում մեզ վրա և լացակումած աղաչում, որ Նեղում չլողանանք, ոչ էլ կարանի մոտ, այլ բաց տեղերը, ուր գետը փռվում է և հանդարտ հոսում ավազուտի վրայով:
— Հա՛, Զիզի հա... Մոտիկ տեղ ենք գնում...
Եվ Անդոն, սև, ծաղկատար երեսով իմ ընկերը, շրթունքները հաստ ու կարմիր, — Անդոն նայում է ինձ, ձեռքով նշան անում դեպի ներքև, դեպի գետի արմունկը, փրփուր ջրվեժների մոտ:
Կուրծքը սպիտակ ջրածտերը քարից քար են թռչում, պոչը երերում, ծվծվում ու գնդակի պես իրենց նետում դեպի ջրի երեսին միանման պտույտ անող սև մժղուկների երամը: Դիտում ենք և զարմանում, թե ինչպես են նրանք մտնում փրփուրի մեջ, կորչում ջրվեժի խոնավ փոշու շղարշում, նստում ցից քարերի ծայրին և անվախ ծվծվում, այնինչ շուրջը, գետը մռլտոցով քարերն է կրծում:
— Անդո, ա՜յ էն մեկին կարաս խփես...
Անդոն կուզեկուզ մոտենում է, փոքրիկ խիճը ձեռքին: Ու միշտ ջրածիտն ազատվում էր անակնկալ վտանգից:
— Թե իմացար նրանք որտեղ են քնո՜ւմ...
— Նրանք չեն քնում...-Եվ Անդոն լեզվով ծպծպացնում է, գլուխն օրորում:
— Նրանք ջրի վրա ճոճք են շինում, մեջը քնում... Թե Զիզին թողար մթնով գայի... Բոլորին էլ կբռնեի...
— Բա լիսեմնը...
— Լիսեմնը էստեղ չի գալիս... Նրա տեղը վերի ձորն է...
Ժայռերի ստվերոտ կողերը մամուռով է պատած: Ջրի ցնցուղները թռչում են վերև, հասնում նրանց... Ու երբ ժայռի տակով կուզեկուզ անցնում ենք, մամուռի ջուրը արճիճի ծանրությամբ կաթում է մեր բաց գլխին:
— Էն ի՞նչ էր ֆշշաց...
— Սո՜ւս... օձ կլինի... էստեղ օձի բներ են: Որտեղ քեղ կա, էնտեղ էլ օձը...
Ու սարսափով, վախից զգուշ կոխելով ցատկում ենք քարից քար, ընկնում գետափի բանուկ ճանապարհը:
— Անդո, քեղն ո՞վ է տնկում...
— Օձերը, — լրջությամբ և մեծի տոնով պատասխանում է ընկերս: Եվ հավատը, որ օձը հողի մեջ թաղում է քեղի սերմը, ինչպես կոտեմը մեր բոստանում, ու հետո ծլում է, մեծանում լայնեզր, ճեղքված տերևներով քեղը, թփակալում և անանցանելի դառնում, և վտանգավոր, որովհետև նրա տերևի կպած տեղը մրմռում է, բշտիկներ են առաջանում. — այդ հավատը արմատանում է ինչպես թուփը, որի մագիլները կպել են ծանր քարին:
— Անդո, էդ քեզ ով է ասել...
— Չոլախ Եգորը...
— Բա նրան ով է ասել...
— Ո՞վ պիտի ասի... Իրա գլխիցն ա դուրս բերել: Ինչքա՜ն բան գիտի էն չոլախը...
Ու Նեղին դեռ չհասած, շորերս մաշկում ենք, կռնատակին դրած վազում: Իսկ Նեղն արդեն լիքն է արևից խանձված մանուկներով:
Անդոն քարից քցում է իրեն, օդի մեջ պտույտ անում և թաղվում փրփուրի ամենախոր տեղը... Ապա գորտի նման դուրս է թռչում և պառկում քարի վրա, արևի տակ:
— Անդո, կովը քեզ կուտի՞:
— Չէ... Կսատկի:
— Գոմե՞շը...
— Չէ՛:
— Ձի՞ն:
— Չէ՛... Մենակ ուղտը կուտի:
— Բա նա չի՞ սատկում:
— Չէ՛... Ուղտը ոչ օձից է վախում, ոչ քեղից: Նրա թուքը որ երեսիդ կպչի կվառի:
— Ո՞վ ասեց էդ... Չոլա՞խը:
— Չէ, ուղտապանից եմ իմացել:
Եվ նորից ցատկում է դեպի փրփուրը:
Մեր լողալուն չափ սահմանը կապտկելն էր: Խշրտոցով իրար էին կպչում մեր ատամները, և ինչքան էլ սեղմում էինք ծնոտներս, չէր հաջողվում ատամների կտկտոցին վերջ տալ: Արևը թեքվում էր, ստվեր էր ընկնում գետի վրա, ու սկսվում էր բարակ քամին:
— Է, հերիք... Դո՛ւրս եկ:
Վերադառնում ենք այգիների ճանապարհով: Քար ենք քցում ա՛յս թթենուն, ա՛յն ընկուզենուն, ցանկապատի վրա կախ ընկած մոշն ենք ուտում, ամեն աղբյուրից ջուր խմում, մինչև հասնենք կամուրջի գլուխը:
— Անդո, Անա զիզին հրեն դռանը:
— Դու առաջ անցի... ձեր պատի տակ կսպասես, որ հարցնի, ասա Մեծ ապոր բաղում թութ էինք ուտում:
Իսկ Անա զիզին երեկոյան դեմ թոնթորալով մեր բակն էր գալիս ու մորս հանդիմանում:
— Ուր է էն փուչը, մի ձեռս ընկնի, ականջը մաշկահան անեմ... Թազա հալավը էնքան քար ու քոլի է քցել, թևը ճղել...
— Մերն էլ գոտին է կորցրել, — պատասխանում է մայրս:
Երկուսով անիծում են մեզ, պատմում մեր չարաճճի արարքները, թե առավոտից մինչև իրիկուն անհաց կորչում ենք այգիներում, «վաթսուն անգամ մտնում ջուրը դուրս գալիս», և կապտած, սփրթնած վերադառնում: Նրանք գանգատվում են մեզանից, իսկ Անդոն գլուխը պատից վեր է հանում և աչքով կանչում ինձ:
— Աղջի Մարիամ, ծեծած աղ չունե՞ս, մի բուռ տաս, — վերջացնում էր Անա զիզին: Նրանք տուն էին մտնում, իսկ մենք ծլկվում էինք դեպի ձիթհանքը, ուր երեխաների իրիկվա խաղի վայրն էր:
* * *
Նստել եմ ծիրանի ծառի տակ, տաքանում եմ, ինչպես քարերը, ձյունից մրսած գետինը, ծառերը, որոնք մերկ են և արևի ջերմությունից թխանում են:
Մերկ ծառերի արանքից երևում է քաղաքը, գունավոր տները: Քամին փոշի է բարձրացնում փողոցներում, և փոշու ամպի միջից, իբրև ասեղնագործ շղարշի, երևում են հողածածկ տները, այգիների մեջ ընկած ամայի հնձանները:
Քամին խշշացնում է չոր տերևները, որոնք դեղին ուլիկների նման վազվզում են, թռչում քարերի վրայով, իրար հրում, փաթաթվում ոտքերիս և քչփչում, ինչպես առվակը. գարո՜ւն է, գարո՜ւն է...
Քամին քաղաքի կողմից ձայներ է բերում... Լսելի է, թե ինչպես տախտակներ են մեխում, թա՛խկ-թա՛խկ, հնչում է թիթեղագործի փայտե մուրճի խուլ ձայնը: Մի շուն կաղկանձում է... Լսվում է մի զիլ ձայն՝ չգիտես սուլիչ էր, գնա՞ցք եկավ, թե գետափի հնձաններում աքլորը կանչեց: Երկու կին լվացք են փռում կապույտ քարերի վրա... Նրանցից մեկը կռանում է, լվացքը լողլողում գետի մեջ, իսկ մյուսը փռփռացող քամու առաջ պահում է կապույտ կարմիր լաթի կտորները, և ապա շարում...
Քամին խշշացնում է տերևները... Կարծես մի անտես ձեռք թերթում է գիրքը, ինչպես լուռ ընթերցանության ժամը դասարանում:
Դասարանում... Ծիրանի ծառը ոստերի ստվերն է նետել իմ տետրի վրա: Եվ արևի մի շող փայլփլում է մատիտի գրաֆիտե ծայրին և արտացոլում եղունգի վրա: Մեկը բոթում է թևս:
— Մեծատառ Ժ-ն ո՞նց է...
— Է՜, դե իրա նման:
— Մի շվի կտամ:
— Ա՜յ, տես, — և ցույց եմ տալիս տետրակիս ծայրը:
— Վերջի նստարա՛ն, լռոլթյո՛ւն: — Սաստում է ամբիոնին կռթնած ուսուցիչը: Ճռում են նրա կոշիկները. մենք թեպետ գլխահակ ենք վայելչագրության տետրակի վրա, բայց գիտենք, որ նա դեպի մեզ է գալիս:
Շատ է խանգարում ծիրանի ծառը, որ բուսել է մեր դասարանի միակ պատուհանի առաջ: Եվ երբ քամին փչում է, ծառն աղմկում է, ճյուղերը քսում պատուհանին: Նրա ստվերն ու արևի դեղին բծերը թրթռում են իմ տետրակի վրա, օրորվում, ինչպես ջրածտի ճոճքը:
— Վազիր, զանգը տուր, — ասում է ուսուցիչն օրապահին:
Եվ սկսվում է ամենից զվարթ, աղմկալի երկու րոպեն, մինչև զանգը հնչեր, և բակը վազեինք: Այդ երկու րոպեում բոթում ենք իրար, կսմթում, փռթկացնում, — մի խոսքով ելք էր ստանում հոգնությունից և ակամա լռությունից փակված մեր մանկական չարաճճիությունը:
Այս չոր ծիրանու տակ նստած, գարնան այս պայծառ օրը, երբ ուրախ արևը մեղմել է պառավ քարերի մռայլությունն էլ, ես գրում եմ իմ մանկության ծիրանի ծառի մասին, իմ ընկեր Անդոյի մասին, և ինչպես դեղնած տերևները խշշալով փարվում են ոտքերիս և քչքչում, այնպես էլ երկու բարակ ձեռքեր ձգվում են դեպի ինձ և խնդրում.
— Ինձ էլ գրիր...
Նուշիկն է: Վիզը բարակ, դեղնած աղջիկը: Նրա սև աչքերը խոշոր են և տխուր: Նա հաճախ է լաց լինում: Հայր չունի, իսկ մայրը լվացք է անում ուրիշների դռանը: Երբ ցրտում է կամ խոնավ է գետինը, Նուշիկը ներս է մտնում կապտած, մրսած մատները գոգնոցի տակ: Երբեմն նախաճաշ չի բերում, իսկ երբ բերում է՝ հաց է, խորոված կարտոֆիլ:
Նուշիկը մեզ հետ է լինում: Մնացած աղջիկները վախենում են Անդոյից և նրան ձեռք չեն տալիս: Մի անգամ Մաշոն (նրա հայրը միշտ նստում էր նավթի պահեստի առաջ և, երբ հաճախորդ չէր լինում, նարդի էր խաղում «ռուսների» հետ) — Մաշոն մի անգամ դասարանում Նուշիկին ասաց, որ նրա մայրը գողացել է լվացքից մի կտոր: Նուշիկն արտասվեց:
— Մամաս գող չի...
Ուսուցիչը ներս մտավ: Դասն սկսվեց... Իսկ Նուշիկի նիհար ուսերը ցնցվում էին: Կուչ էր գալիս, կարծես մրսում էր:
— Մաշո,— ասաց դասամիջոցին Անդոն, — տեսնում ե՞ս էս դանակը: Մաշոն տեսավ դանակը, վախից գունատվեց և արտասվելով վազեց ուսուցչի մոտ:
— Դու քեզ լավ չես պահում, Անտոն... Փողոցային երեխայի նման ես:
Ուսուցիչը խլեց դանակը, իսկ մյուս օրը Անա զիզին եկավ մեր տուն:
— Աղջի, մեր ղմալթին ձեր տանը չի՞ …
«Ղմալթին» — կեսը ժանգոտ դանակ էր, ոսկորե կոթով: Անա զիզին նրանով էր քաղհանում կոտեմի մարգը:
Անդոն Մաշոյին ցույց տվավ «ղմալթու» ծայրը և վախեցրեց.
— Թե վարժապետին ասել ե՜ս...
Եվ Մաշոն վարժապետին չասաց: Անա զիզին գարնանը ղմալթին փոխարինեց սուր ոսկորով:
* * *
Երեկո է... Կապույտ ցոլք է բարձրանում սարերի սպիտակ գագաթներից, Պարզ երևում է լեռնաշղթայի թելը, ինչպես կապույտ կայլկի վրա յապոնական տուշի գիծը:
— Հորիզոն կոչվում է երկնքի և երկրի միացման գիծը...
Կրկնում եմ մտքիս մեջ այն, ինչ շատ տարիներ առաջ բարձրաձայն պատասխանում էի աշխարհագրության դասին:
— Դու ասա, Անտոն...
Անդոն կրկնում է...
— Նստի՛ր...
Ներս է մտնում ավագ ուսուցիչը: Ոտքի են կանգնում: Նա հայտարարում է, որ մինչև շաբաթվա վերջը թոշակ չմուծողը կհեռացվի դասարանից: Ավագ ուսուցիչը գլուխը բարձրացնում է, նայում մեր կողմը:
Նա հեռանում է: Կապույտ երկրագունդը պտտվում է աշխարհագրության դասատվի ձեռքին, և մենք խմբով կրկնում ենք:
— Երկրագունդը կլոր է՛ ...
Նուշիկը ուշանում է և «է»-ն ասում է առանձին՝ դողացող ձայնով: Աղջիկները ծիծաղում են, Նուշիկը գլուխը խոնարհում է, իսկ վարժապետը քանոնը բարձրացնում է, քանոնի հետ բացվում են մեր բերանները, և մենք նորից կրկնում ենք, որ երկրագունդը կլոր է:
Երեկոն կապույտ է: Ծուխը ծալվեծալ փաթաթվում է ժայռերին, ինչպես վայրի խաղողի որթը: Ծխում է Դրնգանը, կրակները շարժվում են: Այնտեղ մարդիկ իջնում են գետափի գոմերը: Մի կով աղիողորմ բառաչում է... Բոլորը գիտեն, որ Նարգիզն է, որի հորթը քարովն է ընկել: Կովը լիզում է հորթի խոտով լցրած մորթին և չի զգում անասնական ջերմություն:
| Հաջորդ էջ | ||