Բակունց Ակսել՝   Մթնաձոր

Անդո՛ ... բա թոշակը:

Սպասի նանին վերջացնի:

Նանին կթում է Նարգիզը, աղաչում է նրան, հանգստացնում է, կարծես կովը հասկանում է նրա լեզուն:

Նանի...

Հե՛յ:

Նանի բա թոշակն ուզում են: Վարժապետն ասել է...

Նանին քեզ մատաղ: Նարգիզն էլ ցամաքել է, որ կաթ տանես ծախ: Նանին ի՞նչ անի... Սպասի հրես հերդ կժերը տանի Գետերը:

Աշնանը բրուտները կուժ ու կարաս են տանում Գետերը և բերում են մի քիչ բրինձ, մի քիչ բուրդ: Գետերը շատ հեռու է: Չոլախ Եգորը մեզ պատմել է, որ այնտեղ բսնում է բրինձ, բամբակ, թևավոր օձեր կան, ամեն քարի տակ սև կարիճ:

Երեկո է... Քաղաքի փողոցները լույս են: Խանութներում շողշողում են պղնձի սամավարներ, ապակիներ, ափսեներ: Անդոն հոգնել է: Ձեռքին թաշկինակն է, միջին դեռ տաք ձվեր: Վերջացել է վայելչագրության տետրերը... Իսկ ձվերը չեն առնում:

Հոգնած գնում է բարձր տների առաջով: Մեծ, լուսավոր պատուհաններ են: Նրանք էլ են շողշողում, ինչպես խանութները: Այնտեղ ապրում են «ռուսներ», Մաշոն, խանութի տերերը... Այս մեկը Ներսես բեյի տունն է: Իսկ նրա կողքին պրիստավն է ապրում: Շատ շներ ունի, բարակ, նիհար շներ, որոնք օրերով քնում են և թռչկոտում, երբ պրիստավը գնում է որսի:

Այ տղա, ի՞նչ ես ծախում, — հարցնում է մի կին պատշգամբից:

Ձո՛ւ:

Մեզ պետք է, Անդո, — կանչում է մի ծանոթ ձայն: Մաշոն է: Աղջիկն իջնում է վերևից: Դարպասի դուռը բացվում է:

Էս իմ տյոտյայի տունն է...

Քանի ե՞ս տալիս ձվերը, — հարցնում է կինը: Անդոն կարմրել է: Նա չի ուզում, որ Մաշոն իմանա, թե ինքը ձու է ծախում, Անդոն չի ուզում, որ դասարանը խոսի:

Իսկ ուսուցիչը պահանջում է վայելչագրության տետրը:

Ձուերը ծախու չեն, — կտրուկ ասում է Անդոն և գլուխը բարձր պահած գնում է դեպի կամուրջը, դեպի մեր արևոտ թաղը:

Ես ուսումնարան չեմ գնա, — հայտնում է նա առավոտը: Բայց գալիս է ինձ հետ: Անա զիզին թախանձում է.

Անդո, նանին քեզ մատաղ, դիմացի՛ր... Հրես Նարգիզը կաթ կտա...

* * *

Հայոց «ժամը»:

Սպիտակ կամարներ, ոսկեզօծ շրջանակների մեջ նկարներ:

Նուշիկի մայրը լալիս է... Մի քանի կանայք հեկեկում են, ինչպես անում են ուրիշի դագաղի վրա:

Մեր դասարանը երգում է տխուր երգեր, երկա՜ր, երկա՜ր...

Նուշիկի համար ենք երգում: Աղջիկը ձեռքերը խաչել է, ինչպես թևերը ծալում է սառած թռչունը: Գլուխը մի քիչ թեքել է և հանգիստ քնել: Երեսը առաջվա դեղինն է, բայց գլխավերևը կարմիր ծաղիկներ են, սպիտակ մոմեր: Ծաղիկների կարմիրը խաղում է նրա դեմքին, երբ թրթռում են մոմի կրակները:

Նուշիկի դագաղը հասարակ տախտակ է: Վարպետը լավ չի ռանդել, — մեխը երևում է:

Ոտքր կծակի, — մտածում եմ ես և տխուր երգում Նուշիկի համար:

Անդոն չկա, նա չի եկել:

Ես չե՛մ երգի... Չե՛մ ուզում:

— -Դու քեզ անկարգ ես պահում, — բարկացավ ուսուցիչը: Իսկ Անդոն գրքերը լուռ հավաքեց: Դասարանը սպասում էր: Ուսուցիչը նորից պահանջեց, որ նա էլ միանա խմբին, որովհետև Անդոն ամենալավ երգիչն է, նրա ձայնը զիլ է և քաղցր:

Չեմ գա, — քթի տակ ասաց Անդոն: Ուսուցիչը դասացուցակը ամբիոնին խփեց և գնաց ուսուցչանոց: Որտեղ որ է կգա ավագ ուսուցիչը:

Անդո՛...

Ասացի չեմ գնա: Դուք գնացեք:

Մտնում է «ավագը»: Նա նրան անվանում է կամակոր, համառ, պնդում է, որ միանա խմբին:

Դո՛ւրս կորիր այստեղից, — գոռում է ավագ ուսուցիչը: Աղջիկներից մի քանիսը վախից գունատվում են: Անդոն հավաքել է գրքերը և գլուխը բարձր բռնած անցնում է նստարանների արանքով դեպի դուռը:

Անպատկա՛ռ, — նրա հետևից ասում է «ավագը»: Անդոն դասարանի դուռը հետևից պինդ փակում է:

...Մենք ուղեկցում ենք դագաղը: Փոքրիկ փոս է, ինչպես ծառի համար: Դագաղն իջեցնում են: Հեռանում ենք, մնում է մայրը, հարևան կանայք:

Գերեզմանատանը շատ մանուշակներ են բուսել: Մենք մոռացել ենք Նուշիկին և փնջեր ենք կապում: Պատի վրայով ներքև է իջնում Անդոն: Աղջիկները նրանից փախչում են: Անդոն մոտենում է ինձ:

Ես է՛լ ուսումնարան չե՛մ գնա...

***

Քաղաքից շոսեն դուրս է գալիս, սլաքի նման ձգվում, կամուրջի մոտ կեռ տալիս, ապա ոլոր մոլոր բարձրանում բարձր սարը: Ու գնում է, գնում է շոսեն, ինչպես գետը, բազմաթիվ լեռնային արահետներ խառնվում են նրան, և ինչքան գնում է, այնքան շատ է ծեծված, այնքան հին է ճանապարհը, և բազմաթիվ բանակներ, ժողովուրդներ տրորել են ճանապարհը, անցել մեկը հյուսիս, մեկը հարավ:

Բռնի էս ճանապարհը, գնա, գնա, ու չի վերջանա: Աշխարհը մեծ է, աշխարհը ծայր չունի:

Բրուտ Ավագը ինձ հողե փարչ է տվել և հողի մարդու օրհնանք:

Ծարավես, կխմես: Կուռդ դալար մնա...

Գիշերն անձրև է եկել, խոնավ է գետինը: Կառքը փոշի չի հանում:

Ընկղմվում է Դրնգանը, քարերը ծածկում են մեր արևոտ թաղը, միայն գետափի տներն են երևում և ընկուզենիները: Եվ ինչքան բարձրանում ենք, այնքան խոյանում է Ցից քարը: Նրա տակն են բրուտների քարանձավները:

Երեկոյան հորթերն եկան, նրանց հետ հորթարած Անդոն:

Գնում ե՞ս:

Հա՛:

Գնա՛: — Տխուր է Անդոն: Հոգնել է, բայց չի գնում տուն:

Էգուց հորթերին էն կուռը կտանեմ...

Կառքը բարձրանում է: Սարի ետևը ամպ է նստել: Մեր թաղը չի երևում, այնտեղ արև է: Շուտով այս ամպը կիջնի սարի վրայով և կնստի ձորերի վրա:

Մեկը ամպի միջից վազում է, ձեռքով է անում, կանչում է: Զարմացած կառապանը քաշում է ձիերի սանձը: Կառքը կանգնել է: Մենք դեռ քիչ ենք հեռացել: Մեկ մեկ կարելի է հաշվել քաղաքի տները:

Անդո՛, — և դուրս եմ թռչում կառքից:

Գյուղի երեխաները երբ հրաժեշտ են տալիս, ոչ համբուրում են իրար, ոչ ձեռք են սեղմում: Նրանք նայում են իրար, ինչպես մունջ մարդիկ: Հեռացողը հեռանում է, ով մնում է տեղը, նայում է նրա հետևից, մինչև սարի հետևն անցնի կամ իջնի ձորը:

Կառապանը մեզ բաժանեց.

Ճանապարհին կուտես, — և Անդոն իր տոպրակից հանում է բոված սիմինդր, որ ամեն առավոտ պատրաստում է Անա զիզին:

Ունեմ, քեզ պահի...

Չէ, իմը լավն է... — և անիվները գլորվում են: Ամպը կախվում է, Անդոն ու մեր հորթերը կորչում են ամպի մեջ:

Ուզում եմ լաց լինել, բայց արցունք չկա: Ձորը լցվում է կաթնագույն ամպերով: Թաց գետինը խլացնում է վազող ձիերի դոփյունը: Իսկ կառքը գնում է. լսվում են զանգուլակների ծլնգոցը, կարծես մանր աղջիկներ ծափ են տալիս:

Հոգնածությունը նինջ է բերում: Գլուխս հենում եմ մեկի տաք թևին: Քնում եմ, ինչպես ծիծեռնակի ձագը մոր թևի տակ: Երազում կառքը ամպերի վրայով է թռչում, դեպի խոր երկինքը:

Ահա աստղերը... Նրանք մեծանում են, նրանք շարժվում են: Նրանք աստղեր չեն, այլ դեղին ու սպիտակ գառնուկներ, որոնք ձիերից խրտնած փախչում են, և զրնգում են նրանց վզերի պղնձյա զանգակները:

Աչքերս բաց եմ անում: Մթնում է. ուրիշ սարեր են: Մեր եկած տեղը ամպ է: Երևի անձրև է մաղում մեր արևոտ թաղի վրա:

* * *

Քաղաքը տափարակի վրա է:

Դեպի հարավ, ուր մինչև հիմա էլ մնում է անհայտ շենքի ավերակները, տափարակը հանկարծ կտրվում է, կախվում է խոր ձորի վրա, որի հատակին տխուր խոխոջում է մեր գյուղի գետը:

Ձորում բնությունը ավերածություններ է անում: Փլվում է քարափը, դիմացի ժայռերից ահագին քարեր են գլորվում, խառնաշփոթ դարսվում իրար վրա: Գարնան հեղեղին ձորը լցվում է պղտոր ջրով: Կատաղած գետը ահռելի թափով զարկում է քարերին, փշրում, գլորում ցած, և քարերն իրար հրելով, կայծեր են հանում, խուլ գոռոցով քերում ձորի պատերն ու հատակը:

Տափարակը վերջանում է քարափի գլխին: Ուղղաձիգ ժայռերի լանջով ընկնում է սպիտակ արահետը, որ տաք անձրևից հետո շողշողում է կրաքարի փայլով:

Միայն մարդիկ են անցնում այդ կածանով: Ոչ ոք չի կարող շալակին բեռ տանել այդտեղով: Նեղ է, դժվարին կապեր, օձապտույտ կեռմաններ: Իսկ ներքևը՝ ձորի երկու ափին, այգիներ են՝ քարերի վրա, քարակույտերի մեջ: Ձորը խոր է, ձորը տաք է... Մինչ քաղաքի փողոցներում դեռ սևացած ձյուն կա, — ձորից տաք գոլորշի է բարձրանում, և սառած օձերը պառկում են քարերի փափուկ մամուռի վրա:

Ձորն ահավոր է, ձորում ամայի տխրություն է:

Մի քանի քարափոր մարագներ կան, որոնց մեծ մասի դռները կանաչել են: Նրանց տերերը վաղուց չկան, և խոնավ քարայրները նրանց մահից հետո տաք հարդի շեղջակույտ չեն տեսել: Մարագների առաջ հին թթենիներ են, դարձյալ անտիրական: Ով սիրտ ունի, ոտքի ջլերը պինդ են, իջնում է կեռմաններով, շաղահարում թթենին և քարերի վրա թափվում են սպիտակ, սև ու կարմիր թութը:

Այդտեղ են կարանները...

Բնական խոռոչներ են, որոնք խոր գնում են քաղաքի տակը: Ով գիտե որտեղ է վերջը այդ մթին անցքերի: Ամառվա շոգին այնտեղ սառն է, պատերը լպրծուն: Բազմաթիվ ոսկորներ կան ներսը, ամբողջ կույտեր ժանիքների, ծնոտների, ողերի: Դուք վառում եք նավթի կավե ճրագը և կռացած ներս մտնում, կուզեկուզ գնում, քարերի վրայով մագլցում, կորչում քարի հետևը: Դուք մեկնում եք ձեր ձեռքը մի դեղին կույտի, կարծում եք քար է, ձեր մատները խրվում են թաց ավազի մեջ, որ բարակ շերտով ծածկել է ոսկորների կույտը: Եվ ճրագի լույսի տակ շողշողում է վարազի փայլուն ժանիքը. ու սարսուռը քարայրի սառնության հետ թափանցում է ձեր ոսկորները:

Առաջներում քաղաքի տափարակը, մեր թաղերը, ամբողջ ձորը խիտ անտառ է եղել, մթին խոռոչներ, թավուտներ: Մարդուց առաջ ձորերում ապրել են գազանները, և քարայրները եղել են որջեր, սպանդանոցներ, գազանների կատակոմբներ:

Արևը թեքվում է սարի հետևը: Ինչքան մոտենում է սարի գագաթին, այնքան լեռան ստվերը ձգվում է: Թվում է, թե գագաթն էլ է երկարում, սրվում, որպեսզի հոգնած արևն ավելի հեշտ անցնի ճանապարհի մնացորդը:

Քաղաքում զարթնում է երեկոյան աղմուկը: Զորանոցների կողմից լսվում է գիշերահավաքի փողի ձայնը... Բոլորովին մոտիկ մի դարպաս կողպում են: Իսկ «ռուսաց ժամի» ոսկեփայլ գմբեթն ու խաչը դեռ լողում են արևի հորիզոնական շողերի ալիքների մեջ:

Քարափի վրայով լայն ճանապարհ է, որ գալիս է հեռվի այգիներից, անտառից, մեր գյուղի ցրված հանդերից: Գյուղի ճանապարհն է, որ թեև քաղաքի փեշով է անցնում, բայց դարձյալ չի տարբերվում գյուղի մյուս ճանապարհներից, նույն խոչն ու խութը, նույն քարերը, տաք փոշին, ջարդված հասկեր, չորացած խոտ, անասունների թրիք: Նույնիսկ գետինը գյուղի հոտն ունի:

Այդ ճանապարհը միայն մեր գյուղինն է: Առաջ, երբ քաղաքը չկար, երբ քարափի կարաններում ապրում էր գանգուր մազերով լիսեմնը, մեր ճանապարհը հեշտ էր, կարճ և անցնում էր այնտեղով, ուր քաղաքի բուլվարն է և «ռուսի ժամը»: Տարեցտարի ճանապարհը հետ էր քցվում, և եթե մի քիչ էլ քաղաքը հրեր, գյուղի ճանապարհը պետք է ընկներ հեղեղատի ձորով:

Ամառվա երեկոները սպիտակ շորերով աղջիկներ ու տղաներ գալիս են, քարափի վրա նստոտում: Նրանք նվագում են մանդալին, գիտար, նրաննք երգում են ռուսերեն, ապա բարձր ծիծաղում են, և ձորի քարանձավներում նրանց առույգ ծիծաղն արձագանք է տալիս ահավոր կերպ, ասես ձորը քրքջում է նրանց հիմարության հանդեպ:

Ելնում են աստղերը: Երեկոյան դեմ նրանք դեռ աղոտ են, բայց շարժվում են, կարծես տիեզերքի անհուն խորքերից նրանք մոտենում են մեզ, ինչքան մթնում է՝ այնքան ավելի մոտ են աստղերը, այնքան ավելի շողշողում են մեկը դեղին, մյուսը սպիտակ, երրորդը կապույտ փայլով:

* * *

Անդոն պառկել է կողքի վրա:

Նրա դեմքը փոխվել է, կոշտացել է, շրթունքները հաստացել են, վերին շրթունքի վրա դեղին աղվամազը փայլում է, ինչպես նոր ծլած սիզխոտը: Աչքերն են առաջվանը՝ սև, ժիր, անհանգիստ: Նա պոկոտում է խոտը, թափում: Այդ նրան ձանձրացնում է, աչքն ընկնում է ծղնոտի փշրանքին, ծղնոտը մոտեցնում է շրթունքին: Հանկարծ լսվում է աղջկա առողջ ծիծաղ՝ բարձր, զրնգան: Այդպես ծիծաղում է կինը՝ երբ առողջ է կուրծքը:

Ես գլուխս դարձնում եմ այն կողմը:

Ճանաչեցի՞ր, — հարցնում է Անդոն:

Մաշոն է... — ինքն իրեն պատասխանում է Անդոն և ծամծմում է ծղնոտի կտորը:

Թիֆլիս է կարդում... Երկու տարուց վերջացնում է գիմնազը:

Իսկ էն տղերքն ով են:

Այ էն մեկը Ներսես բեյի տղան է, էն երկուսը ռուսի սմատրիտելի տղերքն են, էն աղջիկն էլ Սոնան է:

Նա մեզանից մի դասարան ցածր է:

Ասում են լավ աղջիկ չի:

Ի՞նչ է անում որ...

Միշտ տղաների հետ գնում է բաղերը:

Նրանք նվագում են գիտար, Մաշոն երգում է, մի թավ ձայն մեղմ կրկնում է նրա բառերը:

Անճանաչելի է թվում Սոնան, Մաշոն, մեր դասարանը, ծիրանի ծառը, որի տերևների արանքից արևը շողք էր քցում մեր տետրերի վրա: Նրանք ուրիշ աշխարհից են, մենք ուրիշ: Առաջ էլ այդպես էրՉար նախանձ է ծնվում իմ ներսը դեպի այդ խումբը, որ ուրախ նվագում է և երգում:

Անդո:

Հեյ...

Հիշո՞ւմ ես Նուշիկին:

Նուշիկը լա՜վ աղջիկ էր...

Մայրը մնո՞ւմ է:

Հա՛, էլի առաջվա նման լվացք է անում:

Մեր հարևանները հեռանում են, խոսակցությունն ընդհատվում է: Մաշոն մեծացել, գեղեցկացել է: Նայեց մեր կողմը, երեսը շրջեց: Նա թափ է տալիս իր փեշերը, ինչպես առաջ, երբ նստարանից վեր էր կենում: Նրանք հեռանում են, մթնում դեռ երևում է Մաշոյի սպիտակ սիլուետը, նա մյուսներից առանձնացած է գնում: Ինձ թվում է, որ գլուխը խոնարհել է, որովհետև տեսավ մեզ և հիշեց մեր դասարանը, մեր մանկությունը:

Էլ ուրիշ շատ զգացումներ են զարթնում իմ սրտում, ջերմ զգացումներ: Իմ սրտում էլ նախանձ չկա, և ես բարի եմ նայում մթնում հալվող սպիտակ շորերով Մաշոյին:

* * *

Ամեն երեկո մենք հանդիպում ենք իրար նույն տեղը՝ ես ու Անդոն: Նա պառկում է կողքի վրա, ես նստում եմ քարին: Նա դեպի քաղաքն է նայում, դեպի գյուղի ճանապարհը, որով անցնում են այգիներից և արտերից վերադարձող հոգնած մարդիկ և եզներ: Ես նայում եմ եզներին, մթին սարին:

Մենք միասին չենք լողանում, էլ այգիները չենք գնում:

Ներքև, ուր հին մարագներն են, առավոտը կանուխ հավաքվում են մշակները: Անդոն էլ նրանց հետ: Քար են ջարդում, քարափներ են պայթեցնում նոր առվի համար: Անդոն գիշերն էլ է քնում տախտակների վրա և հսկում է մուրճերի, քլունգների կույտը:

«Իլիստրիկի» են կառուցում Բաղիրովի տղաները:

Նրանք քաղաքում տներ ու խանութներ ունեն, նրանց մեծ եղբայրը Բաքու հարստություն է դիզել և վերադարձել է մեր քաղաքը էլեկտրակայան կառուցելու քարափի տակ, ուր գետը սահանքներ է գոյացնում:

Անդոն մշակ է, քար է ջարդում ցերեկը, երեկոյան ինձ պատմում է «իլիստրիկի զավոդի» մասին, մշակների մասին և այնպիսի բաներ, որ չեմ կարդացել իմ գրքերում: Երբեմն ինձ հարցնում է իմ տեսած քաղաքների, իմ կարդացած գրքերի մասին: Ես նրան պատմում եմ գիտեցածիս ամենալավը, կարծես ընծայում եմ իմ վեգերի ամենագեղեցիկը, ինչպես երեխա ժամանակ: Նա շուռ ու մուռ է տալիս իմ ընծան, և կարծես դժգոհ է, որ ուզածը չեմ պատմում:

Իսկ ինքն ինչքա՜ն գիտե...

Վերին գյուղում ուսուցիչն ասում է, որ պատերազմը շուտով կվերջանա, որ փոշտն անտառով տանելուց երկու զինված մարդիկ վրա են տվել, սպանել են ստրաժնիկին, փոշտը «կտրել», որ ներքին կարանում գիշերը մինչև լույս կարտ են խաղում, որ Միրզա Դավթի տղա գիմնազիստ Վանին ամեն օր հոր դախլից փող է գողանում և տանուլ տալիս, որ մեր հայոց լեզվի վարժապետ Մինասի տանը «կոմիտե» է նստում, և նրանց պադվալը լիքը զենք է...

Ո՞վ քեզ ասեց, Անդո...

Իմացել եմ:

Չի կարող լինի: Որովհետև վարժապետին իսկույն կբռնեն: — Առարկում եմ ես:

Վարժապետը զենքը հենց կառավարությունիցն է ստանում:

Անդոյի աշխարհը ավելի հետաքրքիր է, ավելի խորը: Մարդիկ մերկանում են իմ աչքին նրա պատմածը լսելուց: Վարժապետը դաս է տալիս ցերեկը, իսկ երեկոյան պատրոն է համարում: Վանին գրքերը թևի տակ առավոտները գնում է «սմատրիտելի» տունը, բայց գիշերը կարանում թուղթ է խաղում:

Անդո, ուզում ես սովորե՞ս...

Իմ սովորելը վերջացա՜վ... Ապերը հրեն հիվանդ...

Ամառները ես քեզ դաս տամ, — ուրախացած բացականչում եմ ես:

Գիշեր-ցերեկ բանի եմ... Ո՞նց սովորեմ... Հրես մաստերը որ գա, ես մանտյորություն եմ սովորելու...

...Այն ամառը ես մենակ էի բարձրանում բրուտների քարայրը, նստում էի բրուտ Ավագի դռանը, ծերունին ցեխոտ ոտքով դարձնում էր չարխը և անսպառ հետաքրքրությամբ լսում իմ պատմածը: Երբեմն Չոլախն էլ էր գալիս...

Ամպած մի օր մենակ իջնում էի բրուտների կածանով: Քարերը գլորվում էին դեպի խորխորատները, և նրանց աղմուկից վախեցած աղավնիներն անհանգիստ ճախրում էին:

Ես զգացի մի ծանրություն, որ արդեն ճնշում էր: Կարծես մի բան հասել էր, ինչպես դեղնած պտուղը. ահա վայր պիտի ընկնի և թեթևացած ճյուղը պիտի ձգվի: Ես չգիտեի, որ իմ սրտի ծանրությունը այդ մռայլ ձորերն էին, տխուր արահետը, որով շատ քիչ մարդ է անցնում: Ինչքան իջնում էի, այնքան արագացնումէԷի քայլերս, կարծես հետևում թողնում էի այդ ծանրությունը:

Երբեմն, տարիներ ընդ մեջ, եղել եմ մեր թաղերում: Սակայն ամպամած այդ օրից հետո մինչև այժմ երբեք չեմ բարձրացել բրուտների ճանապարհով: Ինձ պատմել են, որ այնտեղ էլ ոչ մի չարխ չի պտտվում, որ մի մեծ ժայռ փլվել է և տակովն է արել այն քարայրը, որտեղ աշխատում էր չոլախ Եգորը:

* * *

Իմ հիշողության մթագնած հորիզոնի վրա ցցվում է դաժան մի պատկեր: Դժվարությամբ եմ ճանաչում դեմքը, կապակցում մարդուն ու շրջապատը... Մեր քարափն է, խավար ձորը, որտեղ ոչինչ չի երևում: Մյուս ափը լույս է. քարերը սպիտակ են, ինչպես ձյունի կույտերը գարնահալոցքի գիշերը: Կարմիր, դեղին, գորշ եզներ նստոտել են քարերի մոտ, նրանք անշարժ որոճում են, և թվում է, թե քարերը կարող են եզներ դառնալ կամ թե եզները, եթե շատ նստեն, կքարանան: Մեկը փաթաթվել է մաշված կարպետի մեջ և քարի տակ քնել է...

Որքան պրպտում եմ, չեմ կարողանում որոշել, թե երբ եմ տեսել մթին ձորի լուսավոր ափը, կանաչ խոտերի վրա հանգստացող եզները:

Իսկ քարափի գլխին կանգնած ստվերն իմ ընկերն է, բրուտի տղան: Նա սեղմում է իմ ձեռքը... Ես փողոցի անկյունից հետ եմ նայում: Դեռ կանգնել է քարափի գլխին, և դժվար է որոշել, թե որ կողմն է ուղղված նրա հայացքը: Նա ձեռնափայտ չունի, բայց կռացել է այնպես, կարծես ծնոտը հենել է փայտին:

Նույն կառքը, նույն ճանապարհը, որ շողշողում է մթի մեջ, ինչպես փրփուր ջուրը: Նույն զանգուլակները, տխուր ձանձրույթը:

Եվ հանկարծ մթնում վառվեցին ճրագները, միանգամից կարծես լույսի ալիքներ ծփացին քաղաքի վրա, ինչպես քամուց ծփում է հասած արտը:

Ես մտածում եմ, որ Անդոն իջել է ձորը, Դամուրի ավերակ մարագը, որ կենդանացել է, խորացել, որովհետև ներսը մեքենաներ են դարսել և պողպատները մեխել ժայռերին: Հիմա բանտարկված գազանի նման դինամոն մռնչում է խոնավ քարանձավում, որի կտուրից ջուր է կաթկթում:

Անդոն կրակ է անում դուրսը, մուտքի մոտ, որտեղ քարը փորել են և խոռոչում օջախ սարքել: Նա սևացած չայդան ունի: Պղինձը հիմա կախել է կրակի վրա, և բոցը թրթռում է ձորում:

Շուտով բոլորովին կմթնի, օջախի կրակը կհանգչի, Անդոն կփաթաթվի չեխոլի մեջ և հոգնած աչքերով, մինչև լույս պիտի նայի կարմիր լամպին, պղնձյա սլաքներին, փոկերին: Հոգնած կոպերը պետք է ծանրանան աչքերի վրա, սակայն լսողությունն իբրև արթուն պահակ պիտի հետևի մեքենայի աղմուկին: Ամենաթեթև խանգարումից Անդոն չեխոլը դեն պիտի շպրտի և մոտենա մեքենային:

Սարից փչում է սառը քամին: Կառքը բարձրանում է դեպի կատարը... Ներքև թարթում են բազմաթիվ ճրագներ, նրանք հսկում են քաղաքի վրա, ինչպես «մանտյոր Անդոն» քարանձավի դինամոյին: Նրանք հանկարծ ուժեղացնում են լույսը, ապա մեղմում: Կառքը գլորվում է սարի մյուս երեսը. իմ մտքում հրաժեշտի խոսքեր եմ ասում քաղաքին, Գյունեյ թաղին, մեր Ցից քարին, իմ մանկության և նրա ընկեր Անդոյին:

Երեք անգամ լույսերը եթե սպիտակեն, ուրեմն իմացիր...

Այդպես ասաց Անդոն, երբ միասին դուրս եկանք քարանձավից: Նա ինձ համար էր անում, ինձ հրաժեշտ էր տալիս:

Երրորդ անգամ ես չտեսա, թե ինչպես հանդարտեցին ճրագները: Քաղաքի վրա սպիտակ լույս էր, կաթնանման լույս...

Սարի մյուս երեսը խավար էր: Լուսինը ցածր էր. և սարի կատարը ծածկում էր ձորը նրա սպիտակ մանգաղից: Կառքը գլորվում էր ցած, թվում էր, թե անդունդն ենք իջնում, անհատակ անդունդը, որտեղից էլ դուրս չենք գալու:

Այսպես անհատակ էր մեր Գյունեյ թաղը, երբ իջնում էր խավարը, քաղաքը ողողվում էր առատ լույսերով, իսկ մեր գյուղում հանգչում էր վերջին կավե ճրագը:

Քարափի գլխից Անդոն նայում էր գյուղի կողմը և դառնացած ասում, որ պղնձե լարերը չեն անցնում գետի մյուս ափը, քարերի մեջ կորած մեր խավար գյուղը:

* * *

Իբրև վաղեմի պատմագիր, դողդոջ ձեռքերով ես սկսում եմ իմ պատմության վերջին էջերը: Հարկավոր է պատրույգը բարձրացնել, և մինչև հատնի ձեթը, ավարտել անկրկնելի օրերի նկարագիրը:

Հիմա էլ մնում է մեր քարափը, իբրև հսկայի մատ՝ Ցից քարը մեր թաղի գլխին: Ուզում եմ, որ այս անզարդ տողերը մնան այնքան, որքան կմնա մեր քարափը:

Վրա հասան դառնաշունչ օրերը, ինչպես ցուրտ աշուն: Արտերում հասած ցորենները ծլում էին, մարդիկ մրսում էին խրամատներում և անվարժ ձեռքերով շարժում հրացանի փակաղակը: Արճիճի կարկուտը ծեծում էր քարերն ու քարափները, հրանոթի գնդակը շառաչելով պայթում էր ծմակների խորքում, սարսափահար անում մարդկանց ու գազաններին, ճղակտոր ջարդում հասակավոր ծառերը:

Սկսվեց ձմեռը, մահվան նման սառն ու անողոք: Քաղաքում գզգզված մազերով մի մանտյոր, մազութից սևացած շորերով, սանդուղքն ուսին, իբրև լապտերավառ, տնե-տուն էր ման գալիս: Մի տեղ բուքը պղնձե թելերն էր կտրատել, մյուս տեղը ճրագն էին ջարդել: Թնդանոթի գնդակը ճեղքել էր սյունը, և սպիտակ բաժակները ցած էին կախվել և աղիողորմ զրնգում էին, երբ քամին իրար էր խառնում թելերը:

Մանտյորն ամեն տան էր լինում: Նա լսում էր, նա տեսնում էր ինչ են ասում տներում հավաքված մարդիկ, ով ինչպես է ապրում: Մի անգամ նա տեսավ Մաշոյին ձյունի նման սպիտակ շորեր հագին, մազերի մեջ ծաղիկներ: Աղջիկը մի սպայի հետ իջնում էր սանդուղքով, իսկ մանտյորը կապկպում էր էլեկտրալարը:

Երբեմն թարթում էին ճրագները, երկու անգամ, երեք անգամ, մերթ ամբողջ քաղաքն ընկղմվում էր խավարի մեջ, և ապա լույսերը նորից բռնկվում էին: Այդպիսի գիշերներ քաղաքի խուլ թաղերից մի քանի հոգի զարտուղի ճանապարհներով, այգիների արանքով իջնում էին ձորը, և մինչև հավախոսը կարանում լսում տեղեկություններ, որոշումներ անում, նամակներ գրում ու կարդում:

Մանտյոր Անդոն երբեմն վազում էր նրանց մոտ, մի քիչ լսում, իր խոսքն ասում և երբ ոտնաձայն լսեր կամ մեքենան փոխեր աղմուկը, — աննկատելի վերադառնում էր կայանը:

Ամբողջ ձմեռը քաղաքում մերթ ընդ մերթ լույսերը թարթում էին... Եվ շատ քչերն էին հասկանում, թե ուր են կանչում Անդոյի լույսերը: Այդ քչերը կամաց դուրս էին գալիս դեպի ձորը, դեպի հին քարանձավը:

Բուքը խաղում էր ձորում: Մրսած գայլերը այգիների պատերից թռչում էին ցած, քարափին մոտենում: Նրանք սարսափահար փախչում էին մեքենայի աղմուկից և լույսերից, փախչում էին և ոռնում մեր մթին թաղերի վրա:

Անդոն քարի տակից հանում էր տպագիր առաջին լոզունգը: Նա փակում էր դուռը, թուղթը մոտեցնում կարմիր լամպին: Խունացած թուղթը արևագույն էր դառնում, և սև տառերը պողպատի սառնությամբ ասում էին:

Խաղաղություն խրճիթներին, պատերազմ պալատներին...

Դրսում ոռնում էր բուքը, քաղաքի վրա ձմռան հետ ծանրացել էր թշնամու երկաթե կրունկը: Իսկ մանտյոր Անդոն իր ապահով անկյունում հանում էր այն թուղթը, որի համար նրան սրախողխող կաներ Մաշոյի սպան, եթե տեսներ:

* * *

Այն գարնանը ձյունը դժվար վեր կացավ: Քարերը մերկացել էին, բայց նրանց հյուսիսային փեշերին մնում էր կապտավուն ձյունը, որ լուսնյակ գիշերներին շողշողում էր կաթնագույն փայլով:

Բրուտ Ավագը վերև չէր բարձրանում: Գետերի ճանապարհը փակ էր, ամեն քարի հետև մահ կար թաքնված: Նա մեր թաղի եզների հետն է, ման է գալիս տաք ձորերում, մաշված եզները կոշտ լեզվով տրորում են թարմ կանաչը: Նրանք հոգնում են ման գալուց, նստոտում են քարերի արևկող երեսին, եզնարած Ավագը փաթաթվում է կարպետի մեջ և ննջում:

Երբեմն եզները մոտ է քշում ձորին:

Հայրը տեսնում է որդուն և կերկեր ձայնով կանչում է նրան ձորի գլխից:

Գարունն անհանգիստ օրեր բերեց:

Զինված մարդիկ վխտում էին քաղաքի փողոցներով, ձիավորներն աջ ու ձախ չափչփում էին: Պտտվում էին լուրեր, որ ֆրոնտը մոտենում է:

Գալիս են, — ասում էին իրար: Ոմանք ավելացնում էին «մերոնք», ոմանք «նրանք», իսկ մնացածները միայն հաղորդում էին, որ գալիս են:

Օրը ցերեկով թնդանոթի գնդակը թռավ քաղաքի վրայով և պայթեց գերեզմանատան հետևը: Առաջին պայթյունը կարծես նրա համար էր, որ հաստատեր, թե գալիս են...

Նշանը բռնել էին զորանոցների կողմը:

Մարդիկ փակում էին դուռ ու լուսամուտ, ովքեր ունեին դուռ ու լուսամուտ: Փողոցում երևում էին նրանք, որոնց մեծ մասի համար զենքը ծանրություն էր: Եվ նրանք սրտատրոփ սպասում էին այն ժամին, երբ նորից կառնեն մանգաղն ու գերանդին:

Անա զիզին քաղաքի փողոցներում մոլորվել էր՝ վախից, անհանգստությունից... Անդոն չկար, երեք օր առաջ նա չքացել էր: Լռել էր մեքենան, ձորում մութն էր լինում գիշերները, և այդ մութը տարածվում էր և քաղաքի տափարակի վրա:

Լույսերը չէին թարթում, նրանք չքացել էին: Միայն լուսնյակն էր շողշողում լամպերի ապակիների և պղնձյա լարերի վրա:

Իսկ քաղաքում, սպան ատամները կրճտացնելով պատմում էր Մաշոյին, որ ամբողջ ձմեռը սիգնալներ է տվել ձորից այն գազանը, որ մանտյորի շորերով տունե տուն ման էր գալիս:

Մաշոն չէր հասկանում սպայի խոսքը, ինչպես դժվար դասը...

...Քանի մնում է քարափը, կմնա և բրուտի որդու առասպելը: Դեռ երկար ժամանակ բերնե բերան պիտի պատմեն նրանք, որոնք ականատես եղան, իսկ եթե նրանց վերջինը մեռնի, այդ պատմությունը պիտի ավանդվի իբրև պապերից լսած զրույց:

Մյուս առավոտ սարի հետևից թնդանոթները որոտացին: Մի քանի պայթյուն միանգամից լսվեց: Եկեղեցու խաչը թեքվեց, ճոճվեց ինչպես ճյուղը: Ապա հանկարծ ընկավ ընկուզենու վրա ու խրվեց գետնին:

Քաղաքում սկսվեց խուճապը:

Միանգամայն անսպասելի կերպով ձորի կողմից քաղաք մտան չորս ձիավոր: Նրանց առաջից գնում էր մեկը՝ սպիտակ ձիու վրա:

Ձիավորները մի վայրկյան կանգնեցին քաղաքի սահմանագլխին, ապա, երբ որոտացին թնդանոթները, նրանցից երկուսը քշեցին դեպի գերեզմանատունը, փռփռացնելով փոքրիկ կարմիր դրոշակներ: Նրանք այդ դրոշակները խրեցին գերեզմանատան բլուրի վրա իբրև նշան թնդանոթաձիգի համար: Իսկ իրենք քաղաքի վերևով քշեցին դեպի կամուրջը:

Այս անգամ թնդանոթը խփեց ուղիղ քարափին: Քարից կտորտանք թռավ դեպի ձիավորները: Ներքևից լսվեց պայթյուն:

Դրոշակը շարժիր, — գոռաց սպիտակ ձիավորը, նայեց ձորի կողմը: Մուխի մեջ դեռ կանգուն էր կայանը: Պայթյունը գետի մյուս ափին էր:

Ու ձիավորը ասպանդակեց փրփրած ձիուն դեպի քաղաքի հրապարակը, դեպի կամուրջը, որտեղով պիտի քաղաք մտներ կարմիր հեծելազորը:

Սպիտակ ձիավորը ճեղքեց ամայի հրապարակը: Նրան թվաց, թե կանչեցին իրեն:

Այդ վայրկյանին պատշգամբից բացվեց գնդացիրը: Կինը ճչաց.

Վա՜յ բալաս...

Ձիավորը թեքվեց մի կողմի վրա և կախվեց, ինչպես հնձած հասկ: Փրփրած ձին խրտնեց ու սլացավ: Հեծվորի ոտքը մնաց ասպանդակի մեջ: Տաք մարմինը քարեքար, դիպչելով շաղ տվեց արյուն և ուղեղ:

Ճանապարհի վրա շնչահեղձ պառկել էր Անա զիզին և համբուրում էր արյան առաջին հետքը:

* * *

Այն կողմերում այժմ էլ գարնանը ամպ է նստում: Մեր Գյունեյ թաղը կորչում է, ամպի միջից երևում է Ցից քարը: Բայց երբ քաշվում է ամպը, երևում են քաղաքի կտուրները: Ռուսաց «ժամի» տեղը կանաչ պարտեզ է:

Ձորը փոխվել է:

Այնտեղ սպիտակին են տալիս ժամի տաշած քարերը: Նոր հիդրոկայանն է, լուսավոր և ընդարձակ: Քարափից ներքև է իջնում լայն ճանապարհը: Գարունը դպրոցի երեխաներին տանում են ձորը, և ուսուցիչը բացատրում է, թե ինչպես են աշխատում մեքենաները:

Նորոգ երկիր, նոր մանուկներ...

Դիպվածը ինձ էլ նետեց մեր հին թաղը:

Ես հաստատ քայլերով կոխոտում էի այն կածանները, ուր խաղալով անցել է իմ մանկությունը: Ահա Նեղը, փրփրան ջուրը, քեղի թունավոր թփերը: Իմ ընկեր Անդոն պատմում էր, որ օձերը իրենց լեղին նրա տերևներից են շինում:

Բիբլիական Հովբի նման ավերակ տան առաջ նստել էր բրուտ Ավագը: Նա գրկեց ինձ, շոյեց դեմքս, ինչպես կույրը:

Անդոն, իմ Անդոն...

Ես երկար դիտում էի նրա դեմքը, որ կծկվում էր:

Արցունք չերևաց նրա դեմքին, թեև ձայնը խուլ հեկեկանքից դողում էր: Կարծես աչքերի հետ ցամաքէել էին և արցունքի ակները:

Մեր թաղի գերեզմանատանը Անա զիզին է թաղված: Գերեզմանաքար չկա, ոչ գիր, ոչ մի հուշարձան: Գարնանը կանաչում է թումբը, մոլախոտերը խեղդում են վաղահաս ծաղիկներին, ասես միամիտ են, որ չի զարթնի Անա զիզին և ոսկորե կտորով չի քաղհանի նրանց:

Քարափին երեկոները շարվում են ուրիշ աղջիկներ, նրանց մանդոլինը նվագում է նոր երգեր: Եվ երբ հոգնում են, սկսվում է անսեթևեթ զրույց, տղաներից մեկը ցույց է տալիս ձորի ճեղքված քարը, կրկնում մանտյոր Անդոյի կյանքն ու մահը:

Կարմիր հեծելազորը քաղաք մտավ կամուրջի կողմից... Հետևից, հրացանների վրա բերել են նրա արնոտ մարմինը:

Էլի ի՞նչ: Վայր դնե՞մ գրիչս...

Բայց ինչու՞ են դողում մատներս... Դեռ վախճանը չի. թրեր պիտի զրնգան և հրազենները պիտի շառաչեն հին խոսքը.

Հաջորդ էջ