Բակունց Ակսել՝ Մթնաձոր | |
— Խաղաղություն խրճիթներին, պատերազմ պալատներին:
ՍԵՎ «ՀԱՑԸ»
1
Քաղաքի աղմուկը հանդարտվում էր:
Կարծես դաշտ էր, ուր լուսաբացին՝ առաջին ավտոյի աղմուկից սկսվել էր ճակատամարտի ժխորը, կեսօրին թեժացել, երեկոյան դեմ՝ միսկարները հավաքել էին պղինձը, դարբինները դարսել էին մուրճերը, մեքենաները լռել, ավտոները, ինչպես եղեգնուտի բաղերը, քնել էին գարաժի թիթեղյա ծածկի տակ:
Երեկոյան դեմ գարնան վարար անձրևը նոր ծաղկած ծառերին, մայթի քարերին ու ծանր կավահողին բաշխել էր զով, պղտոր ջրի լճակներ ու լպրծուն ցեխ:
Սպիտակ ամպերը սարերից սողացել էին դեպի քաղաք և անգլուխ քարավանի նման դանդաղ ու մունջ պտույտ էին անում փողոցներով, քսվում կտուրներին:
Տների բարձր հարկերը չէին երևում ամպի սպիտակ քուլաների մեջ, որ օրորվում էին, իրենց հետ օրորում տները, հեռագրասյուները, էլեկտրական ճրագները և նրանց ցոլքը՝ անձրևաջրի պղտոր լճակներում:
Ամբողջ քաղաքի վրա բարձր աշտարակից ռադիոն թափում էր գարնանային երգի տաք ելևէջները: Աշտարակի ներսը առողջ կրծքով մի աղջիկ թավ ձայնով երգում էր բամբակի դաշտերի և հասած արտերի երգը: Բազմաթիվ ռուպորներ, ինչպես ցնցուղը մաղում էին զվարթ երգը հոգնած քաղաքի վրա:
Բարձրախոսների տակ խումբ-խումբ մարդիկ լուռ լսում էին, մշակը՝ մեջքի համետին հենած, լրագրավաճառը՝ թերթերը թևի տակ, տղան՝ աղջկա թևը գրկած, կառապանը «կոզլու» վրա, — նույնիսկ ձիերը ականջները կախել էին, քրտինք էր գոլորշիանում նրանց մարմնից, մրսում էին խոնավությունից, — բայց ձիերն էլ անշարժ էին:
Այդպես չէր քաղաքի խուլ փողոցներում, ուր կավի կույտ տներ են, առանց ճրագ, առանց լուսամուտ... Այդ տների բակում ծաղկել էր դեղձենին, ծիրանը: Գիշերվա այդ ժամին կավի տներում խոր քնի թագավորություն էր:
Ռադիոյի մետաղյա փողը այդ տխուր տների վրա երգում էր կարծես ավելի մեղմ: Ո՞վ գիտե ներսը, մութի մեջ մի անքուն աղջիկ լսում է արտերի երգը, և նրա ականջի տակ հնչում է մի ուրիշ ձայն, հանդա՜րտ, ինչպես հասկերի խշշոցը:
2
Լևոնը գլխավոր փողոցից ծռվեց դեպի ձախ:
Անկյունում նրա ականջն ընկավ երգը, տեսավ լուռ լսողների խումբը: Նա զարմացած գլուխը վեր բարձրացրեց, կարծես առաջին անգամն էր տեսնում սյունից կապած բարձրախոսը: Երգը, այդ խումբը կտրեց նրա մտքի թելը, ինչպես ջրի հոսանքը դեմ է առնում վերևից գլորված ժայռի:
Բայց հենց ծռվեց դեպի մութ փողոցը, հոսանքը նորից մտավ ծանոթ հունը: Ու գլուխը կախ գնաց, կոխոտելով թանձր ցեխը, անձրևաջուրը:
Թևի տակ պայուսակն էր, ու միտքը շարունակում էր հյուսել այն թվերը, հաշիվները, որ շարված էին պայուսակի թղթերի վրա:
Նա շատ անգամ է նստում մինչև կես գիշեր այն սենյակում, որի պատուհանից երևում է քաղաքի մեծ մասը, բլուրները, ճանապարհները՝ որոնք ծալվեծալ գնում են կեռումեռ, գնում են անվախճան՝ դեպի ուրիշ քաղաքներ, երկրներ:
Այդ սենյակում Լևոնի գրասեղանն է: Նա փռում է բազմաթիվ աղյուսակներ, ցուցակներ, վերցնում է մատիտը, գլուխը կախում նրանց վրա և հաշվում:
Նա հաշվում է տրակտորներ, գութաններ, հաշվում է երկաթե փոցխեր, սերմեր, որ գարնանը թափվում են խոնավ հողի մեջ, ծլում է բամբակը, աղջիկները քաղհանում են, ծաղկում է բամբակը, աղջիկներն իրենց գոգը լցնում են սպիտակ բամբակով, ու բամբակը գնում է, դառնում գույնզգույն չիթ, աղջիկները հագնում են նախշուն չիթը, և երբ խաղում են նրանք, թրթռում է մարմինը, քամին փռփռացնում է դեյրան, և ծաղկավոր դեյրան ծփում է ինչպես արտը, չիթի ծաղիկները օրորվում են, երբ խաղում է նրանց մարմինը:
Այս վերջին հանգամանքի վարիչը այն թուխ երիտասարդներն են, որոնք գրկում են քաղհանավոր աղջիկներին և չեն կարող ասել, թե ի՞նչն է բուրում՝ աղջկա մարմինը, թե խշխշան դեյրայի ծաղիկները: Թուխ երիտասարդներն են և բանաստեղծները, որոնք գրում են նրանց մասին:
Իսկ Լևոնը միայն սերմորայքի և մեքենաների բաժնի վարիչն է: Այդ մեքենաները հեռու գործարաններից են գալիս և քաղաքի պահեստներից նրա ստորագրած օրդերներով դուրս գնում բազմաթիվ ճանապարհներով դեպի գյուղերը և նրանց դաշտերը, որտեղ կա ջուր, արև և քրտինք:
3
Լևոնը կանգնեց դռան առաջ, ձեռքը տարավ գրպանը, շոշափեց բանալին, որ գրպանում տաքացել էր:
Բանալին դարձավ երկու անգամ, և ապակյա դուռը բացվեց:
Մութ նախասենյակում նա վարժ շարժումով իր մշտական տեղը հանեց կալոշները: Մի փափուկ բան քսվեց ոտքերին, մռռաց: Մաջիտա մայրիկի Վանա կատուն էր:
— Փիսո՜...
Եվ փիսոն հետևեց նրան մինչև սենյակի դուռը, ապա առաջինը ներս մտավ, երբ Լևոնը քաշեց սենյակի դուռը:
Ճրագը վառեց և պայուսակը քցեց սեղանին:
— Փիսո՜...
Կատուն մեջքը ուռցրեց, նրա ծովի գույնի մորթը ալիքաձև շարժվեց ուսերից մինչև պոչը:
Բայց Լևոնը ձեռքով չշոյեց կատվի ուռուցիկ մեջքը: Կատուն ցած թռավ թախտից և, ծանր պոչը քարշ տալով, դուրս եկավ սենյակից, իր կատվային դժգոհությունն արտահայտելով դանդաղ քայլքով:
Լևոնը նստեց թախտի ծայրին... Եվ ինչպես օտարականը սկսեց դիտել իր բնակարանը, իրերը: Աչքն ընկավ կանաչ ծաղկամանին, որ կնոջ բազուկի ձև ուներ. վերը՝ բարակ մատները բաժակաձև սեղմվել էին իրար, որպեսզի պահեն ծաղիկները:
Լևոնի զարմացած հայացքը կանգ առավ ծաղկամանի վրա: Այդ անշուք սենյակում ծաղկամանը մենակ էր և չէր մերվում կոշտ, չներկած սեղանին, երկաթյա մահճակալին՝ որի նման հազարներ կան հիվանդանոցներում, զորանոցներում:
Իսկ գրքերի դարակին հենած հրացանը ուղղակի թշնամաբար էր թեքվել դեպի ծաղկամանը: Փողի բերանը գազազած աչքի պես նայում էր կնոջ ապակյա մատներին:
Բոլոր իրերը իրենց կարճ և գորշ պատմությունն ունեին, բացի ծաղկամանը: Եթե Լևոնի սենյակի իրերը իրենց կյանքը պատմեին, մահճակալը պիտի ասեր, որ ինքը երկաթից է շինված, չորս տարի վրան պահել է հիվանդ, վիրավոր զինվորների, որոնք իրեն ծռմռտել են, ապա նրա վրա պառկել է կուրսանտը, մի համագումարի պատգամավոր, հետո երեք ամիս ընկած է եղել ձյունի և անձրևի տակ, մինչև ընկեր Լևոնի գալը: Թեթև նորոգումից հետո նա անխռով իր վրա պահում է Լևոնի չորս փութը:
Գրքերի դարակը կարճ կվերջացներ՝ «ուռի էի և դարձա դարակ»: Սեղանը կգանգատվեր իր մի կոտրած ոտքից և մլեկներից, որոնք ձմեռը քնում էին նրա ճաքճքած տախտակների արանքում, որպեսզի ամառն անհանգստություն պատճառեն կենվորին: Մահճակալի տակ ընկած չեմոդանն ու կողովը միայն կարող էին պատմել արկածներով լի ճանապարհորդությունների մասին:
Վերջապես պատից կախած մաշված խալին կարող էր պարծանքով պատմել, որ իրեն հյուսել է Լևոնի մայրը, որ ծոր-ծոր քարափների գլխին թառած գյուղում, երբ իրեն փռում էին արևի տակ, և հավերը կոխոտում էին, մի երեխա չորեքթաթ սողում էր հավերի հետևից, և երբ հավերը հեռանում էին, երեխան աշխատում էր բռնել արևի շողերի մի խուրձ, որ պսպղում էր գորգի վարդերի և նուռների վրա:
Իսկ ծաղկամա՞նը...
Նա օտարական էր, անորոշ հանգամանքով ձեռք բերված: Փողոցում վիճակախաղ էր անապաստան երեխաների օգտին: Լևոնը հանդիպեց Լուսիկի ընկերուհուն... Մոտեցավ հարցնի, թե ինչ լուր ունի Լուսիկից: Իսկ աղջիկը, որ վիճակախաղի կազմակերպողներից էր, և՛ հաղորդեց լուրը, և՛ թևից քաշելով նրան մոտեցրեց սեղանին:
Հինգ տոմս միանգամից վերցրեց, երեքը փուչ էր, մեկին բաժին ընկավ ռետինե տիկնիկ, մյուսին՝ ծաղկամանը: Տիկնիկը նա հենց տեղն ու տեղը նվիրեց մի փոքրիկ աղջկա, իսկ ծաղկամանը Լուսիկի ընկերուհին գցեց պայուսակը, խոստացավ ծաղիկներ բերել և ավելի մանրամասն պատմել Լուսիկի մասին:
Խոստացավ ու չեկավ:
Այստեղ հրացանը կորոտար և կփշրեր ծաղկամանը, եթե նրա հետ կապված չլիներ մի ուրիշ անձնավորություն, որի հանդեպ սենյակի բոլոր իրերը, նույնիսկ կողովն ու չեմոդանը խորին երախտագիտության էին տածում, որովհետև այդ անձնավորությունը. ամեն օր սրբում էր փոշին, մաքրում, տեղափոխում, եթե արևը թեժացնում և անհանգստացնում էր նրանց:
Այդ Մաջիտա մայրիկն էր, որի մուտքը այդ սենյակը եղավ ծաղկամանը բերելու մյուս օրը: Ներս մտավ այդ պառավը, Վանա կապույտ փիսոն հետևից: Կատվի ոտնաձայնն ավելի խիստ էր, քան Մաջիտա մայրիկը:
— Էսնա խորոտ ի, — ասաց պառավը և առանց թույլտվություն ստանալու ծաղկամանի մեջ խրեց դաշտի ծաղիկների մի փունջ:
Սենյակի տեսքը միանգամից փոխվեց: Նույնիսկ լերկ պատերը զվարթացան, որովհետև արևը ծաղիկների և ծաղկամանի ստվերը քշում էր պատի վրա, կարծես գրքերի հետևը թաքնվել է մի կին և վեր բարձրացրել մերկ բազուկն ու ծաղկեփունջը:
Միայն մանկության գորգի վարդերը դժգոհեցին: Թարմ և իսկական ծաղիկները խլում էին նրանց առաջնությունը:
4
Վանա փիսոն խռոված դուրս գնաց և նորից ներս մտավ Մաջիտա մայրիկի փեշից կախված թելի հետ խաղալով:
— Իկե՞ր ես, տղա... Չայ պիրեմ...
— Եթե տաք է...
— Տաք է... Խալիվոր նոր խմեց... Գինա դողցուց իմ խեղճ... իմ ճար ինչխ կելնի, Լևոն:
— Ես զանգահարել էի բժշկին, չեկա՞վ:
— Էկավ, աստծու լուս խասնի էնոր մեռելաց... Դեզ իտուր, էլմ էնի... լերդն է ասաց, — և ապա դառնալով կատվին, — քելի՛ փիսո, քելի՛, չայ պիրենք...
Հիվանդը պառավի ամուսինն էր, նույն միջանցքում ապրող դերձակը, որին համարյա բոլոր տնվորները, մանավանդ երեխաները՝ «պապե» են կանչում:
Նիհա՜ր, բարակ, քնքուշ դիմագծերով մարդ է «պապեն», ամառ, ձմեռ նույն մաշված վերարկուն ուսին, նույն բրդե շալվարը, որ բազմաթիվ կարկատաններից ծանրացել է:
Մաջիտա մայրիկը և «պապեն» Բաղդադից եկած գաղթականներից էին: «Պապեն» լռիկ էր, ավելի հաճախ երեխաների հետ էր խոսում. մեծերին տեսնելուց մի կողմ էր քաշվում, կարծես ամաչում էր: Իսկ Մաջիտա մայրիկը, կամ, ինչպես «պապեն» էր ասում, «հանըմը» հաճախ էր բակ դուրս գալիս, զրուցում հարևանուհիների հետ:
Նրա խնամքի առարկան հավերն էին, որոնց համար «պապեն» բակում բուն էր շինել: Հավերը նրա երեխաներն էին, — ծիծաղելով ասում էին հարևանները:
Նրանք շատ էլ սխալ չէին: Մաջիտա հանըմը ոչ միայն կերակրում էր, այլև հավերին խոսեցնում էր, նրա հավերը անուններ ունեին, բնավորություն:
— Էսօր Կապուտս քեֆսըզ էր... կուտ իսկի չկերավ:
— Խմոր թալե առաջը...
— Էն իմանսըզ խորոզը չարչրեր ի գիշերը, — զայրանում էր Մաջիտա մայրիկը:
Եվ ամբողջ բակը պիտի իմանար, որ «խորոզը չարչարել է կապույտ հավին», որ հերվա թխսամայրը ձուի է նստել, որ «էն կանդար կուտ կուտի անիրավ Չալը, մե խատ ծյու չի թալի»...
Մաջիտա հանըմը սպառնում էր Չալը մորթել, բայց անցնում էր գարունը, ամառը, հավերը պառավում էին, ծանրանում, իսկ նա սպառնալիքը չէր իրագործում: Հավը մեռնում էր բնական մահով, Մաջիտա հանըմը լաց էր լինում ճշմարիտ և անարատ արցունքով:
Նրանց կյանքի սկիզբը պարզ և հանդարտ էր հոսել, ինչպես հայրենի գյուղի վճիտ առվակը: Ապա հանկարծ երկինքը սևացել էր, սևացել էր և գետինը, պայթել էր ջարդը, հրդեհը, գաղթը: Անցած ճանապարհներին թողել էին բազմաթիվ անքար դամբարաններ, որոնց մեջ ամփոփված էին սովից, սրից, տապից ու ծարավից մահացած մշակներ, մանուկներ: Բաղղադում պապեն ստացել էր տենդ, որ հյուծել էր նրան, ինչպես սովը: Մաջիտա հանըմըն էլ ծանր ոսկրացավ ուներ:
Նրանք փոխն ի փոխ պառկում էին, և ով ոտի վրա լիներ՝ հավերին նա պիտի խնամեր, նա՛ պիտի պտտեր կարի մեքենայի ժանգոտած անիվը: Երկուսն էլ վախենում էին մահից, սակայն ոչ իր անձի, այլ մյուսի համար, որ նրա մահից հետո պիտի մնար մենակ:
Լևոնի այդ տունը փոխադրվելուց հետո պապեն ու «հանըմը» իրենց հովանու տակ էին առել նրան:
Մաջիտա մայրիկը ավլում էր նրա սենյակը, սրբում էր փոշին, երբեմն, և այն էլ երեկոները, թեյ էր առաջարկում: Փոխարենը Լևոնը հատուցում էր բժշկին զանգահարելով, բնակարանի, լույսի և այլ մանր առօրյա պետքերին երբեմն աջակցելով:
— Մաջիտա հանը մի հոգեորդին է ընկեր Լևոնը, — ասում էին հարևանները:
Իսկ Մաջիտա հանըմը անկաշառ խանդաղատանքով էր արտահայտվում նրա մասին, ակնածությամբ նրա անունը տալիս և երբեմն պարծենում այդպիսի մարդու բարեկամությամբ:
Լևոնը չէր մերժում այդ բարեկամությունը: Լարված աշխատանքից հետո հաճելի էր կարճ ժամանակ զրույց անել Մաջիտա մայրիկի հետ այնպիսի բաների մասին, որ կապ չունեն մեքենաների, պլանների, հաշիվների, խորհրդակցությունների հետ:
«Պապեն» նրա սենյակը ոտք էր կոխում տարին մի կամ երկու անգամ և բավականանում էր բարևով: Իսկ մայրիկը կարող էր պատմել միայն այն աշխարհից, որի սահմանները հասնում էին մինչև դարպասը: Մանր պատահարներ, կցկտուր խոսքեր, հարևանի տանը լսածը և վերջապես հավերի գլխովն անցածը — ահա նրա զրուցի առարկան:
Սակայն կար և մի խորհրդավոր «թեմա», որի շուրջը խոսակցությունը ակնարկից այն կողմը չէր անցնում, և որին Լևոնը պատասխանում էր անկեղծ ծիծաղով:
5
— Դհա կուզե՞ս...
— Չէ, մայրիկ... Տաքացա: Էսօր դուրսը քիչ խոնավ է:
— Տնավեր, էն կազախի կիսու չափ էլ չկաս... էն կանգար չայ, ես իմ աստված, հավատալու չի…
«Ղազախը» — նույն միջանցքում ապրող ռուս բարձրահասակ ուսանողն էր, որից Մաջիտա մայրիկը քաշվում էր: Ոչ մի բառ ռուսերեն չիմանալով, Մաջիտա մայրիկը մտերմացել էր միայն նրա փոքրիկ աղջկա հետ, որի թևից բռնած երբեմն տանում էր հավաբունի կողմը և կուտը տալիս աղջկանը, որպեսզի նա ցրի:
— Լցե՞մ:
— Չէ, մայրիկ... — և Լևոնը տեղից վեր կացավ:
— Էսօր չգիտեմ ոտքս ինչու է ցավում...
— Յարալու ո՞տքդ է...
— Հա՛:
— Ոսկորիցն է... Եղանակը որ նամացավ, իսա ոսկորիս մեջն է: Որ արև էլավ, օդը չոր հեչ...
Մաջիտա մայրիկը բաժակը վերցրեց, սեղանից սրբեց շաքարի փշրանքը: Լևոնը մոտեցավ գրքերի դարակին: Մեջքը դեպի պառավը: Չէր երևում, գրքերի՞ն է նայում, թե՞ ծաղկամանին:
Պառավի մտքովն անցավ, որ հարմար առիթ է ավելի պարզ ասելու այն բանի մասին, բայց Լևոնը հանկարծ շրջվեց:
— Խոնավ է, բայց լավ գիշեր է... — և կարծես ինքն իրեն վերջացրեց, — էսօր հոգնած չեմ, թեև շատ եմ աշխատել...
— Գարուն է... Անուշ օր կբացվի վաղը:
— Ամպ է, մի քիչ ցեխ...
— Մասսի կլոխ պարզ ի... լուսու մոտ լուսնակ կելնի...
— Դա-սս...
Այդպիսի անհասկանալի բառերից Մաջիտա մայրիկը խորշում էր: Նա այնքանն էր հասկանում, որ Լևոնի միտքն այդ րոպեին նրա համար անմատչելի հեռուներումն է:
— Քելի՜, փիսո... — կատուն մռռաց: Լևոնը մատներով թմբկահարում էր դարակի տախտակը:
— Նայի որ «պապեն» շուտ առողջանա...
— Ղուրբան քեզի, Լևոն, որ չուրիլուս միտքս էտա ի:
Եվ պառավը դուրս գնաց «բարի գիշեր» ասելով, գնաց փոշմանած, որ ինչո՞ւ չասաց: Նա երբեք Լևոնին այդքան պարզ և հասարակ չէր տեսել: Նույնիսկ ուրախ էր. պառավին թվաց, թե նա մատները քսեց ծաղկամազին:
Իսկ պառավը ուզում էր հիշեցնել... ամուսնությունը:
Նա ակնարկներ էր անում, որ Լևոնին պակասում է «խորոտ կնիկ», այն ժամանակ օրերը ուրիշ կլինեն, ո՜ւրիշ...
Բայց չասաց: Պառավը կորցրեց ամենահարմար առիթը, որովհետև Լևոնի վրա իջել էր այնպիսի տարօրինակ ժամ, երբ մարդ բացում է ներսը և թերթում հանդարտ, ինչպես ուրիշի ստեղծագործությունը:
Գարնան գիշերն էր, ռադիոյի երգն էր բամբակի դաշտերի մասին, թե ծաղկամանն էր, — դժվար էր ասել: Գուցե բոլորը միասին, ավելացրած այն խաղաղ տրամադրությունը, որ ունի մարդ, երբ հաջող ավարտում է աշխատանքը: Գուցե և ուրիշ մութ բան, ինչպես բողբոջի բացվելը, ջրերի խոխոջը:
Լևոնը բաց արեց պատուհանի փեղկը: Սառը քամին ներս խուժեց խոնավ հողի բույրով: Մի րոպե թարմացավ ճակատը: Մոտեցավ սեղանին, քաշեց արկղը:
Թղթերի, գրքույկների, նամակների և նկարների խառնիխուռն կույտեր էին: Կային նագանի փամփուշտներ, որսորդական դատարկ պատրոններ, մի քանի դատարկ տուփեր և այլ անպետք և պիտանի մանրուք:
Նա հետ տվեց մի փաթեթ: Փոքրիկ կարտոնի վրայից իրեն էր նայում Լուսիկը, այնպես, ինչպես այն տարին:
— Մեկ, երկու, շուտով երեք տարին կլրանա, — մտքում հաշվեց Լևոնը:
Եվ այն, որ շուտով երեք տարին կլրանա, այն, որ Լուսիկի բաց ճակատին մի խոպոպ էր կախվել և խանգարում էր նրան գրելիս, և այն անկրկնելի գարունը նրա սիրտը լցրին անհանգիստ վրդովմունքով: Նա աչքերին մոտեցրեց նկարը, ապա դժվարությամբ հետ տարավ, պահեց թղթերի տակ, թափով հետ մղեց սեղանի արկղը: Թափից երերաց սեղանը ու վրան դրած էլեկտրական ճրագը:
Լևոնը տեղից կանգնեց, ձգվեց, մկանները տրաք-տրաքվեցին: Մի դյուրեկան հոգնածություն իջավ մարմնին: Չքացավ անհանգիստ վրդովմունքը:
— Էսօր քունս չի տանում... Գնա՜մ Ասաքի մո՞տ...
Եվ նայեց ժամացույցին: Ժամանակ կար: Կարծես այն, որ ժամանակ կար, ավելի հաշտ դարձրեց իրեն՝ այդ վրդովմունքի և վերհիշողության հանդեպ:
Լա՛վ, հիշիր, բոլորը, բոլորը... հետո ի՞նչ... նու հիշի՛ր:
Կարծես հիշողը տարբեր մարդ էր, և ինքը նրան թույլտվություն էր տալիս:
Եվ վարագույրն ընկավ ծածկված նկարներից: Առաջին պահ նա զարմացավ... Ի՜նչքան բան է մնացել Լուսիկից իր հիշողության խորքում: Իսկ ինքը կարծում էր, որ չնչին են հետքերը:
Նկարներ են կախված հիշողության պատից: Ահա կատաղած, պղտոր գետը ձորի մեջ: Սև քարերը հազիվ են շողշողուն գղուխները ցցել փրփուրի միջից: Այդ հեղեղի վրայով քարից քար ցատկելով անցնում է ինքը Լուսիկի թևից բռնած... Եվ դեռ քրքջում են: Ահա Լուսիկի ոտքը սայթաքեց, քիչ մնաց գլորվի փրփուրի ավազանը: Թևից կախվեց, ափը հասան, չոր ցախերը ժողովեցին, փոքրիկ խարույկը թեժացավ, փռեցին Լուսիկի թաց գուլպաները: Իսկ աղջիկը բոբիկ ոտքերը դրել էր մոխրի վրա: Բոցը խաղում էր նրա սրունքների վրա, ինչպես աղոտ հայելու մեջ:
Այս նուրբ նկարը... Ճանապարհը սպիտակին է տալիս, ինչպես ջուրը լուսնկայի շողերով: Հորիզոնի խորքում շողշողում է Արարատի սպիտակ գլուխը: Կապույտ երկինքը կարծես կոր հայելի է, և նրա խորքը արտացոլում է մի ուրիշ գագաթ: Սայլը ճռռում է ամառվա հանգով:
Գյուղից են գալիս... Բացօթյա միտինգ էր, իրիկնադեմին՝ երգ ու խաղ: Ոմանք ոտով են: Աղջիկները սայլի վրա են: Իսկ Լուսիկը երգում է:
Նռան կլեպ պռոշդ,
Նեյնիմ ա՜ման աման...
Երգում է հոգնած, բարակ ձայնով: Սայլը ճռռում է երգի հանգով, օրորալով գնում են եզները:
Այս մեկը խավար է: Այս մեկը ամենաջերմ նկարն է, ներկը վառ, ինչպես Լուսիկի երեսը, երբ ծաղկած ծիրանների փողոցից մտնում էին լուսավոր պողոտան:
Ծաղկած ծիրանների փողոցը... Նույնիսկ փողոց չի կարելի հաշվել, որովհետև մի ծայրը աստիճանաբար բաժանվում է բարակ ճանապարհների, որոնք կավե պատերի արանքով տանում են դեպի այգիները, և այնտեղից էլ մի ճյուղը ձգվում է ամայի բլուրի վրայով դեպի առապարները, ուր գարնանը մակաղում էր քրդերի ոչխարը:
Բլուրի վրայով ձգվում է շոսեն, նրանից ներքև քարակույտեր են, ապա այգիները: Ձմեռը նապաստակները ցրտից և սովից նեղվելով հանդգնում են իջնել մինչև այգիները, կրծելով կաղամբի մոռացված թուփը, երիտասարդ ծիրանիների մաշկը, և ո՜վ գիտե, նրանցից ամենահամարձակը ձմեռվա գիշերին հասնում է այդ անվախճան փողոցին և շների հաչոցից սարսափած փախչում է դեպի առապարի որջը:
Այդ նկարը խավար է, որովհետև նրանք մութն ընկնելուց էին մտնում այդ փողոցը, որի բնակիչները արևի մայր մտնելու հետ փակում էին իրենց տների և պարտեզների փոքր դռնակները: Փողոցը մինչև լուսաբաց մնում էր նրանց ու նման զույգերի, որոնք իրար չէին ճանաչում, զուսպ էին խոսում, երբ լսվում էր ոտնաձայն, և քաշվում էին այն խորշերը, որտեղ մութն ավելի թանձր էր, որովհետև ծիրանի ծաղկած ճյուղերը ծածկում էին լուսնյակն ու աստղերի լույսը:
Լսվում էր մի ոտնաձայն, Լուսիկը սեղմվում էր նրա թևին, շունչը պահում: Անցորդը ուշ մնացած մարդ էր, որ շտապում էր փոքրիկ դռնակներից մեկը բախելու և կամ թե հարբած էր, գնում էր օրորալով, գնում էր՝ կամ հայհոյում, կամ տխուր երգ ասում:
Պատի տակով առուն էր, երեսը բաց, ջուրը սառը: Սարերից էր գլորվում առուն, և նրա թափը դեռ չէին կոտրում բլուրի լանջի այգիները: Գուցե թե ներքի տափարակում, բրնձի ու բամբակի դաշտերի մոտ նրա թափը կոտրվեր, աղմկոտ խոխոջը հանդարտվեր:
Նրանք նստում էին առվի եզրին, և երբ հանգչում էր զրույցը, նրանք լուռ ականջ էին դնում առվին: Նայած թե ի՞նչ էին խոսել, Լուսիկն ի՞նչ էր ասել, Լևոնը նեղացնել էր նրա վրա, թե երկուսն էլ ոգևորված խոսել էին սովորելու, աշխատանքի և ո՞վ գիտի էլ ինչ պայծառ նյութերի շուրջը:
Եթե նեղսրտում էին, թվում էր, թե առուն էլ էր չարացել... Երբ խոսք էր լինում Լևոնի Մոսկվա գնալու մասին, կարծես առուն վշտակցում էր Լուսիկին, իսկ երբ ծիրանիների տակ զրույցը դառնում էր առօրյա դժվար աշխատանքի և պայքարի շուրջը, կարծես լսելի էր, թե ինչպես ալիքները խփում են քարերին, որոնք խանգարում էին նրանց սրարշավ ընթացքը:
Եվ ինչ խոսում էին՝ ջուրը տանում էր. բոլորը, նույնիսկ համբուրելը, հանաքները, այն, որ կավի պատը փոշոտում էր Լուսիկի դեյրան, շունը, որ ցած թռավ և նրանց վախեցրեց, — բոլորը չքացել են, մնացել է լազուր հիշողությունը և մի կսկիծ, որ երբեմն մրմռում է, ինչպես ոտքի սպին, բայց նա կարողանում է տեսնել, շոշափել սպին, երբ տրորում է ոտքը, ցավը մեղմանում է: Իսկ այդ հետքը չի շոշափվում, բայց կա, մնում է:
Այ հենց հիմա... Շրթունքները չեն ասում, բայց մտքում կրկնում է.
— Ինչքա՜ն լավ աղջիկ էր Լուսիկը...
Մտքում կրկնում է, կարծես թե այդ լավ աղջիկը մեռել է: Բայց Լուսիկը կա. շուտով ինժեներ կդառնա այն միամիտ աղջիկը: Նրա մատները գծագրում են, տներ են շինել մարդիկ Լուսիկի պլանով:
Այսպես հասարակ եղավ բաժանումը:
— Ցտեսություն, ընկեր Լևոն...
Առաջին և վերջին անգամ նա այդպես ասաց: Իրեն ուղարկեցին շրջան, Լուսիկը գնաց Մոսկվա:
Հետո ի՞նչ... Խնդրել է, գուցե թե հաջողվի, և ինքն էլ գնա: Բայց չի կրկնվի ծիրանիների փողոցը:
Անցյալ տարի Լևոնը մեքենայով անցավ այդ կողմերով: Պատահմամբ ընկավ... փողոցի աջ կողմը բարձրանում էին նոր տները... նրանց մի մասը կիսավարտ էին: Փողոցի երկայնքով շարել էին կապույտ որձաքարը: Մնում էր ծիրանիների փողոցի ձախ պատը, պատի հետևը՝ ծառերը: Նույնիսկ ջուրը տեսավ և այն պատշգամբը, որի տակ պատսպարվել էին հորդ անձրևին:
Լևոնը գիտեր, որ քաղաքի շինարարությունն այն կողմերում է կենտրոնացած: Բայց առիթ չէր եղել շրջելու: Նրա աշխատանքը գյուղերի հետ էր, ցորենի, բամբակի համար: Նրա մտքում մեքենաներն էին, գործիքները, որոնք վագոններում գալիս էին, որպեսզի իրենց անիվների վրա ցրվեն դեպի դաշտերը, դեպի սարալանջերը:
Նրա հիշողության մեջ ամենավառ ներկով այդ նկարն էր, ծաղկած ծիրանիները, երեսը բաց առուն և կավի բարձր պատերը, որոնք պարփակում էին իրենց մեջ և՛ խոխոջը, և՛ ծաղիկների հոտը, և՛ անթափանց մի լռություն: Կարծես քաղաքը և նրա ձայները չէին հասնում մինչև այդ խոր փողոցը:
Ցերեկը աշխատանքի ժամերին հիշում էր Լուսիկի խոսքերը, երեկվա պատահածը, ինքն իրեն ժպտում էր՝ ուրախությունից, երիտասարդական ավյունից, և ավելի թեթև էր գնում աշխատանքը: Եթե սենյակում մարդ չէր չինում, նա երբեմն սուլում էր... Սուլում էր և հեռախոսի փողի մեջ և խնդրում էր, որ փողը Լուսիկը դնի ականջին:
— Կշտացա՞ր, — ծաղրի տոնով հարցրեց Լևոնը և վեր կացավ տեղից: Կարծես ուրիշն էր հիշում, և նա համբերությամբ սպասում էր, որ այդ ուրիշը հագուրդ տա ներելի թերությանը:
Վարագույրն իջավ նկարների վրա:
Սենյակի մեջտեղը կանգնել էր ուրիշ մարդ: Նրա աչքը ծաղկամանի վրա չէր, ոչ էլ միտքը՝ ծաղկած ծիրանիների փողոցում:
Այդպես է նա աշխատանքի տեղը: Ասում են, որ խիստ բնավորություն ունի Լևոնը: Համառ է, տոկուն աշխատող: Նա աշխատեցնում է մարդկանց, և նրանք զարմանքով են պատմում նրա անսպառ եռանդի մասին:
Ցերեկը հարյուրավոր մարդիկ ներս են մտնում նրա սենյակը, բազմաթիվ հեռագրներ, գրություններ: Հեռախոսները զանգահարում են, աղմկում են դռները, մեքենագիրները, մարդիկ: Մի տեղից շտապ պահանջում են տավոտ և բենզին, մի տեղ հարկավոր է հեռագրել, որ տրակտորները փոխադրեն մի ուրիշ շրջան, որովհետև այնտեղ պահանջը մեծ է, իսկ գարունը ջերմացնում է, հողը վար է պահանջում:
Մի շրջանի նախագահը մանվածապատ սխում է «նաղլը», իսկ Լևոնը մի քանի կտրուկ հարցերով տեղն է գցում խոսակցությունը, ինչպես շկիվից թռած փոկը: Լսում է մարդուն, հեռախոսը զանգահարում է նորոգման արհեստանոցը, և մտքի խորշում միաժամանակ շարժվում է նոր գաղափար, նոր գործ, նոր նախահաշիվ:
Սենյակի մեջտեղը ահա այդ մարդն է կանգնած, որի օրը վերջացել է, պիտի հանգստանա վաղվա աշխատանքի համար: Բայց այսօր տեղաշարժ է եղել նրա առօրյան, և ինքն էլ հետաքրքիր զննում է իր ընթացքը:
— Ասաքի մոտ ուշ չի՞... — նայեց ժամացույցին:
Միջանցքում կախված է շինելը: Դուրսը խոնավ է, և Լևոնը կախարանից հանում է շինելը և ոչ թե պալտոն: Հագնվում է և պինդ կոճկում:
Տաք շինելը ձգում է մեջքը, և այդպես նա իրեն կայտառ է զգում:
Հանգցնում է լույսը և զգուշությամբ բացում ապակյա դուռը: Հարևանները քնել են միայն «ղազախի» ձայնն է լսվում: Երևի դասն է սովորում:
6
Դիմացը էլեկտրական խոշոր լամպն է, բարձր սյունից կախված: Սպիտակ մշուշը շարժվում է վերերով: Նա շարժվում է, իսկ թվում է, թե լամպն է օրորվում: Եվ մշուշը մաղում է նուրբ անձրև:
Լևոնը գոհ էր, որ շինելը վերցրեց: Եվ գոհունակությունը նա արտահայտում է ձեռքերը գրպանը կոխելով, թևերն ավելի մեղմելով իրանին:
Նա գլուխը վեր բարձրացրեց: Դիմացի սպիտակ տունը ձգվել էր և ավելի բարձր էր թվում մշուշի մեջ: Վերի հարկում մի քանի պատուհաններ լուսավոր էին. նրանք մշուշի միջից էին երևում, և կարծես մի ուրիշ տան հարկ էր:
Մշուշն անցնում էր ծվեններով: Ահա մեկի վերջին քուլաները՝ շղարշի նման թափանցիկ: Նրանց արանքից երևում են աստղերը: Իսկ Արարատի լերկ կատարը շողշողում էր աստղերի լույսից:
— Ճշմարիտ էր Մաջիտա մայրիկը... վաղը արև պիտի անի:
Լևոնը մայթի վրայով գնաց դեպի վեր: Առվի եզերքին փոքրիկ լորիներ էին, իրարից հավասար հեռավորության վրա, Լևոնը հիշում է նրանց տնկելը:
Աշնանը ծառերը տնկեցին, հաջորդ գարնանը նրանք բոլորն էլ ծաղկեցին, բացի մեկից: Գիշերն անցնող սելվորները այդ մեկը կտրել էին ճիպոտի համար:
Հիմա ծառերը չորացել են... Երկրորդ գարունն է: Տասը գարուն հետո նրանք այնքան կբարձրանան, որ կհասնեն երկրորդ հարկի պատուհաններին, և մարդիկ լորիների հովի տակ անց ու դարձ կանեն: Փողոցը կդառնա անփոշի, մաքուր, լորիների փողոց, նրանք էլ կծաղկեն ինչպես ծիրանին...
Լևոնը ձեռքը մեկնեց մի ծառի. մատներով սեղմեց: Ծառին ոչինչ չասաց, որովհետև ծառի հետ չեն խոսում, բայց եթե խոսեր, նա աշխատանքի մարդու անսահման ուրախությունը պիտի հայտներ, որ ծառերը մաքրում են օդը, հով են տալիս և շոյում են աչքերը:
Լևոնը կտրեց փողոցը, զգուշությամբ կոխելով անձրեվից թրջված և լապտերների լույսից փայլփլող սալքարերը: Դիմացը վիթխարի շենքն էր, որի կեսը դեռ չեն ծածկել: Մյուս կիսում աշխատում էին ցերեկները: Մի քանի պատուհան լուսավոր էր:
Լևոնը նայեց... Դեռ չսպիտակացրած սենյակում սեղանի վրա գլուխը կռացրել էր Սողոմոնը: Նա կամ հաշվում էր, կամ գրում: Միայն ձեռքն էր շարժվում:
Խճուղային վարչության Սողոմոնը՝ հաղթանդամ, ծանրախոս, դանդաղաքայլ: Երկու օր առաջ կոմիտեի նիստում նրա զեկուցումն էր: Մի քիչ «սեղմեցին». Սողոմոնը նեղն էր ընկել: Լևոնն էլ ուզեց խոսք վերցնի և ավելացնի, որ ուշադրություն չեն դարձնում, որ շատ գյուղեր տրակտոր, շարքացան չի կարելի տանել միայն ճանապարհ չլինելու պատճառով, բայց ականջին հասավ Սողոմոնի ռեպլիկը, ուղղված մի ուրիշքին.
— Բուջե չկա, բուջե չկա... էտ անդերը հինչավ շինեմ...
Հագնած ժողովը ծիծաղեց նրա բարբառի, նրա պարզամտության և զայրույթի վրա:
Պատուհանի ետևից երևում էր Սողոմոնի գլուխը: Լևոնը հիշեց այն նիստը, սակայն միտքը թռավ հետ, քաղաքացիական կռիվների տարին, այն լեռնոտ գավառը, որտեղ այն տարին ապրում և պայքարում էին ինքը, Սողոմոնը, որին Սուղի էին ասում, Ասաքը, որին քաղաքում ճանաչում են իբրև ընկեր Սահակ, և ուրիշները... Մի քանիսը սպանված, ոմանք այստեղ, ուրիշները ցրված խորհրդային անծայրածիր երկրներում՝ Թուրքստանից մինչև Սառուցյալ օվկիանոսի ափերը:
Եվ շարունակեց քայլերը, մտքում՝ Սուղին, Ասաքը, այն լեռնոտ գավառը, քաղաքացիական կռիվների տարին:
Սուղին այն ժամանակ հազիվ գրաճանաչ էր: Ամառ ձմեռ հագին ռետինե տարօրինակ պլաշչ էր, որի նմանը նա անցյալ աշնանը նավի վրա տեսավ մատրոսների հագին: Որտեղից էր ընկել այդ պլաշչը: Նստում էր ժողովներին, Սուղին ձանձրանում էր վեճերից, բայց երբ հարցը գալիս էր ապստամբության, նրա աչքերը լայնանում էին, ոտքի էր կանգնում, սրան նրան հրմշտկելով մոտենում սեղանին և ձեռքը խփում:
— Հուպ տու... իմ ասմունքն էլ էդ ա...
Առաջին տարիները գավառում նրան այդպես էլ կանչում էին. «Հուպ տու Սուղի...»:
Իսկ Ասաքը ծանր էր, տարիքից ավելի լրջամիտ: «Ուրբաթախոս» էր, ծխախոտը բերանից անբաժան: Ինչ էլ ձեռքն ընկներ ծխում էր՝ մախորկա, խոտ, տերև... նրա ծխախոտի կծու հոտը ջղայնացնում էր Սուղուն: Երբ մի ժողովում հարց էր դրված թշնամու թիկունքը մարդ ուղարկել, Սուղին Ասաքի թեկնածությանը հակառակեց.
— Նրա բերանից օնջահոտ ա գալիս... Քառասուն վերստի վրա էլ նրան էդ շնահոտի վրա կճանաչեն:
Մի ուրիշ լայն փողոց վերևից գալիս և երկու կես էր անում այն փողոցը, որով գնում էր Լևոնը: Խաչաձև կտրվածքի մեջտեղը հետ ու առաջ էր գնում հերթապահ միլիցիոները: Նա ձանձրացած էր քայլում, կարծես կարոտում էր ցերեկվա ժխորին, որպեսզի գոտկից կախ նշանի փայտը աջ ու ձախ դարձնի երթևեկությունը կանոնավորելու համար:
Մայթերի վրայով տուն էին շտապում մարդիկ: Նրանք ուշադրություն չէին դարձնում միլիցիոների վրա: Նույնիսկ վերևից մի ավտո սլալով եկավ և, առանց գուդոկը տալու, ածելու պես կտրեց միլիցիոների կանգնած տեղը և իջավ ներքև:
Փողոցի շարունակությունն անցնելուց Լևոնի ընդհատված մտքերն էլ ծանոթ հունն ընկան:
Ասաքը շա՜տ է փոխվել... Այն տարին նրա երեսին ժպիտ չէր երևում, այժմ կենսուրախ է, անհոգ: Գուցե այդ անհոգությունն է նրա նիհար մարմինը գերացրել, կլորացրել:
| Հաջորդ էջ | ||