Խնկոյան Աթաբեկ՝ Բանաստեղծություններ, պոեմներ, առակներ, հեքիաթներ | |
***
Բալդին նորից
Թոկն օլորեց,
Կախեց ծովից,
Խիստ փոթորկեց,
Ձայներ եկան
Խոր հատակից:
Դարձյալ եկավ էն լղպորը.
— Ա՜յ անիծվի էս մեր օրը,
Բալդի, ունեմ էլի նոր բան...
— Սուս, կաթնակեր, չքոտ, անբան,
Հերթը իմն է , — ասավ Բալդին
Էն աներես չարի ճուտին:
—
Տեսնում ես դու էն մատակ ձին
Արածում է ջոկ, առանձին.
Եթե նրան բարձրացնես,
Ձեռքերովդ կես վերստ տանես,
Ձեզ կբաշխեմ էդ ձեր հարկը,
Դատարկ կերթամ մեր աշխարհքը:
Սատանեն էր, էդ խոսքի հետ
Հասավ ձիուն, իսկույն ևեթ
Առավ նրան իր ձեռներին,
Զոռը տալով ջուխտ ծնկներին:
Բայց երկու քայլ դեռ չփոխած,
Փռվեց գետնին, սաստիկ դողաց:
— Թուլիկ-մուլիկ չար սատանա,
Վրադ հոգոց ո՞վ կկարդա.
Վե՜ր կաց, վե՜ր կաց, չարի ճուտիկ,
Աչքերդ բաց ու ինձ մտիկ:
Դու չտարար ձին ձեռներով,
Ես կտանեմ զույգ ոտներով:
—
Ասավ Բալդին ու ձին հեծավ,
Ոտների մեջ նրան առավ,
Մի վերստ տեղը իսկույն անցավ,
Փոշին ելավ, դուման դարձավ:
Էդտեղ դարձյալ չարի ճուտը,
Չըմբռնելով Բալդու սուտը,
Լեղապատառ ընկավ ծովը,
Շունչը առավ պապի քովը,
Իր տեսածը ծովի ափին
Նա կցկտուր պատմեց պապին:
***
Բալդին նորից
Թոկն օլորեց,
Կախեց ծովից,
Խիստ փոթորկեց,
Ձայներ եկան
Խոր հատակից:
Հնարք չկար. սատանեքը
Հավաքեցին իրանց հարկը,
Շալկած բերին Բալդու մոտը,
Մեղա գալով, ընկան ոտը.
— Ա՜ռ ուզածդ, գնա՜, — ասին, —
Միայն հանգիստ տուր մեր դասին:
***
Բալդին եկավ տնքտնքալով,
Ոսկին մեջքին զնգզնգալով:
— Վա՛յ իմ օրին, — տերտերն ասավ,
Թռավ տեղից, տեղ չգտավ,
Կնկա փեշի տակը մտավ,
Բալդին նրան փեշի տակից
Քաշեց հանեց՝ բռնած միրքից.
Ասավ. — Բերի ես քո գանձը,
Տարվա վերջն է, տուր իմ վարձը:
Էն տեր ժլատը
Բռնեց ճակատը.
Բալդին մի հատ կտտացրեց,
Նրան օճորքը թըռցրեց.
Մի անգամ էլ կտտացրեց,
Լեզուն բերնում լռեցրեց,
Վերջն էլ որ չկտտացրեց,
Խեղճ տերտերին գժվացրեց.
— Ժլատ ծերուկ, էս քեզ մի դաս,
Էժանության էլ ման չգաս, —
Ասավ Բալդին ուրախ, ուրախ,
Ելավ գնաց անվարձ, անհախ:
ՔՆԱԾ ԴՇԽՈԻՀԻՆ ԵՎ ՅՈԹ ՔԱՋԵՐԸ
(Փոխադրություն Ա. Պուշկինից)
«Մնաս բարով» ասելով
Թագավորը թագուհուն՝
Գնա՜ց, չեկավ մի տարով:
Թագուհին էր, օրն ի բուն,
Առավոտից իրիկուն,
Առագաստում կենտ նստած՝
Լուսամուտին աչքն հառած,
Սպասում էր, սպասում...
Եվ աչքերը վնասում:
Աչքերն էնքան նայեցին,
Որ նայելուց ցավեցին:
Չկա, չկա հոգյակը,
Սիրտն է այրում փափագը:
Միայն բուքն է խիստ հուզվում,
Ձյուն է գալիս ու դիզվում:
Ինն ամիսը երբ անցնում,
Առագաստում թագուհին
Ջրօրհնեքի բուն տոնին
Ունենում է մի աղջիկ,
Ինչպես վարդի մի փնջիկ:
Առավոտուն, լուս ու մութ,
Արքան եկավ, ի՞նչ օգուտ.
Վրան նայեց թագուհին,
Ծանր-ծանր հառաչեց
Ու հուզմունքից խստագին
Ճաշին ընդմիշտ նա ննջեց:
Արքան մնաց սգավոր,
Նա էլ մարդ էր մեղավոր.
Տարին անցավ ոնց երազ,
Նա կին առավ դեռահաս:
Բարձր, սիրուն, նազելի,
Բայց բնույթը զզվելի,
Չար ու հպարտ, կրտկրտան,
Կասկածոտ ու մրըթմըրթան:
Օժիտ ուներ լի ու լի,
Հետն էլ՝ մի հատ հայելի:
Պետք է ասեմ ավելին,
Խոսել գիտեր հայելին.
Հետը ուրախ խոսում էր
Ու զուգվելով ասում էր.
( Ասա դու ինձ, հայելի,
Ո՞վ կա ինձնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի:
Հայելին իսկույն ևեթ
Խոսում էր թագուհու հետ.
«Չկա քեզնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի»:
Ու թագուհին հըռհռում,
Զույգ ուսերն էր ծըռմռում,
Քթի տակը մըռմռում,
Աչքերը ճըտ-ճտտացնում,
Մատներով չըտ-չըտտացնում,
Ձեռքը մեջքին կանթ արած՝
Կանգնած հայելու դիմաց:
Իսկ թագուհու աղջիկը,
Հոտով վարդի փնջիկը,
Հետզհետե ծաղկելով՝
Մեծանում էր օրերով:
Աչք ու ունքը սև սաթ էր,
Լույսը դեմքից կկաթեր:
Դարձավ սիրունի փեսեն
Իշխանազուն Եղիսեն:
Հոր մոտ ղրկեց նա պատգամ.
Արքան ասավ. «Հա՜, կտամ»:
Յոթը քաղաք, շատ դղյակ
Տվեց օժիտի տեղակ:
Թագուհին առագաստում
Իրան զուգում, պատրաստում,
Ու հայելուն նա էլի.
— Ասա դու ինձ, հայելի,
Ո՞վ է ինձնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի:
Հայելին, թե՝ «Թագուհի,
Լսիր, քեզնից ավելի
Խորթ աղջիկդ է սիրելի»:
Թագուհին է վեր թռչում,
Խփում նրան ու ճչում.
— Այ դու անպե՜տք ապակի,
Քո սրտիկը թող ճաքի.
Դու ուղիղը չես ասում,
Վրդովել ես ինձ ուզում:
Ա՜յ թե ինչպես աճեց նա,
Հարկ է, սպիտակ կերևա.
Հղի մայրը մեն-մենակ
Լուսամուտից շարունակ
Ձյունին էնքան է նայել,
Որ աղջիկն է սպիտակել:
Բայց ինձ ասա՜ դու էլի,
Իմ աննման հայելի.
Մի՞թե ես չեմ դշխունը,
Աշխարհի մեջ նշխունը:
Պատասխանեց հայելին.
«Խորթ աղջիկդ է սիրելի».
Ոնց թե կծած սև օձից,
Չար թագուհին նախանձից
Էն հայելուն մի բոթեց,
Բռնեց մի կողմ շպրտեց.
Ճչաց, կանչեց նաժիշտին,
Կանչեց, բերեց իր կշտին,
Ասավ. «Աղջի, քեզ հետ եմ,
Թե չէ մազդ կփետեմ.
Խորթ աղջկաս հետդ առ,
Իսկույն ևեթ տար անտառ.
Կապիր նրան ծառերին,
Բաժին դառնա գայլերին»:
Աստված պահի կնոջ հերսից,
Սատանան էր խոսում ներսից.
Հետը վիճել չէր կարելի,
Մի կրակ էր անմարելի:
Նաժիշտն առավ վարդ դշխուհուն,
Տարավ անտառ, այնպես հեռուն,
Որ աղջիկը ընկավ գլխի,
Արցունք թափեց աղի-լեղի
Ու աղաչեց. «Հույսս, լույսս,
Ի՞նչ եմ արել, անմեղ կույսս.
Դու ինձ խղճա՜, ինձ խնայի՜,
Երբ որ դառնամ ես թագուհի,
Կկատարեմ քո բաղձանքը»:
Նա էլ լսեց աղաչանքը,
Ոչ սպանեց և ոչ կապեց,
Տեղը թողեց, տուն շտապեց:
— Ի՞նչ, — հարցրեց չար թագուհին,-
Որտե՞ղ մնաց քո դշխուհին:
— Խոր անտառում ասեմ ճիշտը,—
Պատասխանեց սև նաժիշտը, —
Ես կապեցի զույգ արմունկից,
Էլ չի պրծնի գայլի ճանկից:
Լավն էլ էն է՝ չտանջըվի,
Խոր անտառում թող ջընջվի:
Լուրը հասավ ողջ աշխարհին,
Թե կորել է վարդ դշխուհին:
Թագավորը մնաց լալեն,
Լալեն, լալեն, մղկտալեն,
Ու պատանի անբախտ փեսեն,
Իշխանազուն էն Եղիսեն,
Սիրող սիրտը հա՜ տանջելով,
«Ո՛վ տեր աստված» հա՜ կանչելով՝
Գնաց գտնի նշանածին:
Հիմի գնանք մենք կորածին.
Մաղիկ-մաղիկ մղկտալեն,
Էս կողմ, էն կողմ, վեր, վար տալեն
Մութ անտառը տվեց, անցավ,
Մի դղյակի նա մոտեցավ:
Շունը հաչելով վրա վազեց,
Մոտը գալով ոտը լիզեց.
Թափառական հյուրը չքնաղ
Սրահ մտավ լուռ ու խաղաղ.
Պատշգամբը ելավ վախով,
Դուռը բացեց երկաթ ախով,
Մտավ սենյակ և ոչ մի շունչ,
Չորս պատերը կանգնած են մունջ,
Բայց տախտերին խալ-խալիչա
Եվ հատակին նախշուն քեչա.
Մի անկյունում փայտե սեղան,
Մի անկյունում մեծ վառարան.
Տեսավ կույսը դատարկ տեղ չի
Բարի մարդկանց մոտ չի կորչի.
Ու սենյակից դես-դեն մտավ,
Ցաք ու ցրիվ ինչ որ գտավ,
Սրբեց, մաքրեց ու վեր քաղեց,
Ընկած բանը տեղից կախեց,
Ու սենյակի դուռը ախեց.
Սրբի առաջ վառեց կանթեղ,
Գնաց, մտավ մի ծածուկ տեղ:
Ճաշի ժամին մին էլ ահա,
Բակ լցվեցին յոթն աժդահա,
Յոթով մտան սենյակը այն.
Մեծը ասավ. «Էս ի՞նչ նոր բան.
Ամե՛ն ինչը արդի-կարգի,
Ո՞վ է բերել տունը սարքի,
Ո՞վ ես, ո՞վ չես, առաջ արի,
Տեսնենք՝ չ՞ար ես դու, թե բարի.
Թե մի մարդ ես դու ալևոր՝
Մեր բիձեն ես դու պատվավոր.
Թե պատանի՝ ջիվան-ջահել,
Մեր ախպերն ես ախպոր վայել.
Թե ծեր կին ես՝ մայր եղիր մեզ,
Մեզ էլ որդի արա դու քեզ
Թե աղջիկ ես հուրիկ — բուրիկ,
Եղիր դու մեզ անուշ քուրիկ»:
Եվ դշխուհին երևաց,
Մինչև գետին խոնարհվեց,
Տան տերերին բարևեց,
Վարդի նման կարմրեց.
Ներողություն նա խնդրեց,
Որ անկոչ ու անծանոթ
Հյուր է եկել իրենց մոտ:
Իսկույն խոսքից իմացան՝
Դշխուհի է աղջիկն այն.
Գորգի վրա նստեցրին
Գաթա, գինի հրամցրին.
Թողեց գինին գավաթով
Ու գաթիցը, ամոթով,
Կտրեց կերավ մի պատառ:
Հանգստանալու համար
Յոթն ախպորից հյուրընկալ
Խնդրեց նա մի մահճակալ:
Յոթն ախպորով միասին
Սենյակ տարան հյուր կույսին:
Թողին նրան մեն-մենակ
Քնի իրանց թևի տակ:
Օրերն անցնում են կամաց,
Բայց դշխուհին նշանած
Յոթն ախպրանց դղյակում
Համ ծլում է, համ ծաղկում.
Եղբայրները խմբովի
Լուսաբացին՝ մի քովի
Գնում են միշտ ման գալու,
Վայրի բադեր որսալու,
Կամ թե թաթար փնտրելու
Եվ գլուխը կտրելու,
Հալածելու միասին
Պյատիգորսկի չերքեզին:
Եվ դղյակի տիրուհի
Ինքն է մնում, դշխուհին.
Վառում, եփում, պատրաստում.
Յոթի հետ սեղան նստում
Ու հակառակ չի խոսում,
Ջա՛ն է ասում, ջա՛ն լսում,
Օրերն էդպես են հոսում,
Հեքիաթն էսպես է ասում:
Յոթն ախպերով վարդ կույսին
Սիրեցին. բարիլուսին
Սենյակ մտան միասին.
Մեծը ասավ. «Վարդի բույր,
Անվանել են մենք քեզ քույր,
Բայց սիրել ենք քեզ յոթով,
Մեզ մի անի ամոթով.
Դու մի թույլ տա, որ կռվենք,
Պատճառ դառնաս, մենք ցրվենք:
Եղիր մեզնից մեկիս կին,
Մյուսներիս քույր անգին.
Գլուխդ ի՞նչ ես շարժում,
Մի՞թե ինձ ես դու մերժում,
Ընտրիր, ո՞րս է քեզ արժան»:
— Օ՛ , դուք քաջեր պատվարժան,
Իմ եղբայրներ սիրասուն,
Ճիշտն եմ, ճիշտը ձեզ ասում.
Աստված պատժի, թե ստեմ,
Տեղիս մեջ ողջ չնստեմ.
Ես աղջիկ եմ հարսնացու,
Ունիմ ես ինձ փեսացու:
Դուք շատ քաջ եք ու խելոք,
Ձեզ սիրում եմ ես ջոկ-ջոկ,
Եղբայրներս եք հարազատ,
Թողեք խոսեմ ես ազատ.
Նշանածս է, ձեզ ասեմ,
Իշխանազուն Եղիսեն»:
Եղբայրները խորհեցին,
Ծոծրակները քորեցին:
«Որ էդպես է, մեզ ներիր,
Քրոջ նման մեզ սիրիր,
Եվ այդ մասին, ասեմ ճիշտ,
Էլ չեմ խոսի ես ընդմիշտ»,
Գլուխ տալով մեծն ասեց:
Կույսը տեղի մեջ խոսեց.
«Հա, չես ուզում, ախպեր ջան,
Քույրդ լինի դավաճան»:
Յոթն ախպերը փեսացու
Թողին աղջիկն հարսնացու,
Սուսիկ-փուսիկ գնացին
Եվ խոսքի տեր մնացին:
Բայց նենգամիտ թագուհին
Չէր մոռացել ցավը հին.
Նա չէր ներում դշխուհուն
Ո՛նց՝ իրանից նա սիրո՛ւն:
Բայց թե էն է ցավալին,
Գնաց գտավ հայելին,
Դրավ առջևն ու նստեց,
Իրան զուգեց, պատրաստեց.
Ժպտաց, ասավ. «Հայելի,
Ասա՜ , ասա՜ ինձ էլի,
Ո՞վ է ինձնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի»:
— Գեղեցիկ ես, խոսք չկա,
Բայց անտառում մինը կա,
Յոթ ախպրանց դղյակում
Անհայտ ծլում ու ծաղկում:
Նա է քեզնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի»:
Ու թագուհին վեր թռավ,
Իր նաժիշտին ձեռք առավ.
(Վստահացար ինձ խաբե՞լ,
Խորթ աղջկաս չկապ՞ել:
Նա էլ պատմեց եղածը.
Թագուհին թե՝ չեղածը
Քո գլուխը կբերեմ.
Քանի ողջ է դշխուհին,
Վայ կտամ քո արևին:
Մատաղ կույսը մի ջերմ օր,
Սպասելով յոթն ախպոր,
Պատուհանում մանում էր.
Էն ինչ դռան մեծ շունն էր
Սաստիկ հաչեց:
Դշխուհին
Տեսավ, որ մի ուզվոր կին
Պաշտպանվելով շնիցը,
Ներս է մտնում դռնիցը:
— Ա՜յ շուն, հանգիստ, ի՞նչ է, ի՞նչ.
Սպասիր դու, տատի՜, քիչ.
Կլռեցնեմ ես գժին
Ու կբերեմ քեզ բաժին, —
Գոչեց վերից էն կույսը:
— Իմ զավակը, իմ լույսը,
Շունդ ինչքան կատղած է,
Աղքատ կուզե, որ կծե.
Եկ ինձ մոտ:
Կույսն ուզում է
Հաց բերի. շունն հուզվում է.
Պատշգամբին կպչելով,
Ոտքերն ընկած հաչելով,
Թույլ չի տալիս աղջկան
Մոտենալու էն կնկան:
Հենց պառավը դեպ նրան,
Հարձակվում է հա վրան
Էնպես կատղած, գազազած:
— Էս ի՞նչ հրաշք, — կույսն ասաց, —
Էսօր շունը ինչ վատ է,
Կարելի է՝ քնատ է:
Բերեց հացը ցած նետեց,
Շանը մի կերպ խըտտեց:
Պառավն առավ ու ասաց.
«Աղջիկ, օրհնի քեզ աստված,
Շունը վերև չի թողնի,
Էս խնձորը դու բռնի»:
Ու մի խնձոր մեղրածոր,
Ոսկեզօծած, կարմրավուն,
Վեր է գցում դշխուհուն:
Շունը վերև է զլում,
Կույսը խնձորն է խլում:
«Շան հաչոցը քեզ ի՞նչ փույթ,
Աղավնյա՜կս, անձանձրույթ,
Էդ խնձորը կարմրախետ
Անուշ կանես ճաշից ետ»:
Պառավն ասաց, հեռացավ,
Շունը նորից չարացավ,
Նա վազում է, վազվզում,
Կոնծկոնծում է, մըզմզում,
Մին չոքում է, մին պառկում
Եվ սրտիցը խոր տնքում.
Ասել կուզե դշխուհուն՝
«Դե՜ն շպրտիր»:
— Ա՜յ իմ շուն,
Էսօր քեզ ի՞նչ պատահեց, —
Ասավ շանը ու շոյեց:
Հետո մտավ սենյակը,
Դրեց, փակեց դռնակը
Ու սկսեց նա բանել,
Պատուհանում կազ մանել,
Աբրեշումից թել հանել,
Ախպրանց ճամփեն հա պաել,
Ալ խնձորին ծուռ նայել:
Խնձոր, խնձոր, ի՛նչ խնձոր,
Էնքան հյութոտ, մեղրածոր,
Հոտոտ-մոտոտ, թարմ ու նոր
Կարմրաթուշիկ, ոսկեհատ,
Կուտ ու կորիզ՝ նռան հատ,
Երևում են կեղևից,
Նոր է քաղած տերևից:
Կույսը եղավ սրտամաշ,
Չհամբերեց մինչև ճաշ.
Խնձորն առավ նա ձեռքին,
Մոտեցըրեց շրթունքին,
Մի քիչ կծեց ատամով
Ու կուլ տվեց խիստ համով:
Մին էլ հանկարծ իմ կույսը,
Եմ հոգյակը, իմ լույսը,
Անձեն-անձուն, անբարբառ
Փռվեց տեղը շնչասպառ,
Դալար կռներ թափվեցին,
Պայծառ աչքեր փակվեցին,
Ընկավ կույսը նշանած,
Ո՛չ կենդանի, ո՛չ մեռած:
Եղբայրները անտեղյակ
Գալիս էին դեպ դղյակ
Օրվա հաջող թալանից.
Մին էլ շունը տան կողմից
Վրա պրծավ հաչելով,
Ու նորից տուն փախչելով.
Կուզեր ասել՝ շուտ հասեք,
Էլ մի՜, էլ մի՜ սպասեք,
Էն քաջերը՝ վատ նշան
Հաշվելով հաչոցը շան՝
Սլացան ու ներս ը՛նկան՝
«Ա՛խ, վա՛խ»:
Շունը բարձրաձայն
Վրա պրծավ, չարացավ,
Խնձոր, կերավ, չորացավ:
Էլ ետ չգա էդ օրը,
Թունավոր էր խնձորը:
Յոթ ախպերը ամենքով,
Հոգու սաստիկ հուզմունքով,
Քրոջ առաջ գլխակախ
Կանգնած էին մտազբաղ,
Ու սրբազան աղոթքով
Բարձրացըրին խնամքով,
Խաս-խաս շորեր հագցըրին,
Հագցըրին ու կապցըրին,
Աղի արցունք մաղեցին,
Նրան թաղել ուզեցին,
Բայց մտքերը փոխեցին:
Խորը քնի թևի տակ,
Ինչպես քնած հրեշտակ,
Կույսը անուշ էր ննջում,
Միայն թե նա չէր շնչում:
Եղբայրները երեք օր
Սուգ նստեցին սգավոր,
Բայց դշխուհին նախ-նախշուն,
Խոպոպները աբրեշում՝
Իր խոր քնից չսթափվեց:
Երեք օրը թամամվեց,
Դրին դագաղ բյուրեղյա
Ու կարդալով «Տեր, ուղղյա»,
Տարան նրան թափուր սար,
Սարի տակին մի խոր այր.
Շղթաներով կախեցին,
Յոթը սյունից մեխեցին,
Շուրջը ճաղեր տնկեցին,
Քրոջ առաջ չոքեցին,
Խոնարհվեցին մինչ գետին:
Խորհրդավոր էդ պահին
Մեծը ասավ. — Այ չքնաղ,
Ջահել մտար դու դագաղ,
Զոհ գնացիր նախանձին.
Գեղեցկությունդ առանձին
Յոթն ախպորով սիրեցինք,
Բայց քեզ փեսիդ պահեցինք.
Հիմի դու կա՜ց այս վայրում,
Մութ ու մթին այս այրում:
Եվ թագուհին նախանձոտ
Որ տենչում էր մահվան բոթ,
Նորից առավ հայելին,
Իրա միակ սիրելին.
Հարցրեց. — «Ասա՜ հայելի,
Բոլորիցը ավելի
Մի՞թե ես չեմ սիրելի»:
Հայելին, թե՝ «Հա, էլի,
Չկա քեզնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի»:
Նշանածին՝ էն փեսեն,
Իշխանազուն Եղիսեն,
Ողջ աշխարհն է ման գալիս,
Ման է զալիս ու լալիս,
Ասեք՝ ո՞ւր է դշխուհիս,
Ասեք՝ ո՞ւր է նշխուհիս:
Ով լսում է, զարմանում,
Որը՝ հայտնի ծիծաղում,
Որը՝ գլուխը կախում,
Ու արևին լույս երես
Դիմեց տղան վերջապես.
«Արև՜ , արև՜, արեգա՜կ,
Աշխարհն առած թևիդ տակ,
Կլոր տարին շարունակ
Ման ես գալիս երկնքով.
Բա չի՞ ընկել քո աչքով
Իմ դշխուհին նորահարս,
Ես փեսան եմ անմուրազ:
— Ոչ, չեմ տեսել, պատանի,
Գուցե նա չի կենդանի,
Գուցե...
Հարցրու լուսնյակին՝
Տես՞ել է քո հոգյակին:
Եղիսեն իր հուշերով
Դիմեց լուսնին գիշերով.
— Լուսի՜ն, լուսի՜ն, լույս երես
Դու ոսկեզօծ եղջյուր ես.
Աչքդ խաժուժ, լուսաէջ,
Դու ծագում ես մթի մեջ,
Քեզ աստղերը սիրելով
Հա մնում են նայելով,
Մ՞իթե խնդիրս ես մերժում՝
Մի տեղ, էս լեն աշխարհում,
Չե՞ս տեսել իմ դշխուհուն,
Նա իմ հարսն է, ես փեսա,
Լուսին, լուսին, դե՜ , ասա:
Լուսինն ասավ. — Պատանի,
Ինձնից կարծիք մի՜ տա՜նի,
Գիշերները մութ-մթին,
Ես ծագում եմ իմ հերթին.
Ես չեմ տեսել դշխուհուն,
Գնա, դիմիր դու քամուն,
Գուցե նա քեզ ճար անի.
Գնաս բարով, մի՜ կանգնի:
Քամուն դիմեց Եղիսեն.
— Կանգնի, քամի, քեզ ասեմ.
Քամի, քամի կորովի,
Հալածում ես խմբովին
Էն երկնքի ամպերը,
Հուզում, դիզում ծովերը,
Ու քո անուշ հովերը
Տարածում ես անսահման.
Դու հզոր ես անպայման,
Դու չես վախում ոչ ոքից,
Բացի, բացի էն Մեկից.
Մ՞իթե խնդիրս ես մերժում,
Մի տեղ, էս լեն աշխարհում,
Չե՞ս տեսել իմ դշխուհուն,
Նա իմ հարսն է, ես փեսա...
Քամին ասավ. — Ես տեսա.
Գետից վերև կա մի սար,
Էն սարումը մի խոր այր,
Էն այրումը՝ խավարում
Մի դագաղ է օրորվում.
Շղթաներով է կախած,
Յոթը սյունից է մեխած:
Քամին բացեց իր թևը.
Տղան՝ առավ սուգ սևը,
Լալով գնաց հեռացավ,
Թափուր սարին մոտեցավ.
Սարի շուրջը՝ դատարկ վայր,
Սարի տակը՝ մի խոր այր:
Գնաց, գնաց մութ անցքով,
Գնաց տխուր հայացքով,
Գնաց, գտավ մի դագաղ,
Շղթաներով վերից կախ,
Միջին պառկած է անշունչ
Իր դշխուհին՝ վարդի փունջ:
Վայը տալով իր գլխին,
Վազեց, կպավ դագաղին,
Եվ դագաղը բյուրեղից
Փշրվեց՝ ու իր տեղից
Կույսը զարթնեց զարմացած,
Շուրջը նայեց ու ասաց.
— Ա՛խ էսքան էլ մարդ քնի,
Իր գլուխը վեր դնի...
Վեր բարձրացավ դագաղից
Եվ ի՛նչ տեսավ էնտեղից.
Վայ, երազ է, մուրազ է,
Ու լաց եղան երկուսով,
Այրից ելան ու լուսով,
Հեռու ծայրից աշխարհքի,
Ուրախ, զվարթ, ձեռք-ձեռքի,
Սարեր, ձորեր շրջելով,
Անուշ, անուշ զրուցելով,
Ինչպես երկու աղունիկ
Եկան հասան արքունիք:
Լուրը հասավ աշխարհին՝
Կենդանի է դշխուհին:
Հենց էն պահին թագուհին
Էլի առած հայելին,
Հետը անուշ խոսում էր,
Ծռմռվելով ասում էր—
— Ո՞վ կա ինձնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի:
— Դու չքնաղ ես, խոսք չկա,
Խորթ աղջիկդ, էն որ կա,
Նա է քեզնից ավելի
Արմաղ-շարմաղ, սիրելի,
Նորից հուզվեց թագուհին.
Տվեց փշրեց հալելին,
Դռնից ուղիղ դուրս թռավ,
Խորթ աղջկան պատահավ,
Սիրտը ճաքեց ու մեռավ:
Հենց որ նրան հողեցին,
Խորը, խորը թաղեցին,
Սկսեցին հարսանիք.
Երկու ջահել՝ ջան-ջանիկ
Պսակվեցին մուրազով.
Դեռ աշխարհը երազով
Էդպես խնջույք չէր տեսել,
Ես էլ առա մեծ հաճույք,
Էնքան գինի կոնծեցի,
Լոկ բեղերս թրջեցի:
ՔՆԱԾ ԱՐՔԱՅԱԴՈԻՍՏՐԸ
(Փոխադր. Վ. Ժուկովսկու հեքիաթից)
Անցած բան է և շատ էլ հին, —
Թագավորն ու իր թագուհին
Ապրում էին հաշտ ու սիրով,
Բայց խնդացել չէին որդով:
Մի օր դաշտում, առվի ափին,
Որդու կարոտ էն թագուհին
Դառը-դառը լաց էր լինում,
Արցունք թափում, որդի ուզում:
Մին էլ, ըհը, մի խեցգետին
Երևում է առվի ափին
Ու ասում է. — «Իմ թագուհի,
Խղճում եմ քեզ, դու մի տխրի,
Կըգա օրը էն ցանկալի,
Քեզ մի չքնաղ աղջիկ կըլնի»:
( Գոհ եմ, գոհ եմ ես խեցգետնից.
Դու խոսում ես հենց իմ սրտից:
Բայց խեցգետինն արդեն ջրում
Մեր թագուհուն էլ չէր լսում:
Մարգարե էր էն կենդանին,
Ասածն եղավ ժամանակին.
Աղջիկ եղավ մեր թագուհուն,
Էնպես թութուշ, էնպես սիրուն,
Որ չուտեիր, չըխմեիր,
Միայն նրան հ՜ա նայեիր,
Ահա բարի հայրիկ արքան
Քեֆ է սարքում ճոխ ու փարթամ.
Կախարդ կանանց տասնըմեկին
Նա կանչում է էն խնջույքին,
Նա խառնում է իր հաշիվը,
Տասներկուս էր կանանց թիվը:
Վերջին մեկը, կաղ ու պառավ,
Որ չկանչվեց, սրտին առավ:
Պատճառ ուներ չըկանչելը,
Որ չըկտրենք խոսքի թելը՝
Պետք է ասենք, հայրիկ արքան
Տասներկու հատ ուներ աման,
Դեղին ոսկուց, իրար նման:
Ճաշն եփելիս ընկան իրար,
Ամաններից մեկը չկար:
Ո՞վ էր տարել էն ամանը,
Գաղտնիք մնաց մեզ էդ բանը:
— Է, ի՞նչ անեմ, — ասավ արքան,
Էլ չըկանչեց կախարդ կնկան:
Ու հյուրերը հավաքվեցին,
Նստան, կերան ու խմեցին,
Ճոխ սեղանից գոհանալով,
Հայր արքային գլուխ տալով,
Հանդիսավոր կերպով նրանք
Նորամանկան տվին օրհնանք.
— Ոսկի լինի հագիդ զգեստ,
Լինիս չքնաղ, լինիս համեստ,
Ուրախություն քեզ անպակաս,
Ամեն աչքի քաղցր թվաս.
Այն փեսացուն, որ կտան քեզ,
Լինի առողջ, սիրունատես,
Ամեն ծանոթ ու ազգական
Քո գլխովը թող պտույտ գան:
Էսպես ահա տասը կանայք,
Նորամանկան տալով օրհնանք,
Ամեն մեկը ջոկ, առանձին,
Թողին պալատն ու գնացին:
Հերթը հասավ մնացորդին.
Դեռ բան չասած՝ տեսավ կաղին,
Որ կանգնած է մանկան վերև,
Ինքն այլանդակ, շորերը սև:
— Ես խնջույքին ներկա չեղա,
Բայց իմ ընծաս, աղջիկ, ահա:
Երբ տասնվեց գարունդ անցնի,
Թող քեզ էսպես փորձանք հասնի.
Մանած մանող թեշկի կեռը
Պետք է ծակի քո մի ձեռը.
Այ իմ չքնաղ, ձեռքիդ վերքից
Մեռնես, գնաս լույս աշխարհքից:
Անիծելով կախարդն էսպես,
Անհայտացավ, եղավ անտես:
Իսկույն խոսեց մյուս կախարդը.
Ասավ. «Հիմի իմն է հերթը.
Թող մանկիկը ոչ թե մեռնի՝
Երեք հարյուր տարի քնի.
Ժամանակը որ լրանա,
Քնած տեղից թող վեր կենա,
Թող տեր դառնա որդու, թոռի,
Թող ծերանա, հետո մեռնի»:
Ասավ, գնաց:
Արքան տխրեց,
Էլ ոչ կերավ, էլ ոչ քնեց.
Է, ի՞նչ աներ, որ խեղճ մանկան
Բաժին չաներ անգութ մահվան.
Նա մտածեց այսպես մի բան
Ու արձակեց խիստ հրաման.
— Զեզ եմ ասում, մարդիկ, զգույշ.
Էլ չըցանեք կանեփ ու վուշ.
Թեշիկ, իլիկ ասած բանը
Թող չըճարվի մեկի տանը.
Երկաթ սանդերք, վըշի ջահրեն
Թող դուրս քշվեն իմ լայն երկրեն:
—
Երկրին տալով այդ օրենքը
Կերավ, քնեց արքան ինքը:
Մեծանում է էն աղջիկը,
Ինչպես հոտոտ վարդ ծաղիկը:
Տասնհինգը անցավ անհետ,
Ի՞նչ կլինի դրանից ետ,
Մի օր արքան ու թագուհին
Աղջկանը տանը թողին,
Դաշտ գնացին զբոսնելու
Ու խոստացան շուտ ետ գալու:
Բայց աղջիկն էր խիստ ձանձրացավ
Եվ մտքիցը այ ինչ անցավ.
«Լավ է, գնամ ես էս անգամ
Մեր պալատը մի լավ ման գամ»:
Մտավ պալատ բազմանկար,
Սենյակներին համրանք չըկար.
Մի սանդուղք կար բազմաստիճան,
Էդ սանդուղքով գնաց անձայն,
Գնաց ու մի սենյակ մտավ,
Էնտեղ մի ծեր կնիկ գտավ:
Մի կողմ դրած նա սանդերքը,
Վուշ էր մանում, երգում երգը.
— Մանիր, ման տուր, իմ թեշիկ,
Չըկտրվես, իմ վըշիկ:
Կըսպասեի ես հյուրի,
Եկավ հյուրը ցանկալի.
Հուրիկ-բուրիկ,
Հյուր աղջիկ,
Վարդի փընջիկ,
Ջան աղջիկ.
Կուզեմ կծկեմ մանածս,
Կիսատ մնաց հինածս,
Բռնիր իլկիս կեռիցը,
Որ ազատվեմ բեռիցս
Դեհ, շուտ արա, բալիկս,
Տես, ինչ ծանր է իլիկս:
Հյուրը բռնեց կեռիցը.
Վիրավորվեց ձեռիցը.
Վիրավորվեց ու ընկավ,
Վրան խորը քուն եկավ:
Եվ ընդգրկեց խոր քունը
Արքայական ողջ տունը,
Ինչ կար, չկար լռեց հանկարծ
Արքան դաշտից ետ դառած
Թագուհու հետ թևանցուկ
Պալատում անձեն-անձուկ
Սանդուղքի մոտ փռվեցին,
Խորը-խորը քնեցին:
Շքախումբը քնեց նույնպես,
Պահակ խումբը՝ մեռածի պես,
Պատին ճանճերը թմրեցին,
Բակի շները քնեցին,
Գլուխները գոմում կախած,
Թավ բաշերը ցրիվ տված,
Էն ձիերն էլ կեր չեն ուտում,
Կանգնած քնել են տեղերում:
Խոհարարը կրակի մոտ
Շունչ է քաշում խռպոտ, խռպոտ,
Բարկ կրակն էլ կաս-կարմրած
Քնած բոցով վերն է կանգնած.
Եվ կրակի ծուխը բոլոր
Չի բարձրանում ոլոր-մոլոր.
Ապարանքը շրջակայքով
Բռնվել է մի խոր քնով:
Շրջակայքին պատեց անտառ,
Անտառին էլ փշե պատվար.
Մեծ պատվարն է դարձել արգելք
Որ պալատում չկա մուտք, ելք:
Նրան ոչ ոք չի մոտենա,
Գիտե որ ողջ ետ չի դառնա.
Թռչունն անզգամ մոտ չի թռչում,
Գազանն ահից հեռու փախչում,
Ամպերն անգամ չեն երևում
Մութ ու մթին թավ անտառում,
Եղած բան չէր գոնե մին-մին,
Էնտեղ փչեր ազատ քամին:
Անցավ դարը դանդաղահոս.
Արքան՝ անունը Մատթեոս,
Մարդկանց մտքից քիչ-քիչ ելավ
Եվ համարյա մոռացվեցավ:
Բայց մի բան կար չմոռացված.
Անտառի մեջ պալատ կանգնած,
Գեղեցկուհին միջին քնած:
Ջահել տղերք, ժիր, համարձակ,
Սրտերի մեջ հուր ու կայծակ,
Մրցում էին միմյանց հետ:
Ու սլանում ինչպես մի նետ
Էն անտառը կախարդական,
Որ աղջկան քնից ձեն տան:
Գնացողը ետ չէր գալի,
Իգիթ տղերք, ձեզ ողորմի:
Երեք հարյուր տարին անցավ,
Քնի ժամը հա լրացավ:
Եվ ահա ինչ:
Գարնան մի օր,
Իր խմբովը հանդիսավոր
Մի արքայազն գնաց որսի:
Ինչպես եղավ, դու մի ասի,
Ընկերներից նա ետ մնաց
Եվ ուղղակի անտառ գնաց:
Էն անտառը մթին, խավար,
Մութ անտառին փշե պատվար,
Պատվարի տակ մի ծերուկ մարդ,
Ծերուկ մարդը ուրախ, զվարթ:
Դիմեց ծերին, ասավ, պապի,
Էս անտառից ինձ բան պատմի:
Ծերունին էլ սիրահոժար
Պատմեց նրան ինչ կար, չկար:
Արքայազնը ջահել-ջիվան,
Մի աներկյուղ քաջի նման,
Իր լսածից բորբոքվելով
Տակի ձիուն խթանվելով,
Ելավ ընկավ խիտ անտառը:
Բայց ի՞նչ. փշե էն պատվարը
Դարձավ կանաչ, մատաղ մերին,
Ծառ ու ծաղկունք, վարդեր գրկին:
Մեր իգիթին ճամփա տալով,
Հա կրկնում էր. «Բարով, բարով»,
Նա պատվարից անտառ մտավ,
Ուր ամեն ինչ թարմ էր ու թավ.
Թիթեռները ծաղկանց վրա,
Նուրբ թևերով ճիշտ բեհեզյա
Հուրհուրում են ու թըրթըռում.
Գետակները՝ մեղմիկ, սիրուն,
Կոհակ, կոհակ ու ոլորուն
Քըչփըչում են ու փըրփըրում.
Սիրուն հավքեր երգ են երգում
Ու ճյուղքից ճյուղք հա՜ թռչկոտում:
Քամին չկա իրա սազով
Եվ անտառն է խաղաղ ու զով.
Եվ գնալով առաջ էդպես,
Հասավ պալատ նա վերջապես:
Բայց ինչ պալատ, մի հրաշալիք,
Հին դարերի թողած գաղտնիք,
Եվ պալատի մեծ դուռն է բաց,
Բակի միջին մարդիկ քնած,
Մեկը անշարժ տեղը կանգնած,
Մի ուրիշի բերանն է բաց.
Նա իր խոսքը դեռ չավարտած,
Լեզուն բերնի մեջը սառած:
Արմանալով, զարմանալով,
Եվ բակիցը պալատ գալով,
Քնած գտավ նա սանդուղքին
Թագուհու հետ՝ թագավորին:
Քայլեց անցավ քնածներից
Ու վեր ելավ մեծ սանդուղքից.
Էս կողմ ընկավ, էն կողմ ընկավ,
Ողջ պալատը նա ման եկավ,
Շուրջը բոլոր քունն է տիրել,
Մեռելության կնիք դրել:
Բայց դռնովը նա մեն-մենակ
Վերջը մտավ մի նոր սենյակ.
Սենյակումը մի բարձր սյուն,
Սյան բոլորը՝ սանդուղք սիրուն.
Էն սանդուղքով ոլ-ոլորուն
Վերև գնաց թեթև — թեթև
Եվ ի՞նչ տեսավ այնուհետև:
Գեղեցկուհին քնած մուշ-մուշ,
Մանկան նման շունչը անուշ.
Կարմրել է վարդի նման,
Ցող քրտինքը ճակտի վրան:
Թուխ մազերի թավ խուճուճը
Թափթըփվել է ճակտի շուրջը.
Երկնի կամար, աղեղ ունքեր,
Գիշերվա պես սևիկ աչքեր,
Ու բյուրեղյա նուրբ իրանը
Ծածկել է զառ պատմուճանը:
Ձյունից սպիտակ կուրծքը հև-հև
Ելևէջներ ունի թեթև.
Շրթունքները՝ վարդի թերթեր,
Կրծքի վրա՝ սպիտակ ձեռներ.
Մանրիկ -մանրիկ ոտիկները
Սեղմել են նուրբ կոշիկները:
Գեղեցկության առաջ կանգնած,
Էնպես էրված, էնպես գերված,
Արքայազնը, մի բուռը հուր,
Հրի միջին անճար, անջուր,
Գետին չոքեց, չհամբերեց,
Քնած աստղին մի համբուրեց:
Զարթնեց աղջիկն իսկույն ևեթ
Ու պալատը հենց նրա հետ:
Նորից աղմուկ, նորից շարժում.
Հայրիկ արքան մայր թագուհուն
Սանդուղքովը վեր է տանում,
Ման գալուց են վերադառնում,
Շքախումբը իրա կարգին
Հետևում է թագավորին:
Ճանճեր, շներ, թռչում, հաչում,
Քանի գնում՝ աղմուկն աճում,
Գոմում զարթնած էն ձիերը
Նորից ուտում իրանց կերը.
Խոհարարը հուրն է փչում
Ու օդի մեջ ծուխը կորչում:
Ձեռքից բռնեց գեղեցկուհին,
Ներքև բերեց անգին հյուրին:
Ծնողները դեմ վազեցին,
Երկուսին էլ փաթաթվեցին:
Էլ ի՞նչ մնաց մեզ պատմելու,
Մեր հեքիաթը վերջացնելու:
Մեծ հարսանիք ու կերուխում:
Ես էլ եղա հարսանիքում.
Լավ քեֆ արի, լավ ապրեցի,
Էնքան գինի ես կոնծեցի,
Բայց մի պուտ էլ կուլ չգնաց
Բուկըս չոր էր, չոր էլ մնաց: