Մուրացան՝ Պսակների բողոքը | |
Ես երկյուղից բռնված՝ նորից ետ եմ փախչում և որոնում մի անկյուն՝ ուր կարողանայի պահվել:
— Պահվելու փոխարեն, բարեկամ, առաջ անցիր դու, բաց արա եկեղեցու դռները և մեզ բոլորիս դուրս շպրտիր այստեղից, զի արժանի չենք մենք այս սրբարանում կախվելու, — ասում են նրանք այնպիսի մի դառն ու վշտահար ձայնով, որ ես համարձակություն եմ առնում նրանց վրա նայելու:
Եվ ահա այդ ժամանակ, պսակներից մինը, որ աչքի էր ընկնում յուր փառահեղ մեծությամբ, ծաղիկների առատությամբ և հարուստ ժապավեններով, և որի վրա, առհասարակ, ես հիացմունքով էի նայել միշտ, զատվելով մյուսներից, մոտեցավ ինձ և ասաց.
— Իզուր ես դու այդքան հոգ տանում մեր մասին, բարեկամ, դրանով դու արդեն մեղսակից ես դառնում նրանց, որոնք մեզ դրին ի ցույց ժողովրդյան՝ կախելով դիակառքերից, կամ ավանդ տալով այս եկեղեցուն: Մենք ոչ այլ ինչ ենք, եթե ոչ կեղծիք և ստության, մեր գոյությունը՝ հերքամն է ճշմարտաթյան: Մի՞թե այս անհայտ է քեզ:
Ես լուռ ու զարմանքից սառած՝ հառում եմ աչքերս խոսող պսակին:
— Նայիր դու, ահա, այս մրտենու ճյուղին, — շարունակում է նա նույն եղանակով, — ինչպես փայլուն, ինչպես դալար ու ճապուկ է երևում: Անշուշտ քեզ թվում է թե՝ նա կյանք ունի յուր մեջ, թե նրան ոռոգել են առվի ալիքները, թե նրան օրորել են գարնան հովերը: Բայց ոչ. նա շինված է ժանգոտ երկաթից, որից կռում են թե ստրուկի շղթան և թե դահճի տապարը... Նայիր, հապա, այս վարդերին, այս շուշաններին, որքան են սիրուն, քնքուշ, կենսալիր... Թվում է թե հենց նոր փնջեց նրանց պարտիզում մանկամարդ մի կույս, թե հենց նոր ցողը վերացավ նրանցից, թե նրանք բուրում են անուշից բուրումն... Բայց մեկ մոտեցիր ձեռքով շոշափիր: Օ՛հ, ի՛նչ անարգանք... նրանք շինված են թիթեղի կտորներից, կավից, ճենապակուց, նույն այն նյութերից, որոնցից շինում են և լվացարաններ, և անմաքրության անոթներ... Այսպիսով, ուրեմն մենք ներկայացնում ենք՝ աստուծո ձեռքով բնության մեջ դրած ամենաքնքուշ ճշմարտության խարդախանքն ու կեղծիքը, վայ մեզ, վայ մեզ...
Այս բացականչության վրա բոլոր պսակները հառաչեցին, իսկ նրանցից մի քանիսը սկսան գոչել «հանիր մեզ այստեղից»:
Իմ զարմանքն ու ապշությունը հետզհետե աճում էին, բայց ես ինձ չէի կորցնում, և երկյուղն իմ մեջ սկսել էր արդեն տեղի տալ հետաքրքրության:
Եվ ահա խոսող պսակն սկսավ հուշիկ դեպի վեր բարձրանալ և շքեղ ժապավենը օդի մեջ ծածանելով շարունակեց.
— Մենք ոչ միայն կեղծիք ենք և ստություն, այլև պաշտոն ունինք մարդիկ մոլորեցնելու, մտքեր խարդախելու, զգացմունքներ գողանալու: Ապացույց, ահա, այս մակագրությունը, որ ոսկյա տառերով դրոշմված է իմ մետաքսյա ժապավենի ծայրին: Կարդա, եթե հաճելի է քեզ. «Յուր արժանավոր որդյուն մեծագրող ժողովուրդը»: Այսպես է գրված այստեղ: Եվ այս հինգ բառերի մեջ կա հինգ հազար սուտ: Հանգուցյալը, որին ժողովուրդը «յուր արժանավոր որդի» է անվանում, էր, իսկապես, նրա անարժան ծնունդը: Տղայության ժամանակ, իրավ է, նա ապրեց այս ժողովրդի մեջ, բայց չսիրեց նրան, չխոսեց նրա լեզուն, չհարգեց նրա կրոնը: Երբ ուսումն ավարտեց և աշխարհ մտավ, նա ամենից առաջ վազեց յուր շահի և փառքի ետևից: Եվ բախտը հաջողեց: Նա դարձավ անվանի, մեծ գործեր կատարեց, մեծ պատիվներ ստացավ, բայց այդ մեծ գործերը չէին վերաբերում հայրենի երկրի, ստացած պատիվներից մաս չուներ «յուր» ժողովուրդը: Նա ապրեց առանց հայրենիք ճանաչելու, առանց յուր ժողովրդի ցավերն իմանալու, առանց նրա վշտին գեթ հեռվից կարեկցելու, կամ մատի ծայրով նրա բեռը շարժելու: Բայց, ահա, երբ մեռավ, հուշարարներն հիշեցրին և ժողովուրդը գոչեց «Դա իմ որդին է, ես մեծագրում եմ դրա արժանիքը»:
Բայց նա սուտ էր ասում: Ժողովրդի մարդիկը գիտեին, որ հանգուցյալը յուր անունով, հռչակով ու փառքով իրանց չէր պատկանում, որովհետև նրա սիրտը երբեք չէ բաբախել իրանց համար: Սակայն սնոտի փառասիրությունը՝ հավաքական կեղծավորության հետ միանալով հանգուցյալին շինեց յուր արժանավոր որդի, շքեղ պսակներով նրա դագաղը զարդարեց, և կենդանության ժամանակ հոգվով ու սրտով օտարացածիս՝ մեռնելուց հետո հռչակեց հարազատ, ամփոփեց նրան յուր եկեղեցվո բակում, և ինձ, նրա ստախոս պսակին, տեղ հատկացրեց այս սուրբ տաճարում… վայ ինձ, վայ ինձ…
Վերջին բացականչության՝ դարձյալ միացան բողոքող հառաչանքներ: Ապա խոսող պսակին հաջորդեց մի ուրիշը, որը նույն կերպով օդի մեջ կախվելով շարժեց մետաքսյա ժապավենը և ասաց.
— Իսկ այստեղ ինձ վրա տես թե ինչ են գրել: «Առաքինի բարերարին՝ երախտագետ հասարակությունը» — օհ, եթե իմանայիր, թե ո՞վ էր այն մարդը, որին տվել են ոչ միայն բարերար այլև առաքինի անուն: Սա մի թշվառ էակ էր. մարդկային հոգվո կատարելություններից զուրկ: Աշխարհային հաջողությունները բերել էին նրան մեծ հարստություն, իսկ դրա փոխարեն՝ զրկել նրան խղճից, ամոթից և կարեկցության զգացումից: Աղքատին տեսնելուց նա փակում էր աչքերը, ընկածին պատահելուց՝ կոխում էր ու անցնում: Արհամարհում էր եղբորը՝ եթե անկարող էր տեսնում նրան և ատում հարազատին, եթե սա իրանից օգնություն էր հայցում: Յուր կենդանության ժամանակ նա չբախտավորացրեց ոչ ոքին և ոչ էլ գործեց մի բարիք, որի արդյունքը տեսներ յուր աչքով: Դրա փոխարեն նա շատ մարդկանց զրկեց և շատերի աչքից արցունք հոսեցրեց: Այս ամենի հետ միասին նա անբարոյական մարդ էր, շնացող և ազգապիղծ: Եվ այդ ճանապարհի համար շռայլում էր առատորեն: Ժողովրդի անեծքը նա լսում էր անտարբերությամբ և նրա անզորությունը ծաղրում աներկյուղ: Բայց երբ մեռավ այս հրեշը, ժառանգները եկեղեցուն տվին մի թշվառ բաժին և դրանով գնեցին ահա այս բառերը, որոնք դրոշմված են իմ ժապավենի վրա: Այս բավական չէր, նրան թաղել տվին տաճարի բակում, որպեսզի եկող սերունդը խաբեն և նրա բերանով, գոնե, օրհնել տան անցյալ սերունդից անիծված մարդուն: Օ՛, ամոթ և նախատինք...
— Ամոթ և նախատինք... — կրկնեցին միաբերան մյուս պսակները և ճանապարհ տվին իրենցից մինին, որ շարժուն ցանկապատից ելնելով բարձրանում էր դեպի շատ վեր:
Բայց, աստված իմ, սա այն պսակն էր, որը ես այնքան սիրում էի, և որ պատկանում էր ամենից նշանավոր մարդուն, մի՞թե սա էլ պիտի չարախոսե յուր տիրոջ մասին, մտածեցի ես: Բայց ահա թե նա ինչ ասաց.
— Դու բերան գիտես իմ մակագրությունը, ով բարեկամ, և նրա վերաբերմամբ տվել ես ինձ հարցեր, որոնց ես սակայն դեռ չեմ պատասխանել: Այժմ լսիր ինձ: Հանգուցյալը, որի դագաղն ինձմով զարդարեցին, անուն ստացավ աշխարհում բախտի, անարդար բերմունքով: Նրան անվանեցին «Անկաշառ հրապարակախոս, ճշմարտության դրոշակիր, ազատամիտ մարտնչող և այլն և այլն», և այդպիսի խոսքեր էլ դրոշմեցին, ահա, իմ ժապավենի վրա, որպեսզի ընթերցողներն հավատան թե իրանց մեջ, արդարև, ապրել է այսպիսի մարդ... բայց ավաղ բարեկամների հյուսած այդ ներբողականը ոչ այլ ինչ էր եթե ոչ խաբկանք ու ստություն: Այդ մարդն, իրավ, հրապարակախոս էր, բայց կաշառակեր, ձեռքին ուներ մի դրոշ, որ ճշմարտության չէր պատկանում, մարտնչում էր, այո, բայց ոչ ազնվաբար: Դու երևի զարմանում ես թե ով կարող է հրապարակախոսին կաշառել: Բայց խելամտիր թե՝ ի՞նչ բան է կաշառքը: Դա մի անարգ վարձատրություն է, զոր մարդիկ ստանալով ծածկում են ճշմարտությունը և խղճի ձայնը լռեցնում: Դրա հետևանքը լինում է այն, որ արդարը խաչվում է, իսկ հանցավորն ազատվում. առաքինին անարգվում է, իսկ մոլին փառաբանվում: Արդ նման վարձատրությունը կարող է լինել և բարոյական: Հրապարակախոսն, իհարկե, կառաշվում էր բարոյապես: Ամեն բանից ավելի յուր եսը սիրելով (ինչպես բոլոր այն մարդիկ, որոնց բնությունը ստեղծել է փքացող և անհանճար), նա, բնականաբար էր և փառամոլ: Հետևապես, ով որ շոյում էր նրա եսը, ով որ ասում էր թե՝ «Դու ես Մեսիան, թե քո քարոզն է ճշմարիտ, քո ուղղությունն է փրկարար, քո խելքն է կատարյալ»… լիներ այդ ասողը մի սինլքոր շողոքորթ թե մի խորամանկ սրիկա այդ միևնույն է, հրապարակախոսը նրան հռչակում էր ազնիվ մարդ, ճշմարտության զինվոր, ուղղամիտ դատավոր և այլն և այլն: Դրա հակառակ. եթե մինը համարձակվեր նրա եսը շոշափել՝ հայտնելով մի հասարակ ճշմարտություն, ասեր, օրինակ թե՝ «Դու մեծ մարդ չես, այլ միայն փքացող, որ մեծի կապիկն է, թե քո արժանիքը ոչ թե էական, այլ երևութական է. ասեր թե դու ազատամիտ չես, որովհետև բռնանում ես քո հակառակորդի խղճի և կամքի վրա և քեզ հետևողների ուղեղը պատրաստ մտքերով նախապաշարելով արգելում ես նրանց ազատորեն մտածել. ասեր թե՝ դու արժանի չես ուրիշներին առաջնորդելու, որովհետև խոսքով սրբություն ես քարոզում, իսկ գործով պղծությունը քաջալերում, այն ժամանակ, օ՛, ականջներդ պիտի խցեիր որպեսզի հրապարակախոսի հայհոյանքը ուղեղդ չթմրեցներ: Այս պատճառով էլ, ահա, ժողովրդի մեջ ապրող բոլոր խեղկատակները, շողոքորթները, զրպարտիչները հռչակվում էին իբրև կատարելություններ, մինչդեռ արժանավոր ու առաքինի մարդիկ մատնվում անարգանքի, իսկ հանճարները՝ մնում անհայտության մեջ... Այս առթիվ եղած տրտունջն ու բողոքը չէր լսվում դրսում, որովհետև հրապարակախոսը հրատարակում էր միայն բարեկամների գրվածքները, որոնք, մեծ մասամբ, փառաբանում էին իրան: Այսպիսով էլ, ահա, նրա արժանիքը գնահատվեց մեծագնի, իսկ ճշմարտությունը, որ կարող էր մարդկանց մտքերը լուսավորել, մնաց կալանավոր... Դու ամեն օր լսում էիր թե ինչպես այդ հրապարակախոսը բողոքում ու լուտանք էր թափում — այն մարդկանց հասցեին, որոնք նյութական շահու համար հարստահարում էին իրենց տկար ընկերներին, որոնք պարտք խնդրող աղքատից, հարյուրին քսան տոկոս էին առնում: «Հարստահարիչներ, կեղեքիչներ, ավազակներ»... գոռում էր նա զայրագին և արարած աշխարհին հայտնում, թե մեծ ոճիր է կատարվել, որ Մաթուս աղայի օրերից սկսած մինչև այսօր պարտքով ապրող Հաբեթոսը 100 արծաթին 20 տոկոս է վճարել: Ի՛նչ հարված, ի՛նչ թշվառություն: Ինչո՛ւ բանաստեղծները ողբերգություն չեն գրում Հաբեթոսի համար, իսկ երկրի վարիչները ինչո՞ւ չեն կախում 20 տոկոս ստացող Մաղքոս աղային... Այս աղմկարար բացականչությունները, ո՞վ լուսարար, դու լսում էիր ամեն օր, բայց չէիր լսում թե՝ ի՞նչ էր մրմնջում կալանավոր ճշմարտությունը.(«Կեղծավորներ, փարիսեցիներ, — ասում էր նա. — դուք որ այդպես լավ ճանաչում եք հանցավորներին, ինչո՞ւ ապա մինչև այսօր հրապարակ չեք հանում միտք հարստահարողներին, խիղճ կեղեքողներին, սիրտ ու հոգի առևանգողներին: Ինչո՞ւ չեք հայտնում աշխարհին թե՝ այդ մարդիկը հենց դուք, աղմկարարներդ եք, որ հանդուգն և համարձակ ճեմում եք հրապարակում, խոսում բարձրագոչ, շաղակրատում անընդհատ, որ ներկայացնում եք ձեզ՝ իբր բարոյականության վարդապետներ, լուսավորության շահեր, պրոմեթեան կրակի մատակարարներ… Եվ Ժողովուրդը լսում է ձեզ և հասարակությունը հրճվում որ յուր միտքը, կարծիքը և ցանկությունները կառավարում են ձեզ նման անշահասեր և հավետ անձնվեր առաքյալներ... ինչո՞ւ չեք հայտնում, թե դուք խաբում եք նրան, թե այն ամենը, ինչ որ գրում ու խոսում եք, ստություն է և կեղծիք, թե բարվո ու առաքինության մասին ձեր հերյուրած ճառերը լոկ ուռկաններ են, արվեստակյալ այնպես նուրբ, ինչպես սարդի ոստայնը, որի մեջ խճճվում են գաղափարի սիրահար ճանճերը… ինչո՞ւ չեք ասում թե՝ այն դրոշակը, որի վրա փայլուն տառերով գրված են ազնվություն, անկեղծություն, գերագույն գաղափարներ և այլն, հաստատված է, ոչ թե ձեր սրտի ու հոգվո, այլ ստամոքսի վրա և որ դուք հրապարակով «քամում եք մժղուկները» միայն նրա համար, որպեսզի գաղտուկ «ուղտերը կլանեք» և ազատ մնաք հասարակաց դատաստանից... Եվ սակայն, ավաղ, ճշմարտության այս ձայնը միայն ես եմ լսում, որովհետև նա կապված է խավարի ու անհայտության մեջ: Ես տեսնում եմ նրան ամեն օր և սրտագին վշտանում: Իսկ երբ դու, ով լուսարար, գալիս ու սրբում էիր մեր ծաղիկների փոշին, կամ իմ ժապավենի մակագրությունը կարդալով հիանում, ես ամոթից կարմրում էի և աստծուն աղաչում, որ լեզու տա ինձ քեզ հետ խոսելու և ճշմարտության խելամուտ անելու... Օ՛, եթե գիտենայիր թե ինչպես ծանր է տեսնել անմեղ մարդկանց խաբվելը... Այժմ, ահա, լսեցիր ինձ, նաև, իմ ընկերներին, և, ուրեմն հանիր մեզ այս տաճարից և ցրվիր փողոցում, թող մարդիկ մեզ կոխոտեն, թող եկեղեցին, որ վեհավայր է սրբության և ճշմարտության, չպղծվի մեղմով, որ մարմնացումն ենք ստության...:
Այս ամենը, պարոն բժիշկ, ես լսում էի և տեսնում: Ես հավաստում էի, որ սա մի երևույթ, մի գերբնական տեսիլ էր և թեպետ սկզբում հետաքրքրվում էի դրանով, բայց հետո իմ հետաքրքրությունը փոխվեցավ երկյուղի: Ես զգում էի, որ կուրծքս հետզհետե ճնշվում, շունչս սպառվում է, որ մարմինս արդեն պատել է սառը քրտինք... Ես փորձ փորձեցի ճեղքել պսակների ցանկապատը և փախչել եկեղեցուց: Այդ հաջողեց ինձ մասամբ, ես մոտեցա դռանը: Բայց հենց այդտեղ ցանկապատը նորեն ստվարացավ և պսակներից մինը տխուր ձայնով բողոքեց.
— Ինչո՞ւ, ով լուսարար, չես լսում, նաև ինձ: Չէ որ դու էիր, որ հարցնում էիր թե՝ գիտե՞մ արդյոք ինչ կնշանակե լինել «ազնիվ ու անկեղծ բարեկամ», որ աշխարհից հեռանանալով՝ «վշտահար» է թողնում սրտերը: Այդ խոսքերը դու կարդացիր իմ ժապավենի վրա. այժմ թող որ հայտնեմ թե ով էր այդ ազնիվ ու անկեղծ հանգուցյալը: — Դա մի զարգացած և հարուստ մարդ էր, որին սիրում էին շատերը, որովհետև նա գիտեր հաճելի լինելու արհեստը: Բայց այդ շատերից մինը, Ա. Ե. նրան ոչ թե սիրում, այլ պաշտում էր, որովհետև հանգուցյալը, առանց որևէ ակնկալության՝ օգնության հասավ իրան վտանգի ժամանակ: Ա. Ե. զգացվեց խորապես, որովհետև հավատաց թե հանգուցյալն այդ արավ բարձր մարդասիրության զգացմունքից դրդված, ուստի և դեպի նրան սկսավ տածել անսահման սեր: Սակայն ճշմարտությունն այս էր: Ա. Ե. ուներ մի կին, որ գեղեցիկ էր և առաքինի: Հանգուցյալը վաղուց գրավված էր նրանով, բայց մոտենալ չէր համարձակվում: Երբ Ա. Ե. ընկավ վտանգի մեջ, հանգուցյալն ուրախացավ և շտապեց օգնել նրան, որպեսզի դրանով Ա. Ե.-ի տանը մոտենա: Թակարդը հաջողեց: Հանգուցյալը մտերմացավ Ա. Ե.-ի ընտանյաց հետ: Եվ որովհետև աշխարհում առաքինի են մնում միայն այն կանայք, որոնց չէ պատահում գայթակղեցնողը, ուստի գեղեցկուհին հեշտությամբ հրապուրվեց... Ա. Ե.-ն այդ չիմացավ: Եվ երբ բարերարը մեռավ, նա գնեց ինձ թանկ գնով և «վշտահար» սրտով դրավ նրա դագաղի վրա, յուր կնոջ սիրահարին անվանելով «ազնիվ և անկեղծ բարեկամ»:
Արդեն ձեռքս դրել էի դռան վրա և կամենում էի բանալ, երբ մի շքեղ պսակ կախվեղով փեղկերից, բացականչեց.
— Իսկ ինձ, բարեկամ, մի՞թե չես լսում, չէ որ բոլոր պսակներից քնքուշն եմ ու գեղանին, չէ որ իմ ծաղիկները շինված են բյուրեղից և ժապավենս՝ սպիտակ թավշից: Դու գգվել ես ինձ ամենից ավելի և երանել ես նորան, ով արժանացել է ինձ յուր վրա տեսնելու: Դեհ այժմ լսիր թե ինչ պիտի ասեմ:
Ես կանգ առի:
— Ինձ վրա դրոշմված է գողտրիկ մակագիր, — շարունակեց պսակը.( Անզուգական ամուսնուն՝ անմխիթար կողակցից, այս է բոլորը, չորս սիրուն բառեր, որոնք վարագուրում են չորս տասնյակ կեղծիք: Հանգուցյալն, արդարև, բարի ամուսին էր, իսկ և իսկ անզուգական, սիրում էր կնոջը քնքշությամբ և յուր երջանկությունը գտնում միայն նրա մեջ: Կինը նույնպես կաթոգին էր դեպի նա: Բայց հետո փոխվեցավ: Մի երիտասարդ գրավեց նրան ավելի... Ամուսինն այդ իմացավ, տխրեց, հիվանդացավ և մեռավ: Ցավեցին մարդիկ, ցավեց և կինը: Նա ամուսնու սիրույն նվերներ բաժանեց — և իմ թանկագին ժապավենի բերանով հռչակվեց «Անմխիթար»: Թաղումը վերջացավ: Բայց հենց այն վայրկյանին, որ կախում էին ինձ այս եկեղեցու վերնատանը, այրին յուր առանձնարանում գրկած էր սիրահարին և «մխիթարվում էր» նրա համբույրներով...:
Ես ոչինչ այլևս չկարողացա լսել, բացի շտապով եկեղեցու դուռը և դուրս փախա այդտեղից:
Լուսարարը լռեց և աչքերը բժշկին հառած սպասում էր թե ինչ պիտի ասե նա:
Բայց վերջինս, որ շատ էր հետաքրքրվել այս տարօրինակ պատմությամբ, դեռ սպասում էր շարունակության, ուստի հարցրեց.
(Հետո ի՞նչ պատահեց:
(Հետո ես լսեցի թե ինչպես պսակները ողբում էին ու բողոքում, որ պիտի մնան եկեղեցում:
( Վե՞րջը:
— Վերջը այս եղավ, որ ես շտապեցի տուն: Տեսիլը, իրավ է, չքացել էր աչքիցս, բայց ես ամբողջ օր նրա վրա մտածեցի, թեպետ ոչ ոքի ոչինչ չհայտնեցի: Հետևյալ առավոտ, երբ ներս մտա եկեղեցի, պսակները չերևացին: Բայց հենց որ մոտեցա լույս առնելու կանթեղից՝ որպեսզի մոմերը վառեմ, դարձյալ լսեցի բողոքող ձայներ, որոնք հարցնում էին.
— Ծառա աստուծո, ինչո՞ւ չես հանում մեզ այստեղից և փողոցում ջախջախում, ինչու ես թողնում, որ աստուծո տունը պղծվի...:
Ես, իհարկե, գործս թողեցի կիսատ և դուրս փախա: Իմ պաշտոնը կատարեց ժամահարը:
Իսկ այսօր առավոտ, երբ նույն ձայները կրկնվեցան, ես փակեցի եկեղեցին և գնացի ուղղակի առաջնորդի մոտ: Այնուհետև պատմությունը արդեն հայտնի է ձեզ:
Բժիշկը մի փոքր մտածելուց ետ հայտնեց՝ որ լուսարարը երկար ժամանակ այդ մտքերով ապրելով, կամ նրանցով հափշտակվելով՝ ենթարկվել է վերջապես զգայարանաց պատրանքի, այն է հալյուսինասիոնի, ուստի և խորհուրդ տվավ նրան՝ փոխել կյանքի եղանակը և զբաղվել մի փոքր աշխարհային զվարճությամբ:
Գալով առաջնորդի նամակին՝ նա պատասխանեց նրան հետևյալը.
«Սրբազան հայր.
Ձեր լուսարարը խելագար չէ: Նրա հետ խոսել են այն ոգիները, որոնք խոսում էին մի օր Սոկրատի, Մահմեդի, Լոյոլայի, Լութերի, Գյութեի և այլոց հետ: Զանազանությունն այն է, որ հիշյալները հռչակավոր մարդիկ դարձան, իսկ սա, ամենաշատը, պիտի դառնա հայ քահանա: Այսուամենայնիվ, վատ չի լինի, եթե լսեք նրան և մեռյալների պսակները հանել տաք եկեղեցուց: Իրավ որ հաճելի չէ տեսնել եկեղեցում ստություն և կեղծիք վարագուրող իրեր»:
Սրբազանը կարդաց այս նամակը և սարսափեց:
— Հակո, — կանչեց նա:
— Հրամմե, սրբազան, — բուսավ իսկույն սենեկապանը:
— Այ տղա, լուսարարի գժությունը վարակիչ է եղել:
— Ո՞նց թե վարակիչ, սրբազան:
— Այ բժիշկն էլ է գժվել:
( Եո:
— Հապա՞: Գրում է, թե ձեր լուսարարը Սոկրատի, Մահմեդի, Լութերի ու Գյոթեի նման խելոք մարդ է:
— Տեր աստված:
— Բաս. առաջին անգամն է, որ այսպիսի բան եմ իմանում: Դեհ, շուտ վազիր երեցփոխի մոտ և ասա իմ կողմից, որ լուսարարին ներս չթողնե եկեղեցի, քահանաները կարող են գժվել, գուցե, ժողովուրդն էլ վարակվի: Հետո իմացրու բժշկին՝ որ չմտնե առաջնորդարան, ես վախենում եմ նրանից:
Սրբազանի իմաստուն կարգադրության շնորհիվ լուսարարը արտաքսվեց պաշտոնից, իսկ բժիշկ Մալուխյանը այլևս չկոխեց առաջնորդարանի դուռը: