Նար-Դոս՝   Մահը

Շահյանը սարսափեց: «Չլինի՞ թե հիմար բան ասացի», — մտածեց նա:

Փորձենք, — ասաց Եվան: — Ես այս րոպեիս կներկայացնեմ այն տեսարանը, ուր Ռուզանը հոր երկիրը փրկելու համար փախչում է ծնողական տնից և գնում է թշնամու բանակը: Այդ տեսարանումն է, կարծեմ, արտասանում նա այն մենախոսությունը, որի մեջ ասում է...

Նա լռեց և մատը դրեց ճակատին:

Սահյանն ազատ շունչ քաշեց, նա տեսավ, որ ոչ մի հիմարություն դուրս չի տվել:

— ... որի մեջ ասում է. «... և այս սահմանի վրա ա՛ռ իմ հոգին»: — Աստծուն է դիմում: «Թող այս սահմանը լինի իմ գերեզմանը...» և այլն: Ես, իհարկե, չեմ կարող այդ մենախոսությունն արտասանել այնպե՛ս, ինչպես որ բնագրի մեջ է գրված, որովհետև միայն ներկայացումն եմ տեսել: Մենախոսությունը կարտասանեմ և շատ բան էլ ինձնից կսարքեմ. բավական է, որ ես հասկանում եմ Ռուզանի դրության հոգեբանությունը և գիտեմ, թե անձնական ինչպիսի ծանր զոհաբերություն է անում նա իր հայրենիքը փրկելու համար: Մայրիկ ջան, թույլ կտա՞ս, որ գոնե մեր տանը բեմ դուրս գամ:

Մայրն, առանց կատակի, ընդդիմացավ, աստված գիտե, թե ինչու, այդ բանը նրա հասակին անվայել երեխայություն համարելով: Աշխենն սկսեց թախանձել Թեկլեին, որ թույլ տա: Շահյանն էլ իր կողմից մի քանի անգամ «խնդրում եմ, տիկին, խնդրում եմ» ասաց: Մարությանը դիտմամբ լռում էր:

Այստեղ տարաձայնություններ կան, — ասաց Եվան: — Ավելի լավ է, ձայն հավաքենք: Խնդրում եմ, մի նեղանար, մայրիկ ջան, տարաձայնությունները միշտ տարաձայնություններով են վճռում: Պարոններ, ով ուզում է, որ ես արտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունը, թող մատ բարձրացնի:

Մատ բարձրացրին միայն Աշխենն ու Շահյանը:

Մեկ, երկու, — համարեց Եվան: — Երկու հոգի ցանկանում են, չի ցանկանում միայն մի հոգիմայրիկս:

Հապա ե՞ս, — բացականչեց Մարությանը: — Ես էլ. ախր, մատ չբարձրացրի:

Դու ձայն չունես. հայրիկ, ասացիր, որ լուռ ես:

Դա՞ ինչ է նշանակում, դա՞ ինչ բռնություն է: Ես բողոքում եմ: Դու իրավունք չունես ինձ զրկելու ձայնի իրավունքից:

Լավ. ես քեզ ձայնի իրավունք եմ տալիս, հայրիկ, և իմ ձայնը միացնում եմ Շահյանի և Աշխենի ձայնի հետ: Ուրեմն, պարոն Շահյանը, Աշխենը և ես, — երեք հոգի, — ցանկանում ենք, որ ես արտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունը. իսկ դու և մայրիկը, — երկու հոգի, — չեք ցանկանում: Եվ որովհետև երեքը շատ է երկուսից, հետևաբար ես կարտասանեմ Ռուզանի մենախոսությունը:

Երբ որ այդպես է, ես ձայն չեմ ուզում:

Իսկ երբ որ այդպես է, հայրիկ, ձայնս միացնում եմ մայրիկի ձայնի հետ, այսինքն ուզում եմ պահպանել status-quo-ն, ինչպես որ գրում են լրագրերի քաղաքական բաժնում, և զրկում եմ քեզ ինձ Ռուզանի դերում տեսնելու հաճույքից:

Եվ Եվան կոմիկական հանգստությամբ նստեց մոր կողքին:

Սենյակում ընդհանուր քրքիջ բարձրացավ:

8

Առաջին այցելությունից հետո Շահյանն այլևս չէր ուզում Մարությանների տուն գնալ: Նա շատ լավ ճանաչում էր իրեն. գիտեր, որ Մարությանների պես մի ընտանիքի հաճախ այցելելու համար հարկավոր էր քիչ թե շատ հետաքրքրելու կամ գոնե լոկ խոսելու շնորհք ունենալ: Ոչ այս ուներ, ոչ այն: Իսկ նորահարսի պես լուռ նստելը թե ձանձրալի էր, թե անհամ: Թեպետ նա տարակույս չուներ, որ Մարությանները միշտ սիրով պիտի ընդունեն իրեն, հենց թեկուզ իրենց շատախոսությանը հագուրդ տալու համար միայն, բայց ինքը՝ Շահյանը, խո նույնը պիտի մնար, ինչ որ կարվարվելու ընդունակությունից զուրկ, խոսելու պաշար չունեցող, անդադար երկմտող, կասկածոտ ու վախկոտ անձնասեր: Ոչ, ավելի լավ էր հեռու մնալ, այդ ամենալավ միջոցն էր հոգու անդորրության համար:

Բայց Եվայի պատկերը խորապես տպավորվել էր նրա հոգու մեջ: Թեև այդ աղջկա ազատ վարվեցողությունը, սեփական խելքով դատելու ընդունակությունը մի կողմից մտավախություն էր պատճառում նրան, բայց մյուս կողմից Եվայի մեջ տեսնում էր մի բան, որը միանգամայն գրավել էր նրան: Այդ մի բանը երեխայական այն պարզամտությունն էր, որ արտահայտում էր Եվան ամենքի հետ խոսելիս, նույնիսկ լուրջ բաների մասին դատելիս: Բացի դրանից, Շահյանը Եվայի մեջ ամենևին չէր տեսնում դիմացինի անձնավորությանը քննական աչքով նայելու սովորությունը, — մի բան, որից նա խույս էր տալիս միշտ սարսափով: Եվան շարունակ զբաղված էր իրենով, իր զգացումներն ու մտքերն արտահայտելով և ժամանակ չուներ Աշխենի պես լռելով դիտելու, որպեսզի հետո հարցնի դիմացինին՝ «Ինչո՞ւ եք դուք այդպես կարծում»:

Այժմ ավելի, քան առաջ, ինքնավստահություն չունենալով այլևս այցելելու Մարությաններին, Շահյանն օրը երկու-երեք անգամ անցնում էր նրանց տան մոտակա փողոցներով այն բաղձանքով, որ գեթ դուրսը տեսնի Եվային կամ նրա մորն ու հորը (Աշխենին տեսնելու միտքը նրան վախեցնում էր): Այդպիսի դեպքերում նա անցնում էր գործի գնացող մարդու շտապ քայլերով, որպեսզի եթե հանդիպելու լիներ Մարությաններին և նրանք հարցնեին (նրան այնպես էր թվում, թե անպատճառ պիտի հարցնեին), թե ի՞նչ է շինում այդ կողմերը, կարողանար ասել, թե գործի է գնում կամ գործից է զալիս:

Հիրավի, մի անգամ պատահեց Եվային ու նրա մորը, բայց ոչ այն փողոցներում, ուր թափառում էր նրանց տեսնելու հույսով, այլ բոլորովին ուրիշ փողոցում և հենց այն ժամանակ, երբ նրանց տեսնելու հույսով չէր դուրս եկել տնից: Հանդիպումն անակնկալ էր: Բայց զարմանալի է. նրա ամենօրյա տենչն այն էր, որ հանդիպեր նրանց, այժմ կատարված էր նրա տենչը, և մի տասը-քսան քայլ էր մնում, որ մոտենային, բարև տային իրար, խոսեին իրար հետ: Բայց նա Եվայի ու նրա մորը տեսնելուն պես ծռեց ճանապարհը և անցավ հեռացավ, իբր թե չտեսավ նրանց: Մինչդեռ նրա սիրտը սկսել էր թրթռալ: Բավական հեռանալուց հետո ծածուկ ետ նայեց, բայց այլևս չտեսավ Եվային ու նրա մորը: Նա կանգ առավ ակամա և ինքն իրեն հարցրեց, թե ինչո՞ւ այդպես արեց. ինչո՞ւ ցույց տվեց, թե չտեսավ նրանց, քանի որ տեսավ և ուզում էր տեսնել... Բան չհասկանալով իր այդ անմիտ վարմունքից, նա միայն ուսերը վեր քաշեց տարակուսանքով:

Բայց ավելի զարմանալին այն էր, որ այդ փորձն ամենևին խրատ չեղավ Շահյանի համար: Գրեթե նույնպիսի պայմաններում նա մի անգամ ևս հանդիպեց Եվային ու նրա մորը և էլի ցույց տվեց, թե չտեսավ նրանց: «Վերջապես, բավական է, ա՛յ ջրի տարած, մի քիչ մարդ եղիր», կատաղեց նա իր դեմ և մի անգամ էլ, երբ արդեն պատրաստվում էր «մարդ» լինել, էլի փորձանքի հանդիպեց: Բայց այս անգամ փորձանքն այնպիսի փորձանք էր, որից, հազար էլ ուզենար, չէր կարող խույս տալ:

Կիրակի երեկո էր: Շահյանը դարձյալ դուրս էր եկել այն մտադրությամբ (ասենք, նա ուրիշ մտադրություններ չուներ), որ հանդիպե Մարությաններին, և շտապ քայլերով անցնում էր նրանց տան հարակից փողոցներից մեկով, Մարությաններից ոչ ոքի չհանդիպելով, արդեն ապարդյուն էր համարել այդ երեկոյի աշխատանքը և պիտի ծռվեր մյուս փողոցը, ուղղակի տուն վերադառնալու համար, երբ երկու փողոցների հենց անկյանը հանկարծ երես առ երես հանդիպեց Եվային:

Շահյանը դողաց և կանգ առավ. կարծես գող լիներ և հանկարծ բռնեցին նրան գողության տեղում:

Ուո՜ւ, պարո՛ն Շահյան, — բացականչեց Եվան: — Ով գիտե, մեր տունն էիք գնացել: Հա՛:

Ոչ, օրիորդ, — պատասխանեց Շահյանը, հանկարծակիի եկած: — Ես այստեղ... մեկի մոտ գործ ունեի:

Կիրակի օրը ի՞նչ գործ: Եկեք գնանք մեր տուն: Զարմանալի է. դուք կարծես թե խուսափում եք մեզնից: Քանի անգամ մենք տեսել ենք ձեզ փողոցում, և դուք չեք կամեցել մեզ բարև տալ:

Ո՞րտեղ... ե՞րբ... ի՞նչ եք ասում, — կմկմաց Շահյանը շփոթված: — Ներողություն, երևի չեմ տեսել. չէ՞ որ ես կարճատես եմ:

Ուո՜ւ, ճի՛շտ որ, — ծիծաղեց Եվան: — Ես մոռացա, որ դուք ակնոց եք կրում: Դե գնանք. մենք այստեղ խանգարում ենք մարդկանց անցուդարձը: Տանը ոչ ոք չկա. Աշխենն է միայն: Կգնանք մի քիչ զրույց կանենք: Գնանք:

Դժբախտաբար...

Կարծեմ, մեծ դժբախտություն չէ: Ի՞նչ կա որ: Կիրակի օր է. չեմ կարծում, թե ձեր գործը մի առանձին կարևորություն ունենա: Մենակ մնալն ինձ համար ուղղակի սպանիչ բան է: Իսկ Աշխենը շարունակ պարապում է: Բայց այս երեկո ես կստիպեմ նրան, որ մեզ ընկերանա: Գնանք:

Շահյանը քիչ չվախեցավ, երբ իմացավ, որ ոչ Մարությանն էր տանը, ոչ նրա կինը. վախեցավ առավելապես, երբ լսեց Աշխենի անունը: Մի րոպեում պատկերացրեց իր առաջ երկու օրիորդների մեջ մենակ մնալու տխուր հեռանկարը և վճռեց միանգամայն խույս տալ:

Ոչ, օրիորդ... ես ամենայն ուրախությամբ... բայց... տանը կանհանգստանան, — կմկմաց նա նորից:

Եվան քրքջաց իր բարձրահնչուն ծիծաղով:

Ի՞նչ եք ասում, պարո՛ն Շահյան, — բացականչեց նա, — Աղջիկ խո չե՞ք... Սակայն ես ձեզ չեմ ստիպում, — ավելացրեց նա լրջությամբ: — Տեսնում եմ, որ դուք չեք ուզում գալ մեր տուն:

Ընդհակառակը...

Ուրեմն գնանք:

Շահյանը հետևեց Եվային չափազանց նվաստացած և ամոթահար: «Աղջիկ խո չե՞ք»՝ Եվայի այդ խոսքերը և դրա հետ միասին նրա բարձրահնչուն ծիծաղը մեխի պես ցցվեցին Շահյանի ուղեղի մեջ, և նա զգաց, որ այդ սպանիչ խոսքերն ու ծիծաղը երբեք չպիտի կարողանա մոռանալ: Բայց այժմ այդ մասին նա շատ քիչ էր մտածում. նրան մտահոգություն էր պատճառում այն հանգամանքը, թե ինչպես պիտի անցկացներ մի քանի ժամ Եվայի և Աշխենի մոտ, առանց Մարությանի և նրա կնոջ.

Գիտե՞ք ինչ, պարոն Շահյան, — ասաց Եվան կամաց, երբ տուն հասան, և Շահյանը նախասենյակում հանում էր վերարկուն: — Մենք ուղղակի կմտնենք Աշխենի մոտ:

Ասում եք պարապում է. չե՞նք խանգարիլ:

Այդ քաջությունը ե՛ս եմ հանձն առնում:

Եվան մոտեցավ Աշխենի սենյակի դռան, նախ միջամատով թրխկթրխկացրեց, հետո կամաց բաց արեց և գլուխը ներս կոխեց: Շահյանը նրա ուսի վրայից տեսավ Աշխենին գրասեղանի մոտ նստած, լամպի լուսով գիրք կարդալիս:

Կարե՞լի է, — հարցրեց Եվան:

Աշխենը գլուխը բարձրացրեց գրքի վրայից և նայեց նրան:

Դու ե՞ս, Եվա:

Ես չեմ, հյուր է:

Ո՞վ է:

Պարոն Շահյանը: Կարելի՞ է:

Եկեք, ինչո՞ւ չեք գալիս:

Պարոն Շահյան, խնդրեմ: Եվ Եվան ճանապարհ տվեց:

Շահյանը շոշափեց սյուրտուկի կոճակները և ներս մտավ:

Իսկ ես` իսկույն, — ասաց Եվան և անհայտացավ: Հիվանդոտ ժպիտը դեմքին, Աշխենը բարևեց Շահյանին և աթոռ առաջարկեց, որ նստի:

Շահյանը ետ քաշեց աթոռը և նստեց:

Կարծեմ, մենք խանգարեցինք ձեզ, — ասաց նա և իսկույն մտածեց, թե ինչո՞ւ արտասանեց «մենք» բառը:

Ոչ, ես արդեն հոգնել էի, — պատասխանեց Աշխենը, լամպի պատրույգը մի քիչ ցածրացրեց և նստեց իր առաջվա տեղը:

Շահյանը լռեց: Նա մտածում էր, թե այժմ ինչ ասի:

Գիտե՞ք, օրիորդն ինձ զոռով քարշ տվեց այստեղ, — ասաց նա և ծիծաղեց:

Ինչո՞ւ զոռով: Չէի՞ք ուզում գալ:

Ոչ... ընդհակառակը... Ուզում եմ ասել, որ փոքր-ինչ գործ ունեի... Ասենք, այնքան էլ կարևոր չէր:

Եվ Շահյանը նորից լռեց:

Աշխենը նույնպես չէր խոսում: Նա, կարծես սաստիկ հոգնած, հանգստանում էր: Սակայն դժվար էր որոշել` Աշխենը հոգնած էր, թե տխուր: Նրա երկայն դեմքն, ըստ սովորականին, խաղաղ էր վերին աստիճանի. կարծես մի ծանր վիշտ ուներ, որի հետ վաղուց հաշտվել էր, բայց որը խլել էր նրանից կյանքով և իր շրջապատով հետաքրքրվելու ընդունակությունը: Նա նստած էր անբռնազբոսիկ կերպով, լուռ ու անտարբեր և, ըստ երևույթին, ամենևին ուշադրություն չէր դարձնում Շահյանի վրա, իսկ Շահյանը, սաստիկ նեղվելով իր դրությունից, շուտ-շուտ նայում էր դռան կողմը, սպասելով Եվայի վերադարձին, և դիտում էր սենյակը:

Սենյակը փոքր էր, համեստ, գրեթե աղքատ կահավորանքով, բայց լավ տպավորություն էր գործում: Աչքի էր ընկնում կարգ ու կանոն և վերին աստիճանի մաքրություն: Փողոցի կողմը նայող երկու լուսամուտի տախտակե փեղկերը փակ էին: Գրասեղանի վրա վառվող լամպի կապույտ լուսամփոփն առաստաղն ու պատերը կեսից բարձր ներկել էր կապտավուն գույնով, որից սենյակի մեջ հանգուցիչ կիսախավար էր տիրում: Պատերից մեկի մոտ դրված էր գրքերի մի մեծ պահարան ապակյա դռներով, բոլոր դարակները գրքերով լի: Գրասեղանի վրա ճկճկում էր նիկելի մի փոքրիկ կանացի ժամացույց ղայթանի շղթայով: Շահյանի աչքովն ընկավ լամպի տակ դրված մի երիտասարդի լուսանկար գեղեցիկ կանգուն շրջանակի մեջ: Դարձյալ մի բան ասած լինելու համար, ուզեց հարցնել, թե ով է այդ երիտասարդը, բայց վախեցավ, որ դարձյալ չոր ու ցամաք պատասխան ստանա և նորից նայեց դռան կողմը:

Լռության ճնշումն արդեն անտանելի էր դառնում մինչև անգամ Աշխենի համար, որը, ըստ երևույթին, ամենևին ընդունակություն չուներ հյուր զբաղեցնելու, երբ իրեն հատուկ աշխույժ քայլերով ներս մտավ Եվան հագուստը փոխած: Նրա ներս բերած շարժումն այնքան կենդանարար էր, որ սենյակում տիրող կիսախավարն անգամ, կարծես, պայծառացավ:

Չե՞ս զարմանում, Աշխեն, որ ես հայրիկին ու մայրիկին թողի այնտեղ և տուն եկա. — մտնելուն պես ասաց նա և մի աթոռ առնելով, նստեց հորեղբոր աղջկա մոտ: — Նրանք ուզում էին ինձ պահել այնտեղ, որ հետո կլուբ տանեն, բայց ես չուզեցի: Գալիս էի, որ նամակ գրեմ Արմենակին, — գիտե՞ս, այս շաբաթ ոչ մի նամակ չեմ գրել, — բայց ճանապարհին հանդիպեց պարոն Շահյանը, և մենք եկանք մի քիչ ժամանակ անցկացնելու քեզ հետ: Ի՞նչ ես կարդում: — Եվան մի ձեռքով գրկեց Աշխենի ուսը, գլուխն առաջ տարավ և մյուս ձեռքով բաց արեց գրքի երեսը: — Ընդհանուր պատմություն: Պարոն Շահյան, դուք չե՞ք ձանձրանում: Գիտե՞ք ինչու եմ հարցնում, — որովհետև ես չափից դուրս շատ եմ խոսում, — ինչպես մեր տանն ամենքը, բացի Աշխենից, — և վախենում եմ, որ այս անգամ էլ շատ խոսեմ, թեև արդեն, կարծեմ, շատ եմ խոսում: Գիտե՞ք, ես ամեն բանից կարող եմ խոսել, թե ինչպեսայդ ուրիշ հարց է: Օրինակ, հենց ընդհանուր պատմությունից, որից, այս էլ ասեմ, շատ բան մոռացել եմ: Կամ թեձանձրանալու մասին: Պետք է խոստովանեմ, որ ես առհասարակ շատ խոսել սիրում եմ առավելապես այնպիսի բաների մասին, որոնց համար հարկավոր է խելքին զոռ տալ: Ի դեպ. խոսենք ձանձրանալու մասին: Այստեղ երեք հոգի ենք. տեսնենք ով ինչից է ձանձրանում: Գիտե՞ք, այսպիսի դատարկ բաների մասին խոսելիս մարդու ուղեղի մեջ երբեմն խելացի մտքեր են հղանում: Ես, օրինակ, ձանձրանում եմ, որ մարդ չկա մոտս, որ խոսեմ. Աշխենը ձանձրանում է պարապ մնալուց, — այդպես չէ՞, Աշխեն. — իսկ դո՞ւք ինչից եք ձանձրանում, պարոն Շահյան: Շատախոսների՞ց: Շահյանը ծիծաղեց:

Չէ, հավատացեք, պարոն Շահյան, խոսենք լրջորեն: Զարմանալի է, Աշխեն, ինչո՞ւ, որ ես խոսում եմ, ամենքը կարծում են, թե կատակ եմ անում: Հայրիկը խո բոլորովին կատաղեցնում է ինձ: Դու էլ ասենք, քիչ ու միչ... այնպես, էլի՛... Տեսնո՞ւմ ես, ծիծաղեցիր: Պարոն Շահյանն էլ է ծիծաղում, տե՛ս: Հավատացեք, պարոն Շահյան. եթե իմ շատախոսությունը ձանձրացնում է ձեզ, քիչ կխոսեմ, կաշխատեմ քիչ խոսել:

Ընդհակառակը, օրիորդ:

Ի՞նչ ընդհակառակը. որ իմ շատախոսությունը զբաղեցնում է ձեզ:

Այո:

Եվան ուսերը վեր քաշեց:

Այդ ավելի վատ: Ուրեմն դուք միայն զվարճանում եք ինձ վրա և, գուցե, թեթևսոլիկներից մեկն եք համարում ինձ:

Ի՜նչ եք ասում, օրիորդ, — անկեղծ հանդիմանությամբ նկատեց Շահյանը:

Եվան այս անգամ նայեց նրան շատ լուրջ կերպով:

Նկատեցեք, պարոն Շահյան, ես շատ նեղանում եմ, երբ մարդիկ ճիշտ չեն ասում ա՛յն, ինչ որ մտածում և զգում են:

Հավատացնում եմ ձեզ, օրիորդ, ես ճիշտ եմ ասում:

Ի՞նչն եք ճիշտ ասում, որ դուք զվարճանո՞ւմ եք իմ շատախոսության վրա:

Ո՛չ... Այսինքն... որ... ձեր շատախոսությունը ձանձրալի չէ ինձ համար:

Եվան հոնքերը սաստիկ բարձրացրեց:

Ա՜, ուրեմն դուք ինձ իսկապե՞ս շատախոս եք համարում: Շատ շնորհակալ եմ ձեր այդ կոմպլիմենտի համար:

Եվան այդ բառերն արտասանեց այնպիսի կոմիկական հանգիստ զարմանքով, որ Աշխենը չկարողացավ զսպել իր ծիծաղը:

Շահյանի դեմքը ճակնդեղի պես կարմրեց, բայց նա էլ ժպտաց, զգալով հանդերձ, որ այդ չարաճճի աղջիկը, թերևս ակամա, հիմարացնում է իրեն:

Շատ բարի, — ասաց Եվան: — Երբ որ ես շատախոս եմ և իմ շատախոսությունը ձանձրալի չէ ձեզ համար, ես շատ կխոսեմ, այնքան կխոսեմ, մինչև որ ձանձրանաք: Դուք հեռու եք նստած, խնդրում եմ մոտիկ նստեք:

Շահյանը փոքր-ինչ առաջ քաշեց աթոռը: Նա շարունակ ժպտում էր ինչ-որ բութ ժպիտով:

Այժմ սկսենք: Մենք պետք է խոսենք ձանձրանալու մասին, այսինքն այն մասին, թե մեզնից ով ինչից է ձանձրանում: Ասացի, որ ես ձանձրանում եմ, երբ մոտս մարդ չի լինում, որ խոսեմ. Աշխենը ձանձրանում է պարապ մնալուց. իսկ դո՞ւք ինչից եք ձանձրանում, պարոն Շահյան:

Ե՞ս... կյանքից, — դուրս թռավ Շահյանի բերանից:

Ինչ ասացի՞ք... կյանքի՞ց, — բացականչեց Եվան խիստ զարմացած: Նրա դեմքի վայրկենական փոփոխռւթյունը պարզ ցույց տվեց, որ նա ամենևին չէր սպասում, թե կատակով արած իր այդ հարցմունքին այդպիսի պատասխան կստանա:

Աշխենը հետաքրքրությամբ նայեց Շահյանի ակնոցին:

Իսկ Շահյանը թե վախեցավ և թե շփոթվեց:

Նկատեցեք, պարոն Շահյան, մենք այժմ արդեն կատակով չպետք է խոսենք, — զգուշացրեց Եվան խոսակցության թեթև տոնը լրջության փոխելով, — որովհետև դուք շատ լուրջ բան ասացիք:

Շահյանի երկյուղն ավելացավ. նա զգաց, որ թակարդն է ընկնելու և, այդ բանից խույս տալու համար, ուզեց կատակի ձև տալ իր ասածին: Բայց Եվան պինդ բռնեց նրան:

Ես չեմ թույլ տալ, որ դուք ետ կանգնեք ձեր ասած խոսքից, պարոն Շահյան, որովհետև ես չափից դուրս սիրում եմ կյանքը, իսկ դուք ասացիք, որ ձանձրանում եք կյանքից և, որքան նկատեցի, կատակով չասացիք այդ: Ինձ համար շատ հետաքրքրական է իմանալ, թե ինչպե՞ս կարելի է ձանձրանալ մի բանից, որը միայն մի անգամ է տրվում մարդուս: Կյանքը... Չէ՞ որ այդ ես եմ, այդ դուք եք, այդ այս գիրքն է, այս թանաքամանը, այս լուսանկարը, — իմ եղբա՜յրը, — ամբողջ տիեզերքը, այն բոլորը, ինչ որ տեսնում, շոշափում և զգում եմ... Ինչպե՞ս կարելի է ձանձրանալ այս բոլորից... Խնդրում եմ, բացատրեցեք:

Շահյանը կատարելապես վախեցավ:

Հավատացնում եմ, օրիորդ, ես իսկապես կատակ արի, — այս անգամ ուղղակի ուզեց խոյս տալ նա:

Ո՛չ, ո՛չ: Խնդրում եմ բացատրեցեք: Դուք կատակ չարիք, ո՛չ: Գուցե ես չեմ ճանաչում կյանքը, գուցե սխալ է կյանքի մասին իմ ունեցած հասկացողությունը: Դուք չգիտեք, թե որքան հարցասեր եմ և որքան ուզում եմ միշտ նոր բան իմանալ, նոր բան սովորել: Դուք տղամարդ եք և անշուշտ անհամեմատ ավելի փորձված եք, ավելի լավ եք ճանաչում կյանքը, քան թե ես: Խնդրում եմ: Ինչո՞ւ է կյանքը ձեզ ձանձրալի թվում:

Ճար չկա: Շահյանը սիրտ տվեց իրեն և վճռեց ասել այն բոլորը, ինչ որ իր տաղտկալի կյանքի մեջ, իր սիրած հոռետես փիլիսոփաների գրվածքների ընթերցման ազդեցության տակ, մշտական խորհրդածաթյան նյութ էր դարձել իր պարապ ուղեղի համար: Մտքերն արդեն պատրաստ էին, թեև խառնաշփոթ, և այդ մտքերն այժմ ավելի խառնվում ու շփոթվում էին Եվայի համառ հարցապնդումների առաջ:

Ես նոր բան չպիտի ասեմ, օրիորդ, — սկսեց նա ակնոցն ուղղելով: Ժպիտն արդեն չքացել էր նրա դեմքից, և այդ դեմքը մտքի բռնի լարված դրություն էր արտահայտում: — Կյանքն առհասարակ ձանձրալի է... Ամեն մարդ ձեզ նույնը կասի:

Ես, օրինակ, տեսնում եք, նույնը չեմ ասում:

Դուք... այո... բայց... Մինչև անգամ ամենալավատես մարդը չեմ կարծում, թե գոհ լինի կյանքից... եթե միայն, իհարկե, նա չի կեղծում:

Հավատացնում եմ ձեզ, ես չեմ կեղծում, իսկ ես այնքան լավատես եմ, այնքան լավատես...

Ես ձեզ համար չեմ ասում, օրիորդ: Ես կատարելապես հավատացած եմ, որ դուք երբեք չեք կեղծում: Ես խոսում եմ գլխավորապես իմ մասին: Ասացի, որ ձանձրանում եմ կյանքից: Ձանձրանում եմ ինչո՞ւ: Որովհետև... նրա՛ համար, որ ... տեսնում եմ, որ... ամեն բան ունայն է... բացարձակ ունայնություն է տիրում աշխարհիս երեսին... սկսած թագավորի պալատից մինչև ամենավերջին մուրացկանի խրճիթը... բացարձակ ունայնություն... մնայուն ոչինչ չկա:

Զարմացած, մեծ աչքերով Եվան անթարթ նայում էր Շահյանի ակնոցին և ահագին հետաքրքրությամբ սպասում էր, թե նա կշարունակի. բայց Շահյանը նրա հայացքի ազդեցության տակ կորցրեց իր մտքերի պաշարը և լռեց:

Հետո՞, հետո՞: Շարունակեցեք խնդրեմ, — բացականչեց Եվան:

Էլ ի՞նչ շարունակեմ: Ասացի, էլի...

Չէ, սպասեցեք: Այդ այնքան հետաքրքրական նյութ է, որ ես կուզեի ավելի շատ բան իմանալ ձեզնից: Սպասեցեք: Ուրեմն կյանքը ձեզ ձանձրալի է թվում նրա համար, որ ամեն ինչ ունա՞յն աշխարհիս երեսին, որ մնայուն ոչի՞նչ չկա:

Այո:

Զարմանալի է... Շատ լավ: Բայց մի՞թե իսկապես մնայուն ոչինչ չկա:

Ի՞նչ կա:

Ինչպե՞ս թե ինչ կա: Նախ ասացեք, խնդրեմ, մնայուն ասելով ի՞նչ եք հասկանում:

Մնայո՞ւն... Ա՛յն, որ... մնում է, չի մեռնում:

Շատ լավ: Եվ դուք մնացող, չմեռնող ոչի՞նչ չեք գտնում աշխարհիս երեսին:

Ոչինչ:

Ի՞նչ եք ասում, պարոն Շահյան, հապա լավ գործը, լավ անունը, լավ հիշատակըմի՞թե դրանք չեն մնում, մի՞թե դրանք մեռնում են: Մի՞թե մեռած են, օրինակ, այս թանաքի, այս գրչի, այս գրերի հնարողները, որոնց շնորհիվ ես կարողանում եմ իմանալ ոչ թե միայն այն, թե ինչ է կատարվել ինձնից դարեր առաջ, այլև կարող եմ հաղորդել ինձնից դարեր հետո գալիք սերնդին, թե ինչ է կատարվում այժմ: Մի՞թե մեռած է այս լուսանկարչության հնարողը, որի շնորհիվ ես ամեն րոպե, ամեն վայրկյան, երբ կամենամ կարող եմ տեսնել իմ սիրասուն եղբոր պատկերը այնպես, որ կարծես թե նա կանգնած լինի առաջս: Ո՞ր մեկն ասեմ, կարելի է միթե մի առ մի թվել: Եթե մենք լավ նայենք մեր շուրջը, լավ քննենք մեզ շրջապատող առարկաները, հենց թեկուզ այս չնչին լուցկին, որի շնորհիվ մենք միշտ կարող ենք կրակ և լույս ունենալ, — մենք կտեսնենք, որ այս բոլոր առարկաներից ամեն մեկը կապված է մի լավ գործի, մի լավ անվան, մի լավ հիշատակի հետ, որը մեռած չէ և երբեք էլ չի մեռնիլ, քանի մարդկությունը գոյություն կունենա: Ես այդպես եմ կարծում: Իսկ դուք, պարոն Շահյան, խնդրում եմ, դո՞ւք ինչ եք կարծում: Մի՞թե լավ գործը, անունը, լավ հիշատակը, հիրավի, չեն մնում, մեռնում են:

Շահյանը դարձյալ ուղղեց իր ակնոցը:

Լավ գործը, լավ անունը, լավ հիշատակը... Իհարկե, դրանք, կարելի է ասել... մնում են, չեն մեռնում, բայց... միշտ չէ... մի որոշ ժամանակ... բայց... պետք է ասել, որ... էլի մեռնում են:

Եվան դարձյալ սպասեց, որ նա կշարունակի, բայց տեսնելով, որ էլ ոչինչ չի ասում, դարձյալ ինքը խոսեց:

Շատ լավ: Ուրեմն դուք ուզում եք, որ ամեն բան հավիտյա՞ն մնա, երբե՞ք չմեռնի:

Այո:

Մարդն է՞լ:

Մարդն էլ:

Եվ ձեր կարծիքով, ամե՞ն, ամե՞ն բան մեռնում է:

Ամեն բան:

Եվան ծիծաղեց և նայեց Աշխենին:

Աշխենը շարունակում էր հետաքրքրությամբ նայել Շահյանին: Շահյանը նրա տարօրինակ համառ հայացքից և շարունակ լուռ մնալուց ավելի էր շփոթվում, քան թե Եվայի անհանգիստ, արագ հարցուփորձերից:

Ներողություն, պարոն Շահյան, — ասաց Եվան ժպտալով: — Ինձ թվում է, թե մենք շեղվեցինք մեր խոսակցության նյութից. մենք սկսեցինք խոսել ձանձրանալու մասին... չէ, դուք պետք է խոսեք այն մասին, թե ինչո՞ւ եք ձանձրանում կյանքից, և եկանք հասանք մինչև ամեն բանի մեռնելը... թե՞ չմեռնելը: Այդպես չէ՞:

Շահյանը ակամա ժպտաց:

Այդպես է:

Բայց վնաս չունի. դուք ավելի լուրջ բանի մասին սկսեցիք խոսել. այդ ավելի է հետաքրքրում ինձ: Շարունակենք: Չէ՛, սպասեցեք: Գիտե՞ք ձեր խոսքերն ինչ տպավորություն են գործում ինձ վրա: Ինձ թվում է, թե դուք ինչ-որ սարսափելի բաներ գիտեք, որ չեք ուզում ուղղակի ասել, երևի նրա համար, որ վախենում եք, թե ես կհիասթափվե՞մ: Հա՞:

Շահյանը դարձյալ ակամա ժպտաց:

Այո, օրիորդ:

Իզուր, բոլորովին իզուր: Դուք ինձ ճշմարտությունն ասացեք, և ես չափազանց շնորհակալ կլինեմ ձեզնից: Ի՞նչ անենք, թե հիասթափությունը ծանր կլինի: Ավելի լավ չէ՞ ճշմարտությունն իմանալ, քան թե սուտ երազներով ապրել: Իմ բնավորության՝ չգիտեմ ամենալա՞վ, թե՞ ամենավատ կողմն այն է, որ ես հավատում եմ անպայման, կուրորեն, եթե կեղծ ոչինչ չեմ գտնում, իսկ եթե տեսա, որ կեղծ էպրծավ: Ուստի խնդրում եմ, ինչ որ ասելու եք, ասացեք պարզ, անկեղծ, ասացեք այնպես, ինչպես ձեզ կասեիք: Խնդրում եմ-ի՞նչ գիտեք:

Շահյանը կատարելապես կրակն էր ընկեր: Նա տեսնում էր, որ ինքը իսկապես ոչինչ չգիտե, ոչինչ չի կարող ասել: Այդ հարցասեր աղջիկն իր ջերմ հետաքրքրությամբ բոլորովին խճճում էր նրա դանդաղ միտքը: Նա լիովին զգում էր իր մտավոր բոլոր թուլությունը Եվայի՝ կայծակի պայծառ ցոլացումների պես թռչկոտող ճկուն մտքի առաջ, իսկ մյուս կողմից տեսնում էր Աշխենի համառ, ճնշող հայացքն իր ակնոցի վրա քարացած:

Ոչ, օրիորդ, ավելի լավ է, ուրիշ բանի մասին խոսենք, — ասաց նա, վճռելով այս անգամ բոլորովին խույս տալ:

Ոչ, ոչ, ոչ: Աղաչում եմ, պարոն Շահյան: Համարեցեք, թե ես ձեր աշակերտուհին եմ և բան եմ ուզում սովորել ձեզնից: Ինչո՞ւ դուք ուշադրություն եք դարձնում այն հանգամանքի վրա, որ ամեն բան մեռնում է աշխարհիս երեսին, և ինչո՞ւ ուզում եք, որ ոչինչ չմեռնի:

Մի՞թե դուք չեք ուզում:

Ա՛խ, ինչպե՞ս չէ: Կյանքն այնքան սիրելի է... Որքան էլ տխրալի բան է մահը, որքան էլ ես վախենում եմ մեռնելուց, այնուամենայնիվ հաշտվում եմ, որովհետև տեսնում եմ, որ ուրիշ կերպ չի լինում, ուրիշ կերպ չի կարող լինել, և այդ պատճառով ավելի ևս սիրում եմ կյանքը: Բայց դուք այդպես չեք երևում, դուք հուսահատվում եք, ձանձրանում եք, չեք սիրում կյանքը, ինչո՞ւ, ինչո՞ւ, հարցնում եմ ձեզ:

Հավատացնում եմ, օրիորդ, լավ կլինի, որ այս մասին չխոսենք, — ասաց Շահյանը, կարծես աղերսելով, որ նա խնայե իրեն:

Բայց Եվան իր պարզամտությամբ չհասկացավ նրա միտքը:

է՛հ, — արտասանեց նա թեթև նեղացած: — Իմ տեղ դուք եք վախենում:

Ես չեմ վախենում, օրիորդ, այլ ուզում եմ, որ... այսպիսի տխուր բաների մասին չխոսենք... Վերջապես ես մտադիր չեմ երկար խոսելու. և նոր բան էլ չպետք է ասեմ: Ես միայն այս եմ ասում, որ... կյանքն ինքնըստինքյան հուսահատեցուցիչ է (Շահյանն այդ բառն արտասանեց լեզվի ծիծաղեի խճճումներով, որից նա ավելի շփոթվեց), որովհետև... ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցությունը չափից դուրս արդեն ճնշում է մարդուս...

Ընդհանուր բացարձակ գիտակցությունը, — մտառությամբ կրկնեց Եվան: — Ներողություն, ինչպե՞ս ասացիք:

Ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցությունն, ասացի, չափից դուրս ճնշում է մարդուս:

Ընդհանուր բացարձակ... ունայնության... գիտակցությունը... Սպասեցեք մտածեմ:

Եվ Եվան անթարթ նայելով Շահյանի ակնոցին, դարձյալ նույն մտառությամբ կրկնեց հատ-հատ այդ բառերը, որի ժամանակ նա գլուխը ետ ու առաջ էր շարժում:

Այսինքն դուք ուզում եք ասել, որ մարդ գիտե, որ ամեն բան ունայն է, և ճնշվո՞ւմ է այդ գիտակցությունից:

Այո:

Շատ լավ: Հետո՞:

Հետո ի՞նչ:

Ուրիշ ոչի՞նչ:

Ուրիշ ոչինչ:

Եվան նորից տարակուսանքով վեր քաշեց ուսերը և սառեց.

Ես ծուծն եմ ուզում, դուք միայն ընդհանուր բառերն եք ասում: Լավ, այլևս չխոսենք այս մասին, ես չեմ ուզում ձեզ ստիպել:

Եվ Եվան վեր կացավ, կանչեց աղախնուն և պատվիրեց, որ թեյ բերի:

Նրա այդպես հանկարծ սառչելը սպանիչ ազդեցություն ունեցավ Շահյանի վրա: Երբեք այնպես ողորմելի, այնպես մտավախ չէր թվացել ինքն իր աչքում, ինչպես այդ րոպեին:

Կարճ ժամանակ տիրեց նրա համար վերին աստիճանի ծանր լռություն:

Ներողություն, պարոն Շահյան, — լսվեց Աշխենի սովորական հանգիստ ձայնը. — ուզում եմ ձեզ մի բան հարցնել:

Շահյանն իր պլպլան ակնոցի միջից նայեց նրան և դողաց:

Հրամայեցեք, — ասաց նա թուքը ցամաքած:

Աշխենն իսկույն չսկսեց իր ասելիքը:

Նա խոնարհվեց գրասեղանի վրա և մատներով սկսեց խաղալ առջևը դրած գրքի թերթերի հետ:

Շահյանն սպասում էր: Այդ օտարոտի հանգիստ աղջկա խոսելու հանդիսավոր եղանակն ուղղակի սարսափեցնում էր նրա վախկոտ միտքը:

Եվան կանգնել էր հեռու և մեծ հետաքրքրությամբ սպասում էր նույնպես, թե ինչ է ասելու հորեղբոր աղջիկը:

Ասացեք խնդրեմ, — վերջապես սկսեց Աշխենը և կանգ առավ: — Ներողություն, — միջանկյալ ասաց նա, — որ ես ուզում եմ դառնալ ձեր շոշափած հարցին, հենց թեկուզ միայն նրա համար, որ մի որոշ եզրակացության բերենք Եվային: — Նա բարձրացրեց գլուխը, նայեց Եվային, ժպտաց և, նորից հանգիստ կերպարանք ընդունելով, շարունակեց խաղալ գրքի թերթերի հետ, — Ասացեք խնդրեմ, պարոն Շահյան, ընդհանուր բացարձակ ունայնության գիտակցության տակինչպես դուք ասացիքչճնշվելու դեմ մի՞թե դուք միջոց չգիտեք:

Միջո՞ց: — Այո:

Ո՞րն է այդ միջոցը:

Այդ միջո՞ցը: Ես կարծում եմ ա՛յն պիտի լինի, որ կոչվում է ձգտում:

Ձգտո՞ւմ,

Այո՛, ձգտում:

Ին՞չ ձգտում: Ձգտումներ շատ կան:

Այդ միևնույն է: Հենց թեկուզ, օրինակի համար, այնպիսի մի ձգտում, որի իրագործումը կարող էր երջանկության բերել ոչ թե լոկ ձեզ, այլև ուրիշի համար, որքան կարելի է՝ շատերի, օրինակ՝ այն հասարակության կամ ազգի համար, որին պատկանում եք դուք... Մի՞թե դուք այդպիսի ձգտում չունիք:

Շահյանի ձեռքերը դարձյալ բարձրացան դեպի ակնոցը:

Մի՞թե այդպիսի ձգտումը կամ առհասարակ որևէ ձգտում կարող է դեղ լինել ունայնության դեմ... այսինքն ուզում էի ասելունայնության գիտակցության ճնշման դեմ, — ասաց նա և ինքն էլ չհասկացավ, թե ինչու ժպտաց:

Աշխենը նայեց նրան:

Ես կարծում եմ, որ կարող է, — պատասխանեց նա և նույնպես ժպտաց. բայց նա հասկացավ, թե ինչու ժպտաց:

Շահյանն էլ հասկացավ նրա ժպիտի իմաստը և զգաց, որ տաք արյունը հանկարծ սկսեց այրել իր դեմքը: Այնուամենայնիվ հարցրեց այս անգամ մեքենայաբար.

Ինչպե՞ս:

Աշխենը դիրքը ետ քաշեց առաջից:

Շատ հասարակ կերպով: Ձգտումներ ունեցող մարդը ժամանակ չի ունենում ունայն բաների մասին մտածելու, հետևաբար նրա մեջ ունայնության գիտակցության ճնշում էլ չի լինում. Եթե չեմ սխալվում, այդպես է:

Հաջորդ էջ