Նար-Դոս՝ Մեր թաղը, զանազան պատմվածքներ, վիպակներ, հեքիաթներ | |
Ես կամաց մտա սենյակս, և որպեսզի ծնողներս չիմանային, որ ես գիշերով դուրսն եմ եղել, իսկույն ևեթ շորերս փռեցի, և մինչև առավոտն արդեն ցամաքել էին, և բացի այդ ես հին շորերս ունեի հագած, ահա այս. իսկ տանն հագնելու շորս ուրիշ է... Բայց այս գիշեր իմ ուշանալուս պատճառն այն էր. որ հայրս երեկվանից մի փոքր ուշ քնեց, նա դարձյալ արբած էր... խմելը նրա համար արդեն բնավորություն է դարձել, դու այդ գիտես... Ամեն կողմից դարձյալ ինձ հաջողություն էին խոստանում... Տեսնո՞ւմ ես, Գրիգոր, բնությունն անգամ մեր կողմն է, չնայելով որ մի լավ էլ թրջվեցինք:
Եվ դարձյալ ուրախ կերպով ծիծաղեց, իսկ Սեյրանյանն անհագ կերպով նայում էր նրա քնքուշ, չքնաղ դեմքին և միայն ժպտում էր:
— Այս ի՞նչ վատ սենյակում ես ապրում, Գրիգոր, — խոսեց դարձյալ օրիորդը չորս կողմն ակնարկ ձգելուց հետո: — Երեկ գիշեր ես այնպես հափշտակված էի քեզ վերստին գտնելովս, որ բոլորովին չնկատեցի, թե քո սենյակն այսպես մութ, խոնավ, աղքատ է... չէ որ դու այստեղ կհիվանդանաս:
— Ի՞նչ կարող եմ անել, սիրելիս, դեռ սրա՝ վարձն էլ հազիվ կարողացա վճարել, ո՞ւր մնաց որ սրանից լավ սենյակում ապրեի...
— Ամսական ի՞նչ ես վճարում:
— Երկու ռուբլի:
— Իսկ մինչև օրս ինչո՞վ էիր կառավարվում:
— Մի քանի ռուբլի ունեի, այն էլ այս մի քանի օրերս հատավ:
— Հետո ի՞նչ պիտի անեիր:
— Աստված գիտե...
— Ճաշելիս ի՞նչ ես ուտում:
— Միայն ցամաք հաց:
— Թեյ խմո՞ւմ ես:
— Այդ քանի ժամանակ է, ինչ ես թեյի երես չեմ տեսել: — Նրա ձայնը դողաց, և նա աչքերը վայր թողեց:
— Խե՜ղճ, անբախտ իմ Գրիգոր, — մեծ կարեկցությամբ խոսեց օրիորդը՝ գրկելով նրա պարանոցը: — Ո՛րպես մարդուս բախտը փոփոխական է, տեսնո՞ւմ ես — մեկն այսօր հարուստ է, վաղն արդեն աղքատ, մուրացկան, մեկն այսօր երջանիկ է, վաղն արդեն ամենաթշվառը... այդ սարսափելի է... Այո , ես հասկանում եմ քո դրությունը, անբա՜խտ իմ Գրիգոր, անգի՜ն իմ Գրիգոր... և կաշխատեմ միշտ օգնության ձեռք կարկառել քեզ... այդ ես կարող եմ և պետք է անեմ... միայն թե դու միշտ քաջասիրտ կաց, հաստատակամ, երբեք թշվառությանդ մասին մի՛ մտածիլ... միշտ ուրախ կաց, ծիծաղիր, խնդա... քո թախծությունը առավել ևս կտրատում է իմ սիրտս... չէ որ այդ սիրտը քոնն է, քոնը մինչև վերջին շունչս...
Սեյրանյանի աչքերում հավաքվել էին արտասուքի կաթիլներ. նա միայն լռում էր:
Օրիորդը հանեց գրպանից թղթի մի փոքրիկ փաթաթոց և, տալով նրան, ասաց.
— Ահա՛, Գրիգոր, որ երեկ գիշեր խոստացա: Սեյրանյանը մեքենայաբար առավ այն. հավաքված կաթիլները հանկարծ դուրս ցայտեցին նրա աչքերից, և նա, ընկնելով ծնկների վերա օրիորդի առաջ, սկսեց անդադար համբուրել նրա ձեռքերը և լալ, առանց մի ձայն հանելու:
— Ի՞նչ ես անում, Գրիգոր, ի՞նչ ես անում, — կանչեց իսկույն օրիորդը և շտապով ետ քաշեց ձեռքերը, — վեր կաց, աղաչում եմ, վեր կաց... — Սեյրանյանը չէր ուզում վեր կենալ:
— Ես իսկույն այստեղից կփախչեմ, եթե դու ինձ չես լսի...
Եվ օրիորդը վեր կացավ ու ցույց տվավ, թե ուզում է դուրս գնալ:
— Կա՜ց, — շշնջաց Սեյրանյանը և վեր կացավ:
— Տե՜ր աստված, մի՞թե կարելի է այդպես անել — ասաց օրիորդը անբավական ձայնով: — Ես չեմ կարող ասել, թե ինչպե՜ս դու վիրավորեցիր դրանով իմ սիրտը... Այդպիսի ամենաչնչին բաների համար թե դու միշտ այդպես արեցիր, այսուհետև ես այլևս... քո երեսին անգամ չեմ նայիր
— Ներիր... — ուզեց խոսել Սեյրանյանը, բայց հանկարծ օրիորդը մի ձեռքով փակեց նրա բերանը և մյուս ձեռքով գրկեց պարանոցը, համբուրեց նրա ճակատը և ծիծաղելով դարձյալ բաց թողեց նրան:
— Այժմ դու ինձ այս ասա. ե՞րբ ես ճանապարհ ընկնում, — հարցրեց նա դարձյալ ծիծաղելով: ,
— Ե՞րբ... չուշանալու համար մի քանի օրից հետո, — պատասխանեց Սեյրանյանը:
Չորս օրից հետո, արդեն բոլոր պատրաստությունները տեսած, Սեյրանյանը ճանապարհ պիտի ընկներ դեպի Պետերբուրգ: Դրա նախորդ գիշերը սիրահարները դարձյալ տեսնվեցան միմյանց հետ: Խիստ սրտաշարժ էր նրանց անջատման րոպեն, նրանք երկար, շատ երկար ժամանակ միմյանց գրկած արտասուք էին թափում միայն...
Օրիորդը «գնաս բարևի» վերջի րոպեին ասաց նրան.
— Գնա՛, Գրիգորս, աստված քեզ հետ. քեզ ընկեր է իմ հոգիս... չմոռանաս ինձ և միշտ նամակ գրիր... Եթե կենդանի մնացինք, մենք դարձյալ կտեսնվենք և… և… այնուհետև արդեն երջանիկ կլինենք...
Մյուս օրն առավոտյան Սեյրանյանն արդեն Պետերբուրգի ճանապարհի վերա էր:
Ե
Այդ օրից անցել էր հինգ տարի:
Հուլիսի սկիզբն էր:
Երեկոյան մայր մտնող արևի վերջին թույլ ճառագայթները լուսավորում էին ամառանոցի գեղեցկաշեն տների ապակիները, որոնք հեռվից վառ ճրագների էին նմանում:
Ցերեկվա շոգից հետո օդի մեջ սկսել էր արդեն մի՝ տեսակ զովություն տիրել: Թռչունները տակավին ճլվլում էին ծառերի վերա: Հասարակաց այգիում նվագում էր զինվորական երաժշտական խումբը: Ամառանոցի գրեթե բոլոր բնակիչները՝ երեխաներից սկսած մինչև ծերերը՝ բոլորն էլ այնտեղ էին: Ահա այստեղ մայրը, հանդարտ զբոսնելով, նայում է ուրախությամբ յուր սիրելի զավակներին, որոնք օտարների երեխանց հետ բարեկամանալով, վազվզում են այգիների ճեմելիքներում, այնտեղ երիտասարդ երջանիկ ամուսինները կուռ-կուռի տված՝ ծանր-ծանր շարժում են ոտները, մյուս կողմն ուսումնարանների երկու սեռին պատկանող զվարճասեր երիտասարդներ միմյանց առաջ հազար ու մի կոմպլիմաններ են թափում — մի խոսքով, որ կողմը դառնայիր — ամենուրեք — ժպիտ, ծիծաղ, ուրախություն, բերկրանք...
Բայց այդ ընդհանուր ուրախությանը չէր մասնակցում մեկը: — Դա մի կին էր, որ այդ ժամանակ գտնվում էր այգիից ոչ այնքան հեռու գտնված մի գեղեցկաշեն տան վերին հարկի սենյակներից մեկում, որի բոլորովին բաց պատուհանները նայում էին դեպի այգին: Նա նստած էր սենյակի մեջտեղում դրված կլոր սեղանի առաջ բազկաթոռի վերա: Նրա գլուխը կարծես ակամայից թույլ կերպով ընկած էր ձախ ուսի վերա, իսկ աջ ձեռքը դանդաղ կերպով շարժում էր գրիչը, առջևը դրված թղթի վերա:
Դեռ մի քանի րոպե նա այդպես գրում էր, հետո երևի, հոգնելով, գրիչը վայր դրեց կամ, ավելի լավ ասած, գրիչը վայր ընկավ նրա ձեռքից և, մի քանի վայրկյան անշարժ մնալուց հետո, նա կամաց վեր կացավ տեղից, և օրորվելով, ինչպես նոր ոտը լինող մի մանուկ, հազիվհազ մոտեցավ պատուհաններից մեկին: Մեղմ հովիկը դրսից շոյեց նրա դեմքը, և նա ազատ շունչ առավ:
Նա շատ նիհար, դեղնած դեմքով, բարձրահասակ, մոտ քսաներեքամյա մի կին էր: Ինչպես երևում էր՝ նրա մարմինը մի ժամանակ բոլորովին կանոնավոր կերպով էր կազմված եղել, իսկ ինքը բավական գեղեցիկ, բայց այժմ նրա խիստ հիվանդության պատճառով, որ աչքի էր ընկնում հենց առաջին հայացքից, նա ավելի մի անդրգերեզմանային ոգու էր նմանում, քան կենդանի արարածի: Նրա սպիտակ, տանու հանդերձը, որ մի տեսակ փայլ էր տալիս նրա դեղնած դեմքին, իջել էր մինչև ոտները և կանգնած էր նրա մարմնի վերա բոլորովին ազատ: Սև մազերը, որոնցից մեծ մասը թափված էր երևում, բոլորովին արձակ, մինչև անգամ խճճված, փռվել էին նրա ուսերի վերա, իսկ դեղնած, ոսկրացած ձեռքերի բարակ կաշվի միջից երևում էին նրա կապույտ երակները:
Երկու րոպեի չափ անշարժ, որպես արձան և մեծ ու սևորակ աչքերը դեպի դուրս, մի կետին հառած՝ նա կանգնած էր պատուհանի առաջ: Նրա դեմքի վերա նշմարվում էր մի տեսակ, ավելի խոր վշտի նմանող, մելամաղձոտ արտահայտություն, որ միաժամանակ բացորոշ ցույց էր տալիս, որ նա արդեն և ակամայից հաշտվել էր յուր դրության հետ: Առհասարակ նրա բոլոր արտաքին տեսքը վկայում էր, որ վիշտն ու թշվառությունը մի անգամից բույն էր դրել նրա մեջ:
Նա երկար չկարողացավ կանգնած մնալ. նրա թույլ ոտները դողացին, և նա անշուշտ վայր կընկներ, եթե բաբեբախտաբար, պատուհանի մոտ մի բազկաթոռ չլիներ, որի վերա նա կամաց նստավ: Նա ետ ընկավ բազկաթոռի մեջքի վերա, աչքերը փակեց և երկար ժամանակ նրա բոլոր ուշադրությունը կարծես լարված էր դեպի այգու նվագող մի ինչ-որ տխուր մեղեդին, որի հնչյունները բաց պատուհաններից ներս էին թափանցում սենյակը: Այդ մեղեդին կարծես մի ողբ էր, որ դուրս էր թռչում բազմավիշտ, վշտաբեկ սրտի ամենախորին տեղերից:
Մեղեդին լռեց, բայց կինը տակավին նստած էր նույն անշարժ դրության մեջ: Նա քնած չէր. դեռ երկար նրա ականջներում հնչում էին տխուր մեղեդիի սրտաշարժ ելևէջները, և նրա միտքը թռած էր դեպի հեռուն... Վերջապես նա բացեց աչքերը և նստեց ուղիղ, նրա դեմքը ավելի դեղնած, ավելի խռովված էր: Նա մի կերպ վեր կացավ և հազիվհազ մոտենալով սեղանին, դարձյալ նստավ յուր առաջվա տեղը, նա վերցրեց գրիչը և կամենում էր շարունակել յուր գրությունը, բայց երևի նրա ուժերը բոլորովին սպառվել էին, որովհետև գրիչը դարձյալ վայր ընկավ ձեռքից:
Հանկարծ նա մի տեսակ անհանգիստ շարժում գործեց և ձեռքը մոտեցնելով սեղանի վերա դրված հնչակին, հնչեցրեց նրան:
Իսկույն դուռը բացվեցավ, և ներս մտավ մի ջահել աղախին:
— Բժիշկ, — հազիվ լսելի ձայնով դարձավ դեպի նա հիվանդ կինը:
Աղախինը իսկույն դուրս գնաց:
Հիվանդ կինը դարձյալ մի քանի րոպե մնաց անշարժ բազկաթոռի մեջ. հետո վեր կացավ տեղից և այս անգամ ույժից բոլորովին ընկած՝ հազիվհազ քարշ ընկավ դեպի մահճակալը, որ դրված էր պատի մոտ և որի վերա հստակ անկողին էր գցած մի քանի փափուկ, սպիտակ բարձերով, նա զգուշությամբ երեսն ի վեր պառկեց անկողնի վերա: Նա ձեռքը տարավ ծոցը, հանեց մի ինչ-որ լուսանկար պատկեր և երկար ժամանակ նայում էր նրան: Նրա դժգույն շրթունքները բաց ու խուփ էին լինում, բայց ոչ մի խոսք չէր լսվում. նա կարծես լուռ խոսում էր նույնպես լուռ պատկերի հետ: Վերջապես պատկերը վայր ընկավ նրա ձեռքից և թաքնվեցավ նրա կրծքի մեջ. աչքերը փակվեցան, և նրա կուրծքը աննկատելի կերպով բարձրանում էր ու ցածրանում:
Չանցավ տասը րոպե, և ահա հայտնվեցավ աղախինը բժշկի հետ: Բժիշկը բարձրահասակ, բավական գեղեցկատեսիլ, բայց գունատ և տխուր դեմքով մոտ քսանևութամյա երիտասարդ էր: Հենց առաջին հայացքից երևում էր, որ նա ծանրաբարո, խելացի և շատ բարի՝ մարդ է:
Նա մոտեցավ հիվանդին, հիվանդն անշարժ էր: Նա նայեց հիվանդի դեմքին և սաստիկ ցնցվելով, ակամայից ետ ու ետ գնաց: Աչքերը չռած և դողալով, նա նայում՝ էր խելագարի նման հիվանդի դեմքին, կարծես նրա աչքերի առաջ մի չտեսնված, մի գերբնական բան էր երևում... Վերջապես նա դարձյալ մոտեցավ հիվանդի մահճակալին և գոռաց մի այնպիսի ձայնով, որ անկարելի է բառերով արտահայտել:
— Նունե՛...
Հիվանդ կինը, որ մինչև այդ ժամանակ՝ աչքերը գոց՝ ըստ երևույթին ոչինչ չէր իմանում, այդ ձայնը լսելուն պես մի այնպիսի շարժում գործեց, որ կարծես հիվանդ չլիներ, և իսկույնևեթ բացեց աչքերը, նրա մեռած հայացքն ընկավ բժշկի խռովված դեմքին, նրա դժգույն շրթունքների վերա նրանից անսպասելի մի ժպիտ փայլեց և հիվանդին վայել ուրախ, բայց խիստ նվազ ձայնով շշնջաց.
— Ա՛խ, Գրիգոր...
Եվ նա պարզեց դեպի նա յուր ոսկրացած ձեռքը:
Զ
Գրիգոր Սեյրանյանը, ինչպես մենք արդեն ասացինք, գնաց Պետերբուրգ Նունեի տված գումարով: Նա մտավ այնտեղ համալսարան: Մենք երկար և բարակ չենք խոսիլ նրա հինգ տարի այնտեղ վարած կյանքի մասին, այսքանս միայն կասենք, որ նա մինչև ավարտելը բնակում էր յուր ընկերոջ մոտ, որ կանչել էր նրան նամակով և առաջարկել էր յուր օգնությունը: Նա ամբողջ հինգ տարի ապրում էր յուր ընկերոջ ծախքով և Նունեի երբեմն-երբեմն ուղարկած փողով: Նրանք շատ հասարակ կյանք էին վարում, ինչպես այդ վայել է աղքատ և համեստ ուսանողներին: Անհուն երախտագիտությամբ լցված էր Սեյրանյանի սիրտը դեպի յուր մեծահոգի ընկերը և Նունեն, որոնց միայն նա պարտական էր յուր ներկա վիճակով և պարտական պիտի մնար միանգամայն մինչև յուր վերջին շունչը, որովհետև դրանք միայն հանեցին նրան այն նեղ անտանելի դրությունից, որից դուրս գալու համար, բացի մահը, նա ուրիշ ելք չպիտի ունենար, և դրանք էին միայն այժմ նրա միակ բարեկամ ու խնամատարները:
Սեյրանյանի և Նունեի մեջ անընդհատ նամակագրություն կար:
Ինչպես Սեյրանյանը, նույնպես և նրա ընկերն ընտրել էին բժշկական մասնաճյուղը:
Նրանց նպատակը մեկ էր՝ գործել հայրենիքում: Ամառվա արձակուրդներին նրանք չէին վերադառնում, որովհետև ճանապարհածախսի համար ահագին գումարներ էին հարկավոր, իսկ նրանք աղքատ էին: Ավելորդ է ասել, թե ինչպես ցանկանում էր Սեյրանյանը տեսնվել յուր սիրելիի հետ:
Ընկերը Սեյրանյանից մի տարով առաջ ավարտեց, որովհետև նրանից մի տարիով առաջ էր մտել համալսարան: Ավարտելուն պես նա գնաց յուր հայրենիքը և Սեյրանյանին խոստացավ, որ այնտեղից մինչև նրա ավարտելը, ապրուստի փող կուղարկի, և, որը համաձայն յուր խոստման, կատարում էր ճշտությամբ, բայց իհարկե այնքան, որքան յուր աղքատ միջոցներն էին ներում: Նունեից նույնպես Սեյրանյանը ստանում էր փող:
Հասավ և Սեյրանյանի ավարտելու ժամանակը: Նա վերջնական քննությունը տվավ յուր մասնագիտության մեջ և ստացավ բժշկի՝ դիպլոմը: Ավելորդ է ասել, թե որպիսի ուրախությամբ պիտի հայտներ այդ և դրա համար յուր շնորհակալությունն յուր երկու բարեկամներին — Նունեին և ընկերոջը: Առաջինին նա կամեցավ յուր բերանով հայտնել այդ ուրախ լուրը, իսկ երկրորդին հեռագրեց իսկույն: Նրա ընկերը այդ ժամանակ գտնվում էր մեր հիշած ամառանացում, նա շատ ուրախացավ Սեյրանյանի ավարտելու լուրը լսելով և անհապաղ ճանապարհածախս ուղարկեց նրան ու խնդրեց, որ Թիֆլիսից անցնելու միջոցին իրեն էլ հանդիպի:
Սեյրանյանը վաղուց էլ այդպես էր մտադիր անելու: Նա ճանապարհ ընկավ և նախքան Թիֆլիս գնալը, նա անցավ ամառանոցի կողմը, որ գտնվում էր յուր ճանապարհի վերա, նրան մեծ ուրախությամբ հանդիպեց ընկերը և խնդրեց նրանից, որ մի քանի օր յուր մոտ մնա, Սեյրանյանը չէր կարող յուր խնամատար-բարեկամի խնդիրը մերժել, թեպետև նա խիստ ցանկանում էր շուտով տեսնվել Նունեի հետ: Նա համաձայնվեցավ երեք օր մնալ նրա մոտ:
Չնայելով, որ Սեյրանյանի ընկերը նորավարտ բժիշկ էր, բայց յուր խելքով, հմտությամբ և չափից դուրս բարի բնավորությամբ մեծ անուն էր հանել ամբողջ ամառանոցում:
Մի օր էր անցել, ինչ Սեյրանյանը ամառանոցումն էր գտնվում: Երեկո էր, հիանալի, սքանչելի երեկո: Ընկերը հիվանդի այցելության էր գնացել, Սեյրանյանը տանը մենակ նստած՝ մտածում էր Նունեի վերա... Ո՜րպիսի անհամբերությամբ նա սպասում էր այդ երկու երկար օրերի վերջանալուն... Որպիսի երջանկությամբ և միևնույն ժամանակ երախտագետ սրտով նա պիտի ընկներ յուր նազելի Նունեի առաջ և անկեղծ սրտից դուրս պիտի բխեր յուր անսահման շնորհակալության հավաստիքը... նա կարծում էր, որ անցել է արդեն յուր տանջանքների, թշվառության ժամանակը և այնուհետև բախտը նորից պիտի ժպտար նրան... Եվ նա հիշում էր Նունեի խոսքերը. «Այո՜, Գրիգոր, գյուղը քաղցր է... ինչո՞ւ ես էլ գեղջկուհի չեմ ծնված... ես էլ կօգնեի... ես էլ կգործեի... քեզ հետ... միասին»... Սեյրանյանը հիշեց և նրա վերջին խոսքերը, որ ասաց նա հինգ տարի առաջ՝ անջատման րոպեին, «Եթե կենդանի մնացինք, մենք դարձյալ կտեսնվենք և... և... այնուհետև արդեն երջանիկ կլինենք...»:
— Սիրելի՜ս... — ակամայից դուրս թռավ ինքնամոռացության մեջ ընկած Սեյրանյանի բերանից և նույն րոպեին դուռը բացվելով, ներս մտավ մեզ ծանոթ աղախինը: Նա կամենում էր Սեյրանյանի ընկերոջը:
Սեյրանյանը հայտնեց, որ ինքն էլ բժիշկ է և որ յուր ընկերոջ բացակայության պատճառով պատրաստ է ինքը գնալու հիվանդի մոտ: Աղախինը առանց այլևայլության խնդրեց նրան, որ շուտով հետևի իրեն: Սեյրանյանը ծածկեց գլխարկը և դուրս գնաց նրա հետ: Նա ի՞նչ գիտեր, թե այդ րոպեին ո՞ւմ մոտ էր գնում և կամ անողորմ բախտն ի՞նչ էր պատրաստում նրա համար... նա դողում էր հիվանդի տան սանդուղքներով բարձրանալիս, որովհետև կյանքի մեջ գործելու այդ առաջին փորձը պիտի լիներ: Աղախինը բացեց դուռը, և նա ներս մտավ սենյակը, որտեղ մահճակալի վերա պառկած էր հիվանդ կինը:
Է
Սեյրանյանը խելագարի նման առավ Նունեի ոսկրացած ձեռքը և մոտեցրեց յուր շրթունքներին:
— Նունե՜, Նունե՜... վա՛յ ինձ, այս ի՞նչ դրության մեջ եմ տեսնում ես քեզ... — կրկնում էր նա անդադար հուսահատությամբ:
Նունեն — որովհետև հիվանդն իսկապես նա էր — նշան՛ արավ, որ իրեն վեր կացնեն: Աղախինը, որ ներկա էր այդ տեսարանին և բոլորովին զարմացած նայում էր բժշկին, օգնեց նրան նստելու: Հիվանդը նստեց և մեծ քնքշությամբ, սիրով ու կարոտով նայեց բժշկի ծանոթ աչքերին, և նրա դեմքի վերա դարձյալ մի ժպիտ փայլեց: Հետո նա ձեռքով նշան արավ, որ աղախինն իրենց մենակ թողնի:
Աղախինը մի անգամ էլ զարմացմամբ նայեց բժշկին և դուրս գնաց:
Հիվանդը, աղախնի գնալուց հետո, նշան արավ, որ բժիշկը նստի: Սեյրանյանը մեքենայաբար նստեց մահճակալի մոտ դրված բազկաթոռի՝ վերա և առավ նրա ձեռքը:
— Անգին իմ Նունե՛, հոգիս, ասա, այդ ի՞նչ է քո դրությունը... Մի՞թե իսկապես այդ դու ես, թե ես երազումս եմ միայն քեզ այդպես տեսնում, — խոսեց ողորմելի ձայնով բժիշկը,
— Դու այս չէի՜ր սպասում, չէ՞, Գրիգոր, — ասաց հիվանդը կտրատված ձայնով և հազիվ բառերը արտասանելով:
— Ես մի րոպե, մի վայրկյան անգամ կարծել... երևակայել չէի կարող, որ դու երբևիցե այդ դրության մեջ կարող ես լինել անգի՛ն իմ Նունե... Դո՛ւ այդ մասին ինձ ոչինչ չէիր գրում... Իսկ ես նկատում եմ, որ դու վաղուց ի վեր տանջվում ես այդ ցավով... Բայց ինչի՞, ինչի էիր լռում այդ մասին, անգի՛ն իմ Նունե...
Հիվանդը դարձյալ ժպտաց: Նա միշտ նայում էր բժշկի դեմքին:
— Այդ... հետո կիմանաս, Գրիգոր, — ասաց և ձեռքը մեկնելով դեպի սեղանն, ավելացրեց, — այնտեղ թուղթ կա... վերցրու և պահիր... տանը կկարդաս և... ամեն ինչ կիմանաս... գնա, վերցրու:
Սեյրանյանը վեր կացավ, վերցրեց սեղանի՝ վրայից պոստի երկու մեծադիր թերթ, որոնց վերա փոքր-ինչ առաջ գրում էր հիվանդը, և առանց նայելու անգամ նրանց վերա, մեքենայաբար պահեց յուր ծոցում և նստեց դարձյալ յուր առաջվա տեղը: Նա անպատմելի վշտով նայում էր հիվանդի ներս ընկած և հիվանդությունից ավելի մեծացած աչքերին:
— Ես այդ նամակը... պիտի ուղարկեի քեզ, — խոսեց նորից հիվանդը թույլ և շնչարգել ձայնով, — բայց դրան... վերջացնել չկարողացա... Ես այս առաջին անգամ... ուղարկեցի բժշկի հետևից... որպեսզի... նա ինձ մի այնպիսի դեղ տար, որ... ես փոքր-ինչ... ույժ ստանայի... վերջացնեի այդ նամակը և... ուղարկելով քեզ... այնուհետև հանգիստ մեռնեի... Բայց աստված... այնքան ողորմած է... որ անլսելի չթողեց... իմ աղոթքը... նա ուղարկեց քեզ ինձ մոտ... որպեսզի... վերջին անգամ տեսնեի քեզ... Եվ դու... վերջին գրելու խոսքերս... իմ բերանից լսեիր:
Նա հոգնեց և լռեց: Սեյրանյանն անհագ կերպով լսում էր նրան:
Մի րոպե սենյակում լռություն տիրեց, որի միջոցին հիվանդը՝ գլուխը կախ, կարծես մի բան էր մտածում: Հանկարծ նա բարձրացրեց գլուխը և ժպտալով հարցրեց,
— Դու ավարտեցի՞ր, Գրիգոր:
Այո... բայց ի՞նչ օգուտ... ինչի՞ս է պետք, անգին Նունե:
— Այդ մի ասիր... դու հասար նպատակիդ... ես այժմ երջանիկ եմ... բայց ես ավելի երջանիկ եմ, որ քեզ... այժմ ինձ մոտ եմ տեսնում: Մոտեցիր ինձ, Գրիգորս: — Սեյրանյանը թեքվեց դեպի նա, և հիվանդը յուր թույլ ձեռքերով փաթաթվեց նրա վզովը: — Օ՛, որքան քաղցր է այս, Գրիգորս... Այս մի րոպեն վարձատրություն է իմ սոսկալի տանջանքներիս... Մի կաթիլ արտասուք, Գրիգոր, և ես... ավա՛ղ, շատ երջանիկ կլինեմ:
Սեյրանյանը ոչ թե մի կաթիլ արտասուք թափեց, այլ լալիս էր դառնապես, նա զգում էր, նա հասկանում էր, թե որքան մեծ, դժվար և անտանելի է այդ կորուստը...
— Այժմ ես ավելի քան հավատում եմ, որ դու ինձ դարձյալ սիրում ես, իմ Գրիգոր... — շշնջաց հիվանդը համբուրելով նրա ճակատը և բաց թողնելով նրան: — Բավական է, Գրիգոր... սրբիր արտասուքդ:
Սեյրանյանը սրբեց յուր արտասուքը:
Հիվանդը կամաց ետ ընկավ բարձի վերա և փոքր-ինչ լռությունից հետո, նայելով ուղղակի Սեյրանյանի աչքերին, խոսեց բոլորովին նվազ ձայնով.
— Գրիգոր, ինձ շատ քիչ ժամանակ է մնում ապրելու... գուցե, մի քանի րո՛պե... Ես քեզանից մի բան պիտի խնդրեմ... հուսով եմ, որ դու կկատարես... դու պե՜տք է կատարես...
— Հրամայի՛ր...
— Լսիր: Երբե՛ք մի հուսահատվիր... ես այդ միշտ քեզ ասել եմ, ասում եմ և այժմս կյանքիս վերջին րոպեներին... Քաջասիրտ եղիր միշտ... իմ մահից հետո ապրիր... հասկանո՞ւմ ես, ապրիր... և ինձ վերա շատ մի՛ մտածիր... մինչև անգամ աշխատիր ինձ մոռանալ... Ա՛խ... այո՛, մոռացիր ինձ, իմ Գրիգոր, որովհետև այդ քեզ համար լավ կլինի… Միևնույն է, մենք միմյանց համար չէինք ծնված... կկատարե՛ս, Գրիգոր:
— Ես կուզեմ քեզ հետ մեռնել...
— Ո՜չ, այդ վատ է, Գրիգոր... դու ինձ չես լսում, — ասաց անբավական ձայնով հիվանդը: — Եթե դու ինձ սիրում ես, իմ խնդիրքս... այդ միակ խնդիրքս մահվան րոպեին չես մերժիլ... Ուրեմն կկատարես, Գրիգոր:
Բժիշկը լուռ էր: Հիվանդը կրկնեց յուր հարցը:
— Կկատարեմ... — վերջապես կարողացավ արտասանել բժիշկը:
Հիվանդի մեռած դեմքը կենդանացավ.
— Թեպետ ես քեզ հավատում եմ, Գրիգոր, բայց…երդվիր:
Բժիշկը կանգնեց և խոսեց ցավագին, դողդոջուն ձայնով:
— Երդվում եմ այս սուրբ րոպեով, անգի՛ն իմ Նունե, որ ես անպատճառ կկատարեմ... ես ամեն կերպ կաշխատեմ կատարել քո այդ խնդիրքը, թեպետև, ավա՜ղ, ինձ մեծ, շատ մեծ ույժ է հարկավոր դրա համար... Այո՛, ես կապրեմ, ի՛մ Նունե, իմ բարերար, և կապրեմ ո՛չ թե երբևիցե քեզ մոռանալու, այլ միշտ — ամեն րոպե, ամեն վայրկյան քեզ, քո արդար գործերը հիշելու, քո սուրբ անունդ օրհնելու և երախտապարտ, բայց վշտաբեկ, խորտակված սրտով աղոթելու քեզ համար...
— Եվ հայրենիքիդ մեջ գործելու... — կամաց, շատ կամաց ձայնով շշնջաց հիվանդը՝ նայելով անթարթ Սեյրանյանի աչքերի մեջ: — Գյուղի խաղաղության մեջ, այնտե՜ղ... հիշո ւմ ես... հիշի՛ր... չմոռանաս... Իսկ ե՞ս... ա՜խ, մարդի՛կ, մարդի՛կ...
Վերջին խոսքերի հետ նրա դեղնած դեմքը մի տեսակ ձգձգվեց, այլանդակվեց, աչքերը փայլեցին մի ինչ-որ սոսկում ազդող փայլով, նա շարժվեց մի քանի անգամ, ձգձգվեց, խռխռացրեց, և աչքերը փակվելով, հանկարծ մնաց անշարժ, կարծես չորացած: Նա մեռավ:
Ը
Կես ժամ հետո Սեյրանյանը նստած էր յուր ընկերոջ սենյակում մենակ և վառված լամպայի լույսով, Նունեի սեղանի վերայից առած թղթերից մինի մեջ կարդում էր հետևյալ տողերը:
«Անգին իմ Գրիգոր,
Դու չես կարող երևակայել, թե այս րոպեիս, երբ սկսում եմ այս նամակս, որպիսի հուզմունքի մեջ է իմ հոգիս, թե որքան դառն է իմ սիրտս, որովհետև ես քեզ պիտի բանամ այն գաղտնիքը կամ ավելի լավ ասած, այն ցավալի, ամենադառն իրողությունը, որ այս քան ժամանակ ես մեծ ջանքով ծածկում էի քեզանից... Օ՛, Գրիգո՛ր, ների ր, ների՛ր ինձ, իմ այդ գիտակցական հանցանքս, մի հանդիմանիր ինձ, որովհետև ինչ որ էլ ես անում էի, բոլորը քո օգտին էր...
Սակայն նախքան իմ այդ գաղտնիքը բանալս, ես աղերսելով քեզ նախազգուշացնում եմ, որ դու փոքր-ինչ ավելի քաջասրտություն ունենաս, որ գլխումդ ոչ մի չար միտք չծնես, որովհետև ես գիտեմ, որ այն՝ ինչ որ այժմ պիտի հայտնեմ քեզ, քեզ համար մահու հարված պիտի լինի... Օ՛, ինչպես կցանկանայի, որ այս նամակը չգրեի, որքան ես ինձ երջանիկ կհամարեի, եթե դու այս մասին ոչինչ չիմանայիր և շարունակեիր քո խաղաղ, հանգիստ կյանքը, բայց մինչև ե՞րբ, անգի՛ն իմ Գրիգո՛ր... չէ՞ որ մի ժամանակ պիտի պարզվի — և այդ ժամանակն ահա հասել է:
Մինչև այժմ, այսինքն այս ամբողջ հինգ, առավելապես այս վերջին տարվա ընթացքում, ես իմ նամակներում քեզ միշտ գրում էի, որ ես ուրախ եմ, որ ես լավ, խաղաղ կյանք եմ վարում, և որ ես անհամբերությամբ քո ուսման ավարտելուն և վերադարձին եմ սպասում, և դու էլ միևնույն կերպ էիր պատասխանում, բայց դու ի՞նչ գիտեիր, ի՞նչ կմտածեիր, անբա՛խտ իմ Գրիգոր, որ իմ քեզ գրածներս լոկ խոսքեր էին, որ ես դրանցով արտահայտում էի իսկական կյանքիս միայն հակապատկերը, որ այդ խոսքերը գրելու ժամանակ, ես ամենադառն արտասուք էի թափում, և իմ սիրտս այդ ժամանակ ամբողջապես թույն էր... Ների՜ր, ների՜ր ինձ, իմ Գրիգոր, մի՞թե դու չես հասկանում, որ երբեք և ոչ մի բանի համար ես չէի կամենալ քո անգութ ճակատագրի հարվածներից նոր ազատված խաղաղ կյանքը նորից վրդովել, նորից թունավորել, ինչ կուզե լիներ, բայց ես կամենում էի, ես ցանկանում էի, որ դու ապրեիր, հասնեիր նպատակիդ... ա՛խ, նպատակիդ... Ես կորած լինելով, չէի կամենում երբեք քո կորստյան պատճառն էլ դառնալ... Օ՛, Գրիգոր, Գրիգոր, գիտե՞ս թե որքան ես նզովել, անիծել եմ (թող ներվի ինձ այդ) այն չարագուշակ րոպեն, երբ առաջին անգամ մենք հանդիպեցանք միմյանց, երբ անողոք ճակատագիրը մոտեցրեց մեզ միմյանց, մոտեցրեց, որպեսզի այնուհետև թափե մեզ վերա յուր բոլոր թույնը...
Սակայն ժամանակ է պարզելու խոսքերս:
Հենց նույն գիշերը, նույն րոպեին, երբ ես քեզանից բաժանվեցա, կարծես մի բան ներսից ինձ ասում էր, որ մենք այլևս չենք տեսնվիլ և եթե տեսնվենք էլ, ո՞վ գիտե, ինչպես և ինչ դրության մեջ... և, ավա՛ղ, այս վերջին տարին միայն համոզվեցա, թե որքան ճշմարիտ էր այդ դառն նախազգացումը:
Դու գնացիր, Գրիգոր, ես մնացի, բայց աստվա՛ծ իմ որպիսի դատարկությո՛ւն, որպիսի ամայություն էի զգում ես իմ շուրջս այդ ժամանակ, որպե՜ս դառն էր իմ հոգիս, որպե՛ս ծանր էր իմ սիրտս, և որքա՜ն աղի արտասուք էի թափում... Եվ այժմ, երբ նստած մենակ՝ այս տողերս եմ գրում, ես այլևս արտասուք չեմ թափում — նա սպառվել է, ես լալիս եմ միայն սրտով, և իմ արտասուքս խոցված սրտիս անվերջ հառաչանքներն են...
Թողնում եմ չորս տարին և սկսում եմ հինգերորդ տարուց, երբ, ավա՛ղ, ամեն բան արդեն վերջացած էր:
Մի անգամ մեր տունը մի ինչ-որ ինձ անծանոթ պառավ կին եկավ: Հայրս քնից նոր էր արթնացել և յուր մշտական կարմիր գինին անուշ էր անում, մայրս կար էր անում, իսկ ես գիրք էի կարդում: Ես նկատեցի, թե ինչպես ինձ անծանոթ պառավ կինը, որ մի կախարդի էր նմանում, մտնելուն պես ինձ վերա մի քննական հայացք ձգեց: Սովորական բարևից և մի քանի հանելուկային խոսքեր արտասանելուց հետո հայրս դարձավ ինձ և ասաց, որ ես իրենց խոսակցությանը ներկա չգտնվեմ: Ես զարմացա, թե ինչ էր նշանակում այդ նախազգուշությունը, սակայն հնազանդվեցա և դուրս գնացի: Մի՞թե երկու ժամից հետո, ես ննջարանիս լուսամուտից տեսա, թե ինչպես պառավ կինն ու հայրս խոսելով դուրս էին գնում: Ես շտապեցի մորս մոտ՝ հարցնելու նրանից, թե այդ ինչ պառավ կին էր և ինչի չթողեցին ինձ, որ իրենց խոսակցությանը ներկա գտնվեի: Մայրս նստած էր տխուր մտածմունքների մեջ, և երբ ես առաջարկեցի հարցերս, նա նայեց ուղղակի իմ աչքերին և ինձ թվաց, որ նրա այդ տխուր հայացքի մեջ ինչ-որ կարեկցություն կար... նա ինձ ոչ մի որոշ պատասխան չտվեց, որից և ես եզրակացրի, որ այդտեղ մի ինչ-որ գաղտնիք կար, և չգիտեմ ինչի՛, բայց իսկույն ևեթ զգացի, որ այդ գաղտնիքն ինձ էր վերաբերում:
Նույն երեկո, երբ արդեն մութն էր, ես կամենում էի մտնել մորս մոտ: Դեռ ես չէի մոտեցել նրա սենյակին, երբ հանկարծ լսեցի հորս ձայնը, որ գոռում էր.
— Ձենդ կտրե՛, թե չէ, աստուձ է վկա, էս սհաթին ևետ բան հոքի կոնիմ քիզ տիղնուտիղդ... Ես քեզ ասում եմ, վուր ինչ ես իմ ուզում– էն պիտի ըլի... Գանա ես էստի իմ օղլուշաղի մինձը չի՞մ, գանա դիփ իմ կամքով չի պիտի ըլի ... Մտիկ արա, թե մեկ էլ դու ինձ հակառակվիլ իս, թե մեկ էլ խոսք, մե ծպտուն իս հանի, վայ քու միխկը... Ես էլ դավի չունիմ...
Ես արդեն դռան մոտ էի և ականջ էի դնում: Հայրս լռեց, և ես խուլ հեկեկանքներ լսեցի — մայրս լալիս էր... Ես փշաքաղվեցա և զգացի, որ արտասուքից խեղդվում եմ. ես վազեցի, ներս ընկա ննջարանս և, ամբողջ մարմնով դողալով մտա անկողին:
Օ՛, Գրիգոր, մինչի օրս էլ կարծես իմ անբախտ մորս խուլ հեկեկանքները լսվում են իմ ականջներում, կարծես նրա արտասուքի ամեն մի կաթիլը հրաշեկ գնդակ էր, որի պատճառած անբուժելի վերքը տակավին այրում, կիզում է սիրտս... Թեպետ մորս լաց լինելն այդ առաջին անգամը չէր, թեպետ ես շատ անգամ էի տեսել նրան լուռ արտասուք թափելիս, բայց ո՜չ մի անգամ նրա լացը ինձ վերա այնքան չէր ազդել, որքան այս անգամ... նա միայն կարող է հասկանալ իմ դրությունս, որ ունի միակ խնամատար, բուռն սիրով սիրող մի մայր և մի բռնակալից էլ ավելի անգութ հայր... Օ՛, անբա՛խտ, թշվա՛ռ իմ մայրիկ, որպես նա լուռ խոնարհությամբ տանում էր այն ծանր լուծը, որ ամենաանգութ կերպով դնում է նրա վզին ամուսինը... ո՜րպիսի մարտիրոսական համբերությամբ նա տանում էր այն անվայել, փողոցային հիշոցները, որ ամեն օր թափում է, և որքա՛ն մեծահոգի, բարի է նա, որ ոչ մի ժամանակ չէ տրտնջում... և շարունակում է նրա հետ ապրել...
Այնուհետև գրեթե ամեն օր, այն ինձ անծանոթ պառավ կինը գալիս էր մեր տուն և առանձնապես խոսում էր հորս հետ, մայրս այլևս նրանց խոսակցության չէր մասնակցում: Բայց թե ի՜նչ բանի վերա էին խոսում նրանք — այդ ոչ մի կերպ չէի կարողանում ես իմանալ, քանի՛-քանի՛ անգամ ես դիմեցի մորս այդ մասին, բայց նա միշտ լռում էր, անորոշ պատասխաններ էր տալիս, և ես ամեն անգամ նկատում էի, որ նրա աչքերը կարմիր և թաց էին...
Նույն շաբաթվա կյուրակի երեկոյան մայրս, որ սովորականից ավելի տխուր էր, ասաց ինձ, որ ես զուգվեմ վանքի մայր եկեղեցին գնալու համար: Ես հնազանդվեցա, հագնվեցա, և գնացինք: Մեզ հետ էր և հայրս, նա ճանապարհին ինձ մի նկատողություն արավ (որը սակայն ինձ շատ զարմացրեց), որ ես գլուխս միշտ բարձր պահեմ:
| Հաջորդ էջ | ||