Շիրվանզադե Ալեքսանդր՝   Պատմվածքներ, նովելներ, ֆելիետոններ

Անուշադիր էին դեպի նա և սրճարանի սպասուհիները: Երբ ներս էր մտնում, նրանք նայում էին միմյանց երեսին և հեգնորեն ժպտում: Երբեմն նույնիսկ ծիծաղում էին այն անպատկառ ծիծաղով, որ հատուկ է հասարակական վայրերի ծառայողներին, երբ գիտեն, որ հաճախորդը լավ վարձատրողներից չէ: Երկար ժամանակ չէին մոտենում մարդու պատվերն ընդունելու կամ մոտենում էին դժկամությամբ, դանդաղ քայլերով, կարծես, մի ծանր, անախորժ պարտք էին կատարում:

Ինձ շատ էր հետաքրքրում այդ մարդը: Նրա վրա անողոք ժամանակը վաղաժամ սփռել էր ծերության առաջին փոշին: Իր կարմիր-կապտագույն երեսով, իր ուռած ու մսալի քթով, որ ծածկված էր բշտիկներով, իր հիվանդոտ ու միշտ ջրակալ աչքերով նա նմանվում էր անուղղելի ալքոհոլիկի: Սակայն ես երբեք նրան հարբած չէի տեսնում: Նրա տձև ու հնամաշ սյուրտուկը, որի կուրծքն ու արմունկները փայլում էին պողպատի պես, մատնում էին նրա գրպանի գաղտնիքը: Բայց նա աշխատում էր իր չքավորությունը շղարշել շինծու արտաքին հպարտությամբ: Դա զգայուն և ինքնասեր չքավորների հավիտենական զենքն է: Պարզ էր ինձ համար, որ այդ մարդը մի ժամանակ վայելել է կյանքի բարիքները և այժմ անցյալի սնոտի հիշողություններից չի կարողանում ազատվել:

Խոսում էր նա բարձր, խրոխտ ձայնով, միշտ տալով այդ ձայնին մի տեսակ հրամայողական շեշտ: Ստեպ-ստեպ արտասանում էր տեղական իշխանավորների ու հարուստների անունները կես-մտերմական, կես-արհամարհական եղանակով, ընդգծելով իր բարեկամությունը կամ ծանոթությունը նրանց հետ:

Մերթ ընդ մերթ, իբր թե մի կարևոր բան մտաբերելով, ձեռը զարկում էր ճակատին ու գոչում.

Ա՛հ, քիչ էր մնում մոռանայի: ՝՝ Եվ, արագությամբ ոտքի ելնելով, մոտենում էր տելեֆոնին: Երբեք կռնատակից բաց չթողնելով անձրևանոցը:

Կենտրոնակա՞նն է, — լսվում էր նրա հրամայական ձայնը, — տվեք համար 9-11: Շնորհակալ եմ: Ո՞վ է ապարատի մոտ: Ա՛ա, այդ դո՞լք եք, իշխան: Խորին հարգանքներս ձերդ պայծառափայլության: Ուզում էի խոսել կալվածքի մասին: Եթե գինը մի քիչ պակասեցնեք, կարող եմ գործը գլուխբերել: Ինչպե՞ս: Այսօր գալ ձեզ մոտ: Ցավում եմ, որ չեմ կարող, ժամանակ չունեմ: Վաղը կգամ: Երախան առողջացա՞վ: Շատ՝ ուրախ եմ: Խորին հարգանքներիս հավաստին նորին պայծառափայլություն իշխանուհուն: Ոչ, ոչ, այսօր զբաղված եմ, թեյի գալ չեմ կարող, թող իշխանուհին նէրե: Վաղը ուղիղ տասնումեկ ժամին:

Եվ այսպես, նա միշտ խոսում էր մերթ իշխանների, մերթ նշանավոր հարուստների կամ պաշտոնյաների հետ երբեմն մի ժամվա մեջ, հինգ-վեց անգամ: Երբ մոտենում էր տելեֆոնին, սպասուհիները նայում էին իրար ու ժպտում: Իսկ նա, տելեֆոնի խոսակցությունից կազդուրված, հպարտ քայլերով նորեն մոտենում էր իր սեղանակիցներին, նորեն նստում, որպեսսզի, մի քանի րոպե անցաք, նորեն մոտենա տելեֆոնին: Երբեմն նա հանդիմանում էր տելեֆոնի աղջիկներին: Անիրավները շուտ չեն պատասխանում նրան:

Առհասարակ նրա քայլվածքը, նրա բոլոր ձևերն ու շարժումները, խոսելու եղանակը, ամեն ինչ արտահայտում Էին վերին աստիճանի գործնական, զբաղված մարդու անհամբերություն ու ներվայնություն: Այսպես էր թվում ինձ այն ժամանակ:

Մի անգամ ես սպասուհիներից մեկին հարցրի.

Ասացեք խնդրեմ, ո՞վ է այդ եռանդուն մարդը:

Աստված գիտե, չեմ ճանաչում, — պատասխանեց սպասուհին,-հարցրեք Նադյային, նա ամենքին ճանաչում է:

Նադյան սրճարանի ամենահին սպասուհին էր և իրավ ճանաչում էր բոլոր հաճախորդներին:

Ախ, դուք չե՞ք ճանաչում Պյոտր Պետրովիչ Փեփինյանցին, — գոչեց նա զարմացած, — այդ զարմանալի է: Պյոտր Պետրովիչն ամենքի խնամին է: Աստված ինքն է ուղարկել մեր գլխին փորձանքի համար:

Փորձանքի՞:

Այո, այդ մարդը պատիժ է մեզ համար, կատարյալ պատիժ է:

Բայց ո՞վ է, ի՞նչ գործի մարդ է:

Միջնորդ է, կամ, ինչպես ինքն է ասում, կոմիսիոներ: Իբր թե ուրիշների համար տներ է գնում կամ վաճառում, բնակարաններ է վարձում, ով գիտե, հազար ու մի այդպիսի, բաներ: Ես միայն զարմանում եմ, որ մեր սրճարանի տերը այդ կոպիտ ռամիկը, մինչև այժմ նրան չի արտաքսել: Ամեն օր գալիս է, սուրճ խմում, նազուքները խփշտում ու հայդա,.. Ահա դարձյալ...

Եվ, խոսքը չավարտած, սպասուհին հեռացավ շտապ քայլերով: Այդ միջոցին Պյոտր Պետրովիչ Փեփինյանցը, որ մենակ էր նստած սեղանի քով, շտապ-շտապ կերել խմել ու հեռանում էր սովորական արագ քայլերով:

Պյոտր Պետրովիչ, — գոչեց Նադյան, վազելով նրա ետևից, — կացեք, Պյոտր Պետրովիչ, վճարեցեք, հետո...

Լա՛վ, Լավ, հետո, ժամանակ չունեմ, — ասաց Պյոտր Պետրովիչն առանց ետ նայելու:

Եվ վազեց փողոց այնպես արագ, որ նրա անձրևանոցի ձողերից մեկը, դիպչելով դռների շրջանանին, կոտրվեց:

Անիծվի քեզ նման հաճախորդը, — արտասանեց սպասուհին, կատաղելով, — Էլի փախավ գող կատվի պես: Եվ ինչպես չի ամաչում իր սյուրտուկից ու գլխարկից:

Բոլոր սպասուհիները միաձայն ծիծաղեցին: Բարեբախտաբար, սրճարանում, բացի ինձնից, հաճախորդներ չկային:

Ես հետաքրքրվեցի այդ տեսարանով:

Տեսա՞ք ինչ արավ անիրավը, — նորեն մոտեցավ ինձ Նադյան, — քանիերորդ անգամն է այս: Ամեն օր գալիս է, նստում է պատվավոր պարոնների հետ, պահանջում է, լակում լափում ու ծլկվում: Ուրիշներն են վճարում նրա համար: Իսկ երբ ծանոթներ չկան, Էլի պահանջում է: Երկու անգամ էլ ես եմ վճարել նրա համար: Ոչ, այլևս նրան ոչինչ չեմ մատուցանելու: Անամո՛թ, սրիկա՛, թյո՛ւ...

Ինչպե՞ս եք համարձակվում սրիկա անվանել մի այդպիսի պատվավոր պարոնի, — ասացի ես դիտմամբ, որպեսզի ավելի խոսեցնեմ սպասուհուն:

Պատվավո՛ր, — կրկնեց Նադյան հեգնորեն, — լսում եք Մաշա, Ժենյա, պարոնը Պյոտր Պետրովիչին պատվավոր մարդ անվանեց: Պարոն, մի՞թե պատվավոր մարդը թույլ կտա, որ ինձ նման մի խեղճ սպասուհի իր փոխարեն վճարե իր սուրճի փողը:

Իհարկե Պյոտր Պետրովիչը պատվավոր մարդ էպնդեցի ես, — չե՞ք լսում, ինչպես նա ամեն օր մի քանի անգամ տելեֆոնով զրույց է անում քաղաքի իշխանների ու միլիոնատերերի հետ, իսկ երեկ նա խոսեց նահանգապետւի հետ:

Սպասուհին բարձրաձայն ծիծաղեց:

Նահանգապետի հետ, նահանգապետի հետ, — կրկնեց նա՝ ձեռքերը զարկելով ծնկներին: — Պարո՛ն, այս քաղաքում չկան ո՛չ այդպիսի իշխաններ ու մեծամեծներ և ո՛չ էլ այնպիսի նահանգապետներ, որոնք բարեհաճեին Պյոտր Պետրոովիչի հետ տելեֆոնով խոսելու:

Իսկ նա խոսում էես ամեն օր լսում եմ:

Թող խոսե ինքն իր հետ, ի՞նչ կա, դրա համար հո փող չի վճարում:

Ինչպե՞ս թե ինքն իր հետ:

Այսինքն՝ այնպես, էլի, ինքն իրեն տելեֆոնի հետ:

Չեմ հասկանում:

Չհասկանալու ոչինչ չկա: Դա ռեկլամ է, ուրիշ ոչինչ:

Ռեկլա՞մ:

Այո՛, պարոն, ինքը Պյոտր Պետրովիչն է հնարել, ցույց տալու համար, թե տեսեք ես ինչ մեծամեծների հետ գործ ունեմ: Գիտե՞ք, թեև նա կոմիսիոներ է և այնքան իրեն զբաղված մարդ է ցույց տալիս, բայց մեզ հայտնի է, որ նա անգործ է և ոչ ոք նրան գործեր չի հանձնում: Հապա՛, որովհետև եթե գործ ունենար, փող էլ կունենար ու իր սուրճի համար էլ ինքը կվճարեր: Այնպես չէ՞:

Ես հասկացա Պյոտր Պետրովիչի պարզ խորամանկությունը: Խեղճ մարդ, այդ անմեղ կեղծիքով նա աշխատում էր սրճարանի հաճախորդների հավատը գրավել:

Մենք ամենքս գիտենք Պյոտր Պետրովիչի օյինները, — ավարտեց Նադյան իր խոսքը, — բայց այնքան ընտելացել ենք, որ այլևս ուշադրություն չենք դարձնում: Ի՞նչ կա, թող ինքն իր հետ խոսե տելեֆոնով, դրանից ոչ ոք վնաս չունի:

Այդ պահին Պյոտր Պետրովիչը նորեն ներս մտավ, այս անգամ չորս պարոնների հետ տաք-տաք խոսակցելով:

Ես կարծեցի, որ Նադյան կպահանջե նրանից սուրճի փուլը, պատրաստ էի ինքս վճարել, միայն թե նա ուրիշների առջև չամաչեցներ այդ մարդուն: Բայց Նադյան չմոտեցավ նրան:

Անհարմար է, — ասաց նա, — պարոններն անծանոթ են: Էլի ինչ որ լինի, մեր Պյոտր Պետրովիչն է, ես նրան ուրիշների մոտ չեմ խայտառակի:

Այդ օրից իմ մեջ ծագեց մի տեսակ կարեկցություն դեպի այդ մարդը: Ես ցավեցի մինչև անգամ, որ գործեր չունեմ նրան հանձնելու: Պատրաստ էի հավատալ նրան ամենախոշոր հանձնարարություններ, եթե ունենայի, երևի նա ինքն էլ զգում էր, որ չունեմ, որովհետև ինձ վրա բնավ ուշադրություն չէր դարձնում, այնինչ՝ ամբողջ սրճարանում նա էր միայն, որ ինձ հետաքրքրում էր: Առանց անձնապես հետը ծանոթանալու ու հետը խոսելու, զգում էի պարզորեն, որ օր-օրի վրա նրա հոգին ընկճվում է ձախորդ կյանքի լծի տակ և տեսնում էի, որքան նա շատ է ճգնում մարդկանց խաբել իր կեղծ հպարտությամբ ու մտացածին կապերով, այնքան քիչ է հաջողվում խաբել, որքան հաճախ է մոտենում տելեֆոնին, այնքան ավելի է գրգռում իր ծանոթների ծաղրը: Իսկ այդ ծաղրը երբեմն հասնում էր բացարձակ ցինիկության:

Պյոտր Պետրովիչ, — լսեցի ես մի օր, — վաղը ես ձեզ պիտի հանձնարարեմ գնել ինձ համար հազար տակառ լուծողական:

Պյոտր Պետրովիչ, — լսեցի մի ուրիշ անգամ, — չե՞ք կարող, արդյոք, փոխարքայի պալատն ինձ համար կապայով վերցնել:

Պյոտր Պետրովիչ, — ծաղրեց մի երրորդը, — գնեցեք ինձ համար հինգ հարյուր ուղտ: Հնդկաստան ապրանք եմ ուղարկելու:

Եվ այդպես, մեկը մյուսից տխմար կատակներ:

Ես զայրանում էի մինչև հոգուս խորքը: Երբեմն պատրաստ էի բարձրաձայն բողոքել մարդկային այդ դաժանության դեմ: Նույնիսկ սրճարանի սպասուհիներն ավելի բարի և մարդասեր ու կիրթ էին, քան այդ ռեդինկոդ ու սմոկինգ հագած պարոնները: Իսկ Նադյայից ևս հաճախ լսում էի անկեղծ կարեկցության խոսքեր Պյոտր Պետրովիչի վերաբերմամբ:

Ա՛խ, պարոն, — ասում էր նա, — ինչո՞ւ այդ մարդիկ չեն հասկանում, որ ամոթ է ծաղրել անբախտներին:

Եվ չափազանց զղջում էր, որ մի օր ինքը Պյոտր Պետրովիչին իմ ներկայությամբ անվանել է անամոթ, սրիկա:

Ամառվա սկզբին ես գնացի ամառանոց: Այնտեղ ևս չմոռացա Պյոտր Պետրովիչին: Հիշում էի նրա օր-օրի վրա կորացող մեջքը և ճերմակող մազերն ու մորուքը: Շարունակ իմ ականջներում հնչում էր նրա խրոխտ ձայնը, որ քանի գնում այնքան թուլանում էր: Արդյոք ամուրի՞ է նա, — մտածում էի ես, — թե՝ ծանրաբեռնված է ընտանիքով, չքավորի այդ դաժան լուծով

Աշնան սկզբին, քաղաք վերադառնալով ես նորեն սկսեցի այցելել նույն սրճարանը: Պյոտր Պետրովիչը չկար:

Ո՞ւր է նա, — հարցրի ես Նադյային:

Չգիտեմ:

Միգուցե խեղճը մեռել է:

Ոչ, ծանոթներն ասում են, թե դեռ ապրում է:

Բայց ինչո՞ւ չի գալիս սրճարան:

Ա՛խ, պարոն, չեք կարող երևակայել, թե այժմ ես որքան եմ խղճում Պյոտր Պետրովիչին, — արտասանեց Նադյան ձայնի անկեղծ հնչյունով, — ահա մոտ երկու ամիս է նա ոտք չի դրել մեր սրճարանը:

Ինչո՞ւ:

Եվ սպասուհին պատմեց եղելությունը: Երկու ամիս առաջ մի օր սրճարանի տերը, որ «անպիտաններից անպիտանն էր», հանկարծ Պյոտր Պետրովիչի ձեռից խլում է տելեֆոնի փողը, գոռալով. «Բավական է որքան մաշեցիր իմ ապարատը»: Պյոտր Պետրովիչը, հարկավ, վիրավորվում է և սրճարանի տիրոջն անվանում է անկիրթ: Տեղի է ունենում խոշոր ընդհարում: Սրճարանատերը հրամայում է Պյոտր Պետրովիչին դադարել իր սրճարանը հաճախելուց, ասելով. «Բավական է որքան ձրիաբար չափեցիր իմ նազուքն ու սուրճը»: Այս ժամանակ Պյոտր Պետրովիչն, ինքն իրեն կորցնելով, գոռում է. «Քոսոտ շուն, դու ո՞վ ես, որ ինձ անպատվում ես: Ես քեզ նման շատերին եմ կերակրել, կգա ժամանակ էլի կկերակրեմ»: Այդ խոսքերի վրա սրճարանի տերը բռնում է Պյոտր Պետրովիչի թևը և դուրս է անում նրան հաճախորդների ներկայությամբ:

Այն օրից խեղճ մարդը, իհարկե, այլևս չի գալիս մեզ մոտ, — շարունակեց սպասուհին: — Երևակայում եմ նրա դրությունը, հավատացեք, պարոն, այժմ մենք սպասուհիներս, տխրում ենք առանց Պյոտր Պետրովիչի: Սովորել էինք ամեն օր նրան տեսնել ու հետը զրույց անել: Երբեմն նա մեզ համար հետաքրքրական բաներ էր պատմում իր երիտասարդությունից: Գիտե՞ք, նա հարուստ մարդու որդի է եղել, բոլոր փողերո վատնել է ու թղթախաղում տանուլ տվել: Նա այնպես լավ գիտե պատմել իր արած քեֆերի մասին, որ մարդ ուզում է անվերջ լսել ու լսել:

Ընտանիքավո՞ր է Պյոտր Պետրովիչը, — հարցրի ես:

Իհարկե:

Զավակներ ունի՞:

Երկու աղջիկ, մեկը յոթ, մյուսը ութ տարեկան: Երևակայեցեք, քանի որ հարուստ է եղել, չի ամուսնացել, հենց որ աղքատացել է, գնացել է վիզը լծի տակ դրել: Արի ու հասկացիր այդ տեսակ տղամարդկանց: Ա՛հ, երանի թե Պյոտր Պետրովիչը մի ուրիշ ավելի բարի սրճարանատեր գտներ, մերը շատ վատ մարդ է, շա՛տ: Միայն տելեֆոն էլ ունենար ձեռքի տակ. ես գիտեմ Պյոտր Պետրովիչի համար տելեֆոնը նույնն է, ինչ որ ծխախոտը ձեզ համար: Այո՛, այո, առանց տելեֆոնի Պյոտր Պետրովիչը չի կարող ապրել...

Անցան դարձյալ մի քանի ամիսներ, ես տակավին չէի հանդիպում Պյոտր Պետրովիչին, նույնիսկ փողոցներում:

Արդեն սկսել էի մոռանալ նրան: Երբ մի օր անսպասելի հանդիպեցի... Ահա թե ինչպես...

Իմ բնակած տան ստորին հարկը մի գրեթե գետնափոր խոնավ նկուղ էր: Ժլատ տանտերը նրան վարձով էր տալիս, որպես բնակարան: Ոչ ոք չէր վարձում նրան, չնայելով էժանությանը: Վաղուց արդեն դարբասի վրա կպցրած հայտարարությունն անձրևներից ու արևից խունացել էր, այնպես, որ բառերը դժվարությամբ էին կարդացվում: Ով գալիս նայում էր այդ մութ հավաբները, իսկույն ևեթ հեռանում էր առանց գինը հարցնելու: Բանն այնտեղ էր հասել, որ գավթապահը շատերին բակից էր ճանապարհ դնում, ասելով.

Չեք հավանիլ, խոզաբուն է:

Մի երեկո, երբ ես նստած էի իմ բնակարանի պատշգամբի վրա, դղրդալով բակը մտավ մի մեծ սայլ՝ տնային կահկարասիով բեռնավորված:

Սայլի առջևից գալիս էր մի հաղթանդամ կին երկու մանկահասակ աղջիկների հետ, երեքն էլ աղքատ էին հագնված: Սայլի ետևից քայլում էր մի տղամարդ, լայնեզր գլխարկը աչքերին քաշած, վերարկուի օձիքը բարձրացրած այնպես, որ նրա երեսը չէր կարելի տեսնել, նա գալիս էր համրաքայլ, գլուխը կրծքին թեքած, կորամեջք:

Սայլը կանգ առավ դատարկ կացարանի առջև: Կինը բարձրաձայն կանչեց գավթապահին: Ոչ ոք չեկավ: Հետո իմացա, որ գավթապահը թաքնվել էր, աղքատ վարձվորներին օգնելուց փախչելով:

Պետրոս, շուտ եկ, ի՞նչ ես դանդաղում, — դարձավ կինը սայլի ետևից քայլողին:

Գալիս եմ, գալիս, — կրկնեց մարդը գրգռված ձայնով: Ես իսկույն ճանաչեցի այդ ձայնը և նրա տիրոջ մեծ անձրևանոցը: Դա ինքը Պյոտր Պետրովիչ Փեփինյանցն էր իր ընտանիքով:

Նա սկսեց սայլապանի օգնությամբ իրերը սայլից տեղափոխել բնակարան: Կինն ու աղջիկներն օգնում էին նրան:

Ես զգացի, որ Պյոտր Պետրովիչը, ծանոթ դեմք տեսնելով, կարող է շփոթվել, ուստի քաշվեցի պատշգամբի խորքը, որպեսզի չերևամ: Արդարև ցավալի էր ինձ համար տեսնել նրա հպարտ ուսերը ծանր սնդուկների ու պահարանների տակ: Բայց և այնպես ինձ հետաքրքրում էր Պյոտր Պետրովիչի ներկա վիճակը: Ես ուզում էի լսել ինչ է կատարվում ներքևում:

Տնքալով, տրտնջալով, չգիտեմ ում և ինչու համար հայհոյելով, նա իրերը տեղափոխում էր նոր կացարանը: Պարզ էր, որ նա անիծում էր իր վիճակը, ինչպես կարող է անիծել մեկը, որին բանտ են ուղարկում իրերը վրեն բարձած:

Կարգագրում էր նրա կինը, բարձր ձայնով հրամաններ արձակելով և գոռալով ամենքի վրա որպես բանտապետ: Այս ձայնն ինձ թվաց շատ անախորժ, շատ չար: Ես կրկնակի խղճացի Պյոտր Պետրովիչին:

Վերջապես սայլը դատարկվեց, սայլապանը հեռացավ գոռալով ու հայհոյելով: Նա իր ստացած վարձով գոհ չէր, ուստի սրտի մաղձը մտրակի զորեղ հարվածներով թափում էր ձիերի վրա: Վարձ տվողը Պյոտր Պետրովիչը չէր, այլ նրա ամուսինը:

Բնակարանի դռներն ու լուսամուտները բաց էին: Ոչ միայն ես, այլև բոլոր հարևանները կարող էին լսել ինչ է կատարվում Պյոտր Պետրովիչի ընտանիքում, մանավանդ որ նրա հաղթանդամ կողակիցը չէր քաշվում իր կոկորդին ուժ տալուց:

Ես լսեցի.

Դու ասում ես ինչպես պիտի ապրես այս հոտած փոսում: Հա՛, իհարկե, քո տխմար հպարտությունը ո՞նց կարող է դիմանալ: Բայց ոչինչ, կսովորես: Վաղուց էր հարկավոր մի այսպիսի անկյուն ընտրել քեզ համար, որ մի քիչ քիթդ քաշանա:

Չէ, Նատաշ, դու շատ անհամբեր կին ես: Չէի՞ր կարող մի քիչ էլ սպասել, մինչև որ գործերս դրստվեն:

Գործե՛րս, գործե՛րս: Հարցնող լինի, այդ ի՞նչ գործեր են: Տասը տարի է քեզ հետ ամուսնացել եմ, շարունակ դատարկ հույսերով ես կերակրում ինձ: «Սպասիր՝ այսինչի կալվածքը ծախեմ, սպասիր՝ այնինչի հանքը ծախեմ, կոմիսիոն կստանամ, կհարստանանք»: Բայց մինչև այսօր ոչ մի հատիկ գործ էլ չկարողացար գլուխ բերել: Օրը մինչև երեկո կամ վազվզում ես փողոցներում, կամ նստած ես սրճարաններում, սրա-նրա հետ տաք-տաք վիճաբանում, իսկ տուն վերադառնում ես դատարկ ձեռքերով: Դու ի՞նչ կոմիսիոներ ես, դու ի՞նչ գործ կատարող ես: Ոչինչ, ոչի՛նչ: Դու միայն գիտես մեծ-մեծ մարդկանց անուններ արտասանել ու մեծ-մեծ խոսել քո անցյալի մասին:

Բայց հասկացիր, կի՛ն, միլիոններ արժեցող կալվածք կամ հանք ծախելը մի զույգ գուլպա ծախել չէ, ժամանակ է հարկավոր, համբերություն:

Համբերությո՛ւն, համբերությո՛ւն, ասա՛, խնդրեմ, մինչև ե՞րբ: Աղջիկներդ ոտաբոբիկ են շրջում, ես վերջին շապիկս եմ մաշում, դու ինքդ հնավաճառի խանութ ես դարձել, իսկ ապրում ես իշխանների ու միլիոնատերերի անուններով: Հիմա էլ ասում ես, թե ինչ-որ անգլիացիների, թե բելգիացիների համար պետք է նավթահանքեր գնես, ո՛չ, էլ ես քեզ չեմ հավատում, դու գործ կատարող չես: Եթե դու խելք ունենայիր, հորդ հարստությունը քամուն չէիր տալ կամ գոնե քամուն տալուց հետո հիմարաբար չէիր ամուսնանալ:

Ի՞նչ անեմ, սիրահարվեցի քեզ վրա, ամուսնացա:

Լռի՛ր, աստված սիրես, դու ի՞նչ ես, որ սիրահարվես կամ սիրես:

Ուրեմն դո՞ւ սիրահարվեցիր ինձ վրա, — փորձեց Պյոտր Պետրովիչը վիճաբանությունը կատակի վերածել:

Հապա, ինչպե՞ս չէ, խելքս կորցրի քեզ համար, — հեգնեց հաղթանդամ կինը, — լավ կարճ կապիր, քաղաքում մարդ չի մնացել, որից ձեռապարտ չլինես վերցրած: Մսավաճառներին պարտական, հացթուխներին պարտական, բնակարանատերերին պարտական: Բավակա՛ն է, դու խայտառակեցիր քեզ էլ, ինձ էլ:

Ուրեմն ի՞նչ ես ուզում ինձնից, այն ասա:

Ես պահանջում եմ, որ թողնես գոռոզությունդ ու գնաս մեկին ծառայես ինչպես հասարակ գործակատար:

Ի՞նչ, — կատաղեց Պյոտր Պետրովիչը, — Փեփինյանցը գործակատա՞ր: Քարերը կբողոքեն դրա դեմ: Իսկ ի՞նչ կասեն իմ անցյալը ճանաչողները, գիտե՞ս

Ինչ ուզում են, թող ասեն, միայն թե ընտանիքդ մի կտոր հաց ունենա:

Ո՛չ, ես ծառայել չեմ կարող, այն էլ գործակատար:

Դե լավ, մի ծառայի: Այն ժամանակ ես ինքս կանեմ իմ ուզածը:

Ի՞նչ կանես:

Այ, վաղն ևեթ մեր նոր հարևաններին կասեմ, որ ես լվացարարուհի եմ ու կսկսեմ ուրիշների կեղտոտ շորերը լվանալ:

Դու այդ չես անիլ:

Կանե՛մ:

Դու չես խայտառակիլ Պյոտր Պետրովիչ Փեփինյանցին:

Կխայտառակեմ, այ, այս խեղճ երեխաներին պահելու համար:

Վիճաբանությունը քանի գնում, այնքան սաստկանում էր և քանի գնում այնքան Պյոտր Պետրովիչի ձայնը մեղմանում էր: Ընդհակառակը, քանի գնում, այնքան զորեղանում էր նրա կողակցի ձայնը: Չգիտեմ ինչ պատահեց, հանկարծ մանկահասակ աղջիկները սկսեցին աղաղակել ու հետո հեկեկալ: Լսվեցին հատուկտոր հայհոյանքներ, կնոջ կողմից՝ «աղքատ ու հպարտ, սուտ արիստոկրատ, ծույլ ձրիակեր, խաբեբա». Պյոտր Պետրովիչի կողմից՝ «անամոթ, անպատկառ, շան ծնունդ» և այլն, և այլն: Լսվեցին կահ ու կարասու ուժգին դղրդոց և ինչ-որ խուլ թնդյուն:

Այնուհետև տիրեց լռություն:

Փոքր անցած՝ ես դուրս եկա փողոց իմ իրիկնային սովորական զբոսանքը կատարելու:

Դարբասի առջև, գավթապահի նստարանի վրա նստած էր մի մութ պատկեր: Նա հանդարտ լալիս էր: Պյոտր Պետրովիչն էր:

Ինձ տեսնելով, նա իսկույն ոտքի ելավ, ձեռքերը դրեց մեջքին, բարձրից հպարտ նայեց ինձ վրա ու սկսեց ինչ-որ օպերետից շվացնել ինչ-որ ուրախ մի եղանակ

ԱԼԻՆԱ

I

Այս անգամ իմ կովկասյան վաղեմի բարեկամ բժիշկ Տիգրան Ախուրյանը սովորականից ավելի էր տրամադրված զրույց անելու:

Սրճարանը, ուր մենք նստած էինք, լի էր հաճախորդներով, բայց մենք ունեինք մի անկյուն, որ հեռու էր աղմուկներից ու իրարանցումից: Բացի այդ, երկուսս էլ վաղուց արդեն ընտելացել էինք Փարիզի փոթորկալի կյանքին և այլևս անուշադիր էինք դեպի այն բոլոր ունայնությունները, որ այնքան շփոթեցնում ու ներվայնացնում են յուրաքանչյուր նորեկի, մանավանդ, երբ այդ նորեկը եվրոպացի չէ: Գիտեինք առանձնապես լատինական արվարձանի ներկված ու շպարված հյուրիների շինծու ժպիտների, հանդուգն քրքիջների և թափանցիկ ակնարկների իսկական արժեքը: Եվ սիրում էինք նրանց:

Աղեքսանդր, — ասաց բժիշկը, գարեջրի դատարկ բաժակը հրելով մի կողմ, — ես այսօր տրամադիր եմ գլուխս մի փոքր տաքացնելու: Կընկերանա՞ս ինձ:

Հաճույքով, — պատասխանեցի ես, որ նույնպես զգում էի պահանջ մշուշապատ տրամադրությունս մի քիչ զվարթացնելու:

Նա հրամայեց անցնող սպասավորին բերել մեզ համար աբսենտ:

Ասա, խնդրեմ, դու ինչպե՞ս ես ըմբռնում սեր ասված բանը, — հարցրեց նա հանկարծ, իր հուժկու բազուկները դնելով մարմարյա սեղանի վրա և իր խոշոր ու խելացի աչքերի խուզարկու հայացքն ուղղելով ուղիղ իմ աչքերի բիբերին:

Ասում եմ հանկարծ, որովհետև հարցն ինձ համար միանգամայն անսպասելի էր: Մի մարդու կողմից, որ մեր քսանամյա ծանոթության և այնքան հաճախ հանդիպումների ընթացքում երբեք չէր խոսել սիրո մասին: Չնայելով, որ նրա կյանքը լի էր արկածներով: Երբ ընկերական շրջաններում խոսք էր բացվում կանանց վերաբերմամբ, բժիշկ Ախուրյանը լռում էր, նա թողնում էր, որ շաղակրատեն ուրիշները, որ նրանից շատ բաներ կարող էին լսել ու շատ բաներ սովորել երևի, որպես կյանքի փորձառություն ունեցող մեկը, գիտեր, որ սովորաբար այն մարդիկ են շատ խոսում կանանց մասին, որոնք քիչ են արժանացել կամ բնավ չեն արժանացել նրանք ուշադրությանը:

Չեմ հիշում ինչ պատասխանեցի բժշկի հարցին, հիշում եմ միայն, որ նա ներողամտաբար ժպտաց:

Լսիր՛ասաց նա, մի քանի վայրկյան մտածելուց հետո, — այսօր ես ուզում եմ պատմել քեզ իմ կյանքից մի դեպք, որի նմանը չեմ կարծում, թե պատահած լինի ինձնից մի քիչ ավելի խելոք որևէ մեկի կյանքում: Կամենա՞ս լսել:

Մեծ հաճույքով, — շտապեցի արտասանել ես ամենայն անկեղծությամբ, վասնզի գիտեի, որ բժիշկ Ախուրյանի պատմվածքը չի կարող լինել անհետաքրքրական, քանի որ նա յուր դիմացինին չձանձրացնելու չափ խելոք է:

Նա համեմեց աբսենտը շաքարով, խառնեց ջրի հետ, խմեց մի քանի ումպ և այսպես սկսեց իր պատմվածքը.

Անցքը պատահել է վաղուց, այն ժամանակ, երբ ես հազիվ տասնուինը տարեկան էի, ես նոր էի ավարտել գիմնազիական դասընթացս և պատրաստվում էի ուղևորվել մայրաքաղաք համալսարան մտնելու: Գավառացի պատանի էի, մարմնապես առողջ ու կայտառ, ինչպես երկու տարեկան մի հորթ, ու բարոյապես տակավին անապական, ինչպես գառնուկ: Չնայելով, որ Թիֆլիսն ու իմ վաղաժամ փչացած դասընկերները բավական զորավոր էին ինձ ևս փչացնելու համար. Կի՛ն: Օօ՛, բնավ չէի մտածել նրա մասին: Սե՞ր կամ սիրահարությո՞ւն: Գաղափար անգամ չունեի այդ երգերի մասին:

Նախքան Կովկասից հեռանալը ես պարտավոր էի գնալ Գողթան գավառ՝ ծնողներիս հրաժեշտ տալու համար: Բայց ճակատագրի մի գաղտնի հրամանով ճամփորդությունս հետաձգեցի մինչև օգոստոսի վերջը, երևի, որպեսզի պատահեր իմ կյանքում այն, ինչ որ պատահեց: Նույն ճակատագրի թելադրությամբ էր, որ որոշեցի կացարանս փոխել: Փնտրեցի և առաջին իսկ օրը գտա մի բավական ընդարձակ, մաքուր և լուսավոր սենյակ, քաղաքի ոչ այնքան ետ ընկած փողոցներից մեկում: Տանտիրուհիս մի բարեսիտ այրի էր, ազգով ռուս: Նրա ամուսինը պետական ինչ-որ հիմնարկության մեջ աննշան պաշտոնյա էր եղել և նոր էր մեռել, թողնելով երկու որբեր:

Տեղափոխվելուս հետևյալ օրը մի բան գրավեց ուշադրությունս: Դա ոչ այնքան մեծ, երկու կամ, ճիշտն ասած, երեք հարկանի մի տոմս էր, որի թե՛ վարի ու թե՛ վերի դռներն ու լուսամուտները գոց էին: Մռայլ ու տխուր էր այդ տան տպավորությունը: Չնայելով, որ ո՛չ խարխուլ էր և ո՛չ նույնիսկ այնքան հին, որքան աջ ու ձախի տները: Նրա փակ լուսամուտների փեղկերն ու ապակիները ծածկված էին փոշու թանձր շերտերով:

Այս հանգամանքը ցույց էր տալիս, որ տունը ամայի է և վաղուց: Վերին հարկի դռներին փակցված էր մի կտոր թուղթ: Ըստ երևույթին դա հայտագիր էր, թե տունը վարձով է արվում: Ասում եմ ըստ երևույթին, որովհետև անձրևներից և արեգակից նրա գրությունը շնչվել էր ու անհետացել: Այդ դռները փողոցի մակերեսից բաժանված էին միայն հինգ, թե վեց աստիճան ունեցող մի քարե սանդղքով: Օրը մեկ կամ երկու անցորդ բարձրանում էր այդ սանդղքով և փորձում կարդալ հայտագիրը: Եվ ամենքը հեռանում էին մի տեսակ տարակուսանքով: Երևի զարմանում էին, որ տանտերը նեղություն չի կրում ջնջված հայտագիրը վերանորոգելու: Միևնույն ժամանակ ես նկատում էի, որ հարևան տան ներքին հարկում արհեստանոց ունեցող կոշկակարը անխուսափելիորեն մոտենում է յուրաքանչյուրին, որ փորձել է կարդալ հայտագիրը, և խորհրդավոր դեմքով ինչ-որ շշնջում նրա ականջին: Նկատում էի, որ մարդը, կոշկակարին լսելուց հետո, մի տեսակ երկյուղած հայացք է ձգում տան վրա ու հեռանում, գլուխը երերելով:

Այդ կոշկակարը մի նիհար, փոքրահասակ մարդ էր, ալեխառը, ցանցառ մորուսով և ծխախոտի ծխից դեղնած բեղերով: Չգիտեմ նա ծո՞ւյլ էր, թե՞ գործ քիչ ուներ, օրվա մեծ մասը նստած էր իր արհեստանոցի առջև և նայում էր անցորդներին կամավոր լրտեսի զննող հայացքով: Թվում էր, որ ուրիշների կյանքը նրան ավելի է հետաքրքրում, քան իր երեք մանկահասակ զավակների վիճակը, չկային ամբողջ փողոցում ավելի աղքատ հագնված և ավելի անմաքուր երեխաներ, քան այդ մանուկները: Օրը մինչև երեկո նրանք գոռգոռում էին, լալիս, ծիծաղում և անցորդների ետևից քարեր ձգում:

Պոլինա Նիկոլաևնա, — դարձա ես մի օր տանտիրուհուս, — այդ դիմացի տունն ո՞ւմ է պատկանում:

Այրիի դեմքը մռայլվեց, և նա, հառսչելով, արտասանեց,

Չեմ ճանաչում, չեմ էլ տեսել: Ասում են շատ հարուստ մի իշխան է:

Ինչո՞ւ ամայի է այդ տունը:

Որովհետև ոչ ոք չի կարող նրան վարձել:

Պատճա՞ռը:

Պատճառը, որ նա անիծված է:

Անիծվա՞ծ, — գոչեցի ես հետաքրքրությամբ:

Այո, վեց տարի է նա դատարկ է, և ոչ մի մարդ չի համարձակվում այնտեղ ոտք դնել:

Եվ տանտիրուհիս պատմեց հետևյալը.

Ութ տարի առաջ այդ տանը բնակվելիս է եղել իր ընտանիքով մի վաճառական: Ձմեռը նրա չորս զավակներից երկուսը հիվանդացել են բկացավով ու մեռել, վաճառականը, իր կնոջն ու մյուս զավակներին, տխուր հիշողությունից ազատելու համար, տեղափոխվել է ուրիշ տուն: Եկել է մի ուրիշ ընտանիք: Այս անգամ մի հրեա ժամագործ իր կնոջ ու երկու փոքրիկների հետ: Նույն ձմեռվա վերջին այդ փոքրիկներն էլ հիվանդացել են ու մեռել: Ճիշտ այդ միջոցին մեռել է նույն տան վարի հարկում կենող մրգավաճառի միակ զավակըինը տարեկան մի սիրուն տղա: Թե՛ հրեան և թե՛ մրգավաճառը թողել են այդ անբախտ տունը ու տեղափոխվել ուրիշ տեղ: Վերջապես, հետևյալ աշնանը տան վերին հարկը վարձել է մի վրացի քահանա:

Այդ այն ժամանակն էր, — շարունակեց տանտիրուհիս, — երբ մենք էլ նոր տեղափոխվել էինք այս բնակարանը: Ամուսինս դեռ կենդանի էր: Վրացի քահանան ծեր մարդ չէր, բայց այնքան նիհար էր ու այնքան վտիտ, որ կարծես, եթե փչես, վար կընկնի: Նա ուներ երեք փոքրիկներ, մեկը մյուսից հազիվ մի տարով մեծ: Արի տես, որ այդ խեղճ երեխաներն էլ հիվանդացան հաջորդ ձմեռը ու նրանք էլ մեռան՝ մեկը մյուսի ետևից, մի շաբաթվա մեջ: Ա՛հ, պարոն, երբեք չեմ մոռանալ այդ օրը: Մենք կարծում էինք, որ քահանան ու իր կինն էլ կխելագարվեն, այնքան դառն էր նրանց վիշտը: Բայց չխելագարվեցին ու չմեռան էլ: Օօ՛, չեմ մոռանալ մանավանդ այն օրը, երբ նրանք տեղափոխվում էին այդ տնից: Ես ահա, այն լուսամուտի մոտ կանգնած, մտիկ էի անում: Բոլոր հարևանները փողոց էին թափվել: Երբ տան կահ-կարասին բարձեցին սայլի վրա, վերջացրին, դուրս եկավ քահանան իր կնոջ հետ: Վշտից էր, թե կատաղությունից երկուսի էլ աչքերը վառվել էին կրակի պես: Քահանան դողդոջող ոտքերով իջավ սանդուղքից, կանգնեց, փողոցի մեջտեղում, երեսը դարձրեց այդ տանը, աջ ձեռը բարձրացրեց վեր ու բարձր ձայնով արտասանեց.

«Անիծվի՛ս դու, ով չար ոգիների բույն, անիծվի քո տերը, անիծվի քո շինողը: Անիծում եմ քեզ, թող երբեք, երբեք մարդկային ձայն չլսվի քո պատերի մեջ: Թող քո տերն էլ թշվառանա, ինչպես ես թշվառացա»:

Ասում են, — շարունակեց տանտիրուհիս, հառաչելով, — նույն ձմեռն իսկ իշխանի կինը և հինգ զավակներից երկուսը մեռան: Ահա, պարոն, այդ ժամանակից դես ամայի է այդ տունը և ոչ ոք, ոչ ոք չի ուզում նրան վարձել: Եվ ով ուզում է վարձել, չգիտենալով, որ տունն անիծված է, ահա այն կոշկակարը նախազգուշացնում է նրան, պատմելով ամեն բան:

Այժմ նա հավատացնում է ամենքին, որ իբր թե գիշերներն ինչ-որ ձայներ է լսում այդ տնից, և իբր թե այնտեղ ինչ-որ չար ոգիներ են ապաստանել... Ո՞վ գիտե...

Երբ տանտիրուհիս հեռացավ, ես զգացի մի տարօրինակ թախիծ: Այդպես, ուրեմն, այդ թշվառ տան վրա ծանրացած է անեծք: Եվ ինչո՞ւ: Գուցե միայն այն պարզ պատճառով, որ վաճառականի զավակները բկացավով մեռնելուց հետո, տգիտաբար մոռացել են տունը ախտահանության ենթարկելու, նույնն են արել և հրեա ժամագործի զավակները մեռնելուց հետո: Ես կարեկցեցի թշվառ տանը՝ որպես մի շնչավոր էակի և այդ օրից իմ սիրտը լեցվում էր դառնությամբ ամեն անգամ, երբ հայացքս ընկնում էր նրա վրա: Նրա փակ լուսամուտները թվում էին ինձ դագաղի մեջ հանգչող մեռելի կոպեր, այնքան ծանր էր տպավորությունս:

Բայց մի օր բացվեցին այդ փակ աչքերը, և ահա ինչպես, — շարունակեց բժիշկ Ախուրյանը, խմելով աբսենտի վերջին կաթիլները: — Իրիկնադեմ էր: Ես նստած էի լուսամուտիս առջև և կարդում էի նոր լույս տեսած մի ռուսերեն վեպ: Գլուխս բարձրացնելով՝ քարե սանդղքի վրա տեսա մի բարձրահասակ մարդ: Նա աշխատում էր դեղնած թղթի կտորը կարդալ: Իհարկե, ոչինչ չկարողացավ որոշել և սանդղքից իջավ: Ես տեսա նրա դեմքը, և հետաքրքրությունս շարժվեց: Դա տարօրինակորեն դժգույն և տարօրինակորեն անշարժ ու սառը մի կերպարանք էր: Նրա ուղղագիծ, երկայնաձև քիթը խնամքով կրճատած շիկավուն և կարծես քիչ ճերմակած ընչացքը, մաքուր սափրած կզակը, նրա քայլվածքը, ձևերը և, վերջապես, անըստգյուտ եվրոպական տարազի հագուստը ոչ մի նմանություն չունեին տեղական տիպերի հետ: Երևում էր, որ օտարերկրացի է և նորեկ:

Next page