Պատկանյան Ռաֆայել՝ Բանաստեղծություններ և պոեմներ | |
Անկա՛ջ արեք, թարիֆ անեմ Քյոռօղլուի քաջ արարքը,
Քյոռօղլուին շատ են սիրել մեր պապերը ու մեր հարքը.
Ո՞վ չգիտի Քյոռօղլուի անմահական գործքն ու բարքը,
Մինչ էս օրըս աշուղները մեջլիսի մեջ նըրա վարքը
Պատմելով` մոռացնում են լըսողներուն դիփ աշխարհքը:
Մայիսի բըլբուլ էին նըրա չունգրի անուշ լարքը,
Նըրա նետը ղանադ ուներ` դուզ հասնում էր մինչ ամպերը,
Նըրա թուրը ադամանդի` կըտորում էր արկաթները,
Հայելու պես պըսպըղում էր նրա հատու սուր խանջերը,
Ի՞նչ է ժանգը` չէին խաբար նրա զենք ու զրահները.
Մինչ էս օրըս սարսափում են Սուլթանի խեղճ նոքարները,
Հիշելով Քյոռօղլուի անցած գընացած արարքը:
Նըրան անկեղծ սիրում էին հայը, թուրքը ու պարսիկը,
Թե դուշմանը, բարեկամը, ջահել տղեն ու աղջիկը.
Սըխրագործությանը նըրա ու մեծանձնության խաբրիկը
Բարձր Յալբուզ սարից բռնած` անցել էին մինչ Հնդիկը,
Հազար հոգի անջաղ ուներ նըրա հեծվոր քաջ գընդիկը,
Աշխար կաներ տակնուվըրա, թե չէր խավրել շուտ աստղիկը:
Անկա՛ջ արեք քյոռ աշուղիս` ձեզ հրաշալի բան եմ ասում,
Ջահել տըղե՛րք, լավ ուշք դըրեք` զարմանալի բան եմ ասում.
Սիրուն կուսանք, լավ միտք դըրեք, արտասվելի բան եմ ասում,
Հարգո ծերեր, ինձ լըսեցե՛ք, ձեր պապերու բանն եմ ասում,
Հայ քրիստոնյայք, ազգի իշխա՛նք, խորհրդավոր բան եմ ասում,
Ուշկով միտքով ականջ դըրեք, ձեզ ամենիդ բան եմ ասում:
2. ԱՇՈՒՂ
Աշուղի լեզուն դըրիստն է ասում ամեն մի բանին,
Իր անմեղ հոգին ոսկով չի ծախում նա Մամոնային.
Միշտ մեկն է ասում նա` թեկուզ յարին, թեկուզ դուշմանին,
Չի վախում խոսել դրիստն առաջի ահեղ ատենին:
Աշուղն ամենի խաթրին գըլուխը ղուրբան է դընում,
Տըխրած որ տեսնի` ինքն էլ նըրա հետ անկեղծ է տըխրում.
Ծիծաղողի հետ ինքն էլ է իսկույն ուրախ ծիծաղում:
Հաղով ծընել է մորը արգանդեն, հաղով է մեռնում.
Աշուղը թեկուզ յաշովն իլի հարուր տարեկան,
Նըրա միամիտ պարզ հոգին մընում է միշտ մանկական:
Խոջա ու քյասիբ, տեր ու ծառա են նըրա սիրական,
Հավասար մարդ են` թեկուզ քրիստոնյան, թե մահմեդական:
Վառ արեգակը ամենի համար լուս է ու պայծառ,
Միայն աշուղին ցերեկվա մեջն էլ մութ է ու խավար,
Մութն է աչքերը, բայց լուս է հոգին, սիրտն է բոցավառ,
Քանց գըրագետեն լեզուն ունի նա անուշ ու ճարտար:
3. ՔՅՈՌՕՂԼՈՒԻ ՍԱԶԸ
Էն բարձր ժեռուտ սարի գագաթին բազա՞ է նըստած,
Թե՞ էծը վայրի ջըլոտ ոտներով է էնտեղ հասած.
Ամպի կտո՞ր է կըպել երկնամերձ էդ սարի ծայրին,
Թե՞ ծառ կամ մացառ բըսնում, աճում են անբընակ վայրին:
Ո՛չ ծառ և ո՛չ բույս, ո՛չ հավ թևավոր և ո՛չ անասուն
Կարող են հասնել ոտով կամ թևով էդ սարի գըլխուն.
Էդ սարի օդեն մենակ մեկ մարդու դոշըն է ծըծել,
Էդ սարի գըլխուն մենակ մեկ մարդու ոտըն է կոխել.
Սըրընթաց Ռաշտի ոտքըն էդ սարում ճամփա է բացել
Ու Ռաշտի նալը նըրա կըշտերից կըրակ է հանել:
Բայց այժմուս չի կա ո՛չ մարդը, ո՛չ ձին` էդ սարի վըրեն,
Լոկ քամին ազատ իջնում է էնտեղ ամպի մեջերեն,
Ու լուսնի շողքը պայծառ գիշերուն հանդարտ ու հեզիկ,
Մարդոցմե թաքուն պար են բոլորում` զինչ անմեղ մանկտիք.
Ու սարի քաջքը գիշերվա մըթին վըհուկներու հետ
Ճըչում, ոռնում են, հետո հորինում կաքավ անհեթեթ:
Մոլորված ճամփո՛րդ, շուտով հեռացի՛ր ահավոր տեղեն.
Քըշե՛ ձիդ առաջ, խանջերըդ հանե՛ արծաթ պատենեն,
Տեսնու՞մ ես բերդը էդ սարի գըլխին. չար դևի նըման
Հազար բոցեղեն շանթեր կու շաղե բիրդեն քու վըրան.
Չըգիտես յանի, որ դիվաբընակ էդ սարի գըլխուն
Քաջ լաշքյարովը իր բունն է դըրել ահեղ Քյոռօղլուն:
Ճամփեդ երկար է առաջիդ, ո՛վ մարդ, սրտանց աղոթե՛,
Որ քու աստվածը մեղավոր հոգիդ մահե ազատե:
4. ԲԱԶՄԱԿԱՆՔ ԽՆԴՐՈՒՄ ԵՆ ԱՇՈՒՂԻՆ
Աշուղ, բըլբուլն է քեզ ավանդել իր քաղցր լեզուն,
Քերովբե՞ն է դիպել իր սուրբ մատերով քու սիմ լալերուն,
Քու սուր բերանո՞վն յարաբ խոսում է արքան իմաստուն,
Անցածն ու գալուն քեզ ո՞վ է հայտնել, ո՞վ անուս գիտուն:
Դիպչե՛ մատերով արծաթ յարերուն խոսնակ չունգուրին,
Անշունչ թելերուն շու՛նչ տուր, խոսեցու՛ր լեզվով մարդկային.
Թո՛ղ պատմե մեզի գործքը դյուցազանց անցած դարերին,
Ո՞վ էր բնակիչը էդ դիվաբընակ վայրի սարերին:
5. ԱՇՈՒՂԸ ՊԱՏՄՈՒՄ Է
Սուլթան Մահմուդ բըռնավորը օրես երկու դար անցած,
Ղըզըլբաշի մեծ տերության ոսկեգահույքն էր նըստած.
Նըրա ղոշում նոքարներու չիկար թիվը, հեսաբը,
Անպատմելի զալըմ մարդ էր, ասում է հին քիթաբը:
Հե՞ր է խըռով ժողովուրդը գոռոզ Մահմուդ Սուլթանին,
Մեկզմեկով խըռնված են ինչո՞ւ պաշտողք Ղուրանին.
Ի՞նչ է հարցնում բազմությունը էդ խուժադուժ իրարից,
Չիլի՞ Շահին չար խաբար է հասել իշխան խաներից,
Չիլի՞ քուրդը վըրա տվել, թալանել է Հերաթը,
Չիլի՞ Վիրքը դոշում առած` հասել է մինչ Սեհրաթը:
Մեկանց երեսն ուրախ, զվարթ, մյուսներին խիստ տըրտում,
Կեսը հա՛յ-հա՛յ, կեսը վա՛յ-վա՛յ ասում, լալիս ու խընդում.
Ղըզըլբաշն է հա՛յ-հա՛յ ասում, վա՛յ ասողը խեղճ հայն է,
Վա՛յ վագլախը մեր խեղճ ազգի քամբախտ կյանքի կես փայն է.
Վա՛յ ասելով` օրը մաշեց, լուս արևը մըթացուց.
Վա՛յ ասելով` թագը կորցուց, ձեռի թուրը բըթացուց.
Ա՛խ ազգի, վա՛յ, ի՞նչ ողբ կարդամ էդ անիծած քու ձենին,
Քեզ ո՞վ ցանեց հայու երկրում, որ պինդ կըպար մեր սըրտին:
Կուլի՞ յարաբ մեկ օր, երբ դու իսպառ կորչես մեր մեջեն,
Կուլի՞ օր մի, երբ ցավք ու դարդք հայի հոգին չի տանջեն…
Ամա... աչքըդ շու՛ռ, տուր, նայե՛ դու էս երկու քամբախտին, —
Մեկի աչքը արտասվալի, արնաշաղախ մյուսին.
Որ լալիս է արտասուքով թըխամազ է ու ջահել,
Իսկ մեկելի գըլխուն վաղուց տարիքն իր ձյունն է ցանել…
Պատմութենիս միտքը կարճ է. Շահը խիստ էր բարկացել
Իր նոքարի վըրա, իսկույն հրամայել էր կուրացնել.
Կուրացնել էր նա հրամայել, սըրատեսին կույր դարձնել,
Ա՛խ, գիտե՞ք դուք, հասկանու՞մ եք, թե ի՛նչ բան է կույր ասել:
6. ԿՈՒՐԻ ՀԱՂԸ
Չունգուր իմ խոսուն, դու թարիֆ արա՛ խեղճ կուրի հալը,
Օրենը քանի՞ անիծում է նա իր աշխարհ գալը.
Ի՞նչ է պետք նըրան աշխարհքիս գանձը, հարըստի մալը,
Մագամ չե՞ն հավսար թե փշրած շուշեն, թե անգին լալը:
Արևի շողքը էրեսը էրում է, էրում,
Կուրը արևի տեսքին համաշա հասրաթ է մընում,
Երկիր ծաղկազարդ, երկինք աստղազարդ` երազ են թըվում
Խեղճին հավասար մութ են լույս ցերեկ, խավար իրիկուն:
Գարունն է գալիս, փըռում է գետնին նախշուն խալիչան,
Կոչունք է անում, մեջլիս են գալիս հավեր զանազան.
Ծաղկունքն էլ գալիս կանաչ ու կարմիր` նոր հարսի նըման,
Գարնան մեջլիսին անհրավեր մընում է կույրը միայն:
Օրը մթնում է, թուխպը քողում է երկնից դիմակը,
Հազար կամարից չախմախ է տալիս ամպից կեծակը,
Կանաչ-կարմիրը կամար է կապում ծագաց ի ծագը, —
Միայն խեղճ կուրի համար անտես է աստծո փառքը:
Հերն ունի որդի, մերն ունի աղջիկ` նազլու ու սիրուն,
Զավակը ծնողաց երեսն նայելիս` խընդում է, ցընծում,
Ծնողը զավակի վըրեն նայելիս` ինսան է տեսնում.
Ի՞նչ շահ է կուրին, թե ունի զավակ` տեսնել չէ կարում:
7. ԶՐՈՒՑ ՀՈՐՆ ՈՒ ՈՐԴՈՒ ՄԵՋ
Ծերը ասաց ջահել տըղին. — «Տե՛ս աշխարքիս քոռ բախտին,
Քըսան տարվա աշխատանքիս վարձն ա՛յս էր, վա՛յ իմ գըլխին.
Որդյակ, ինչ որ հիմի տեսար` մըտքիդ պահե՛ հավիտյան,
Եվ ինչ որ քեզ պատմելու եմ չի մոռանաս ցօր մահվան:
Լըսե՛ իմ որդի, լըսե՛, սիրական,
Սրտի դարդերը հորըդ չուառական,
Լըսե՛ դու ուշքով հորըդ զըրուցին
Ու մի՛ մոռանար մինչ շունչըդ վերջին:
Վառվում է սիրտըս բոցով գեհենին,
Արունըս եռում դամարիս միջին.
Հոգուս մեջ ոխը դադար չէ տալիս
Ինձ ո՛չ օր ցերեկ, ո՛չ ժամ քընելիս:
Ա՛խ, ես այս օրվա՞ն պիտի հասնեի,
Դուշմանիս մինչ վերջ հաղթող տեսնեի,
Ինչո՞ւ պակսեցավ ուժը իմ սըրտեն,
Որ սուր չառի ձեռս դուշմաններուս դեմ:
Քանց այսպես թըշվառ օրեր անցնելը
Բյուր պատիկ լավ չէ՞ր փառքով մեռնելը…
Ո՛հ, որդյա՛կ, որդյա՛կ, անիծիր դու մի՛,
Ալևոր հորըդ օրեն ցավալի.
Բա՛վ է, որքան ես գըլուխս եմ լացել.
Արուն արցունքով մահիճս եմ թացել.
Մի՛ դու էլ նորից անիծիր ինձ, մի՛,
Արևուդ մատաղ, ազիզ իմ որդի.
Լըսե՛, իմ որդի, լըսե՛, սիրական,
Սըրտի դարդերը հորըդ չուառական…
ԱՆՎՆԱՍ ՄԱՐԴ
ՓՈԽԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆ
Նվեր Մն. Թիմուրյանին
Живя согласно со строгою моралью
Я никому не сделал в мире зла.
Некрасов
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի.
Արժանացա մեծ-մեծ պատվո ու փառաց,
Որ միմիայն նըպատակն էր իմ կենաց.
Տունըս առատ ազգի ազգի ուտեստով,
Սընդուկներըս լի թանկագին ըզգեստով,
Ծառաներըս մունջ, միշտ հլու հրամանիս,
Անպակաս էր ոսկի, արծաթ գըրպանիս:
Բայց ո՞վ տեսավ երկրիս վրա անփուշ վարդ,
Այսպես հավերժ փառքով լըցյալ չի կա մարդ.
Այո՛, հասան ինձ էլ օրեր դառնագին,
Բայց իզու՛ր, զի հանցավոր չէր իմ հոգին.
Ես մընացի Տիրոջ կամքին հընազանդ,
Աղոթելով տիվ և գիշեր ջերմեռանդ:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
Մի օր ծառաս կոտրեց իմ մեծ հայելին,
Որ կարժենար քիչ-քիչ հազար ֆիորին.
Ես չասացի նորան խոսքեր անվայել,
Այլ ստիպեցի վեց ամ ձըրի ծառայել.
Այս դիպվածը նորան խըրատ կը լիներ,
Թե որ մինչև յոթներորդը նա ապրեր:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
Մի օր եկավ իմ մոտ մի խեղճ պատանի,
Խընդրեց, որ ես դընեմ նորան մի բանի.
Խիստ չափավոր էր թըշվառի խընդրածը,
Բայց էն տարի շատ թանկագին էր հացը.
Չընդունեցի. նա էլ գընաց ջուրն ընկավ.
Ափսո՛ս տըղա, որ նա էդպես շուտ մեռավ:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
Մի օր տեսա մի ալևոր մուրացկան,
Որ վեց տարի առաջ այգիումս էր վարձկան.
Խոշբեշ արի հետը, սիրով խոսեցի,
Սրանից սավայ` ո՞նց է քեֆըդ, հարցուցի.
Բայց նա հանկարծ ինձնից խընդրեց մեկ մանեթ.
Ես զարմացա սաստիկ ու շուտ դարձա ետ:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
Մի օր որդիս իրա կամքով, անհրաման,
Սընդուկիցըս հանեց հինգ թե վեց թուման.
Ես իմացա, վըրա հասա բըռնեցի,
Ձեռքը կապած` դատավորին մատնեցի.
Շատ չի անցավ վախից խեղճը թույն կերավ:
Ահա՛, էսպես միակ հույսը իմ կորավ:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
Իմ Շուշանի սիրտը կըպավ Օհանին.
Էդ Օհանի ծընողք չունքի խեղճ էին,
Ես Շուշանիս տվի հարուստ քոռ Գոգուն,
Որ համրանքով չըգիտեր չափն իր ոսկուն.
Բայց քամբախտ էր ծընած օրից խեղճ Շուշան,
Վեց ամիսից մըտավ թաց, սառ գերեզման:
Հետևելով միշտ օրինաց աշխարհի,
Ես կյանքումըս մարդու վընաս չի արի:
ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔՈՒՄ ԿՐԹԱԾ ՀԱՅ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴ
Տեղը եկավ` հայ է նա, տեղը եկավ` այլազգի,
Իրոք ո՛չ այդ և ո՛չ այն է, այլ ծընունդ մի նոր ազգի:
Հագնվում է նա միշտ en grand, ման է գալիս à la chigue,
Ճաշ է ուտում, ո՞ւր եք կարծում, chezDussean կամ Dominigue.
Կարդում է նա Morning, Dèbats ոչ Բազմավեպ, ah! Fi, donc!
Ֆրանսերեն է կոտրատում, հայերենն է moivais ton,
Զարթում է նա ուղիղ մեկին, անկողնի մեջ թեյ խըմում,
Նախաճաշիկն է երեքին, գաղիացի պանդոկում,
Վեցին քառորդ` ճաշի ժամ է չընաշխարհիկ մեր հային,
Ոչ թե ստիպված է այդ անել, այլ որ վերան շատ խոսին:
Ուշի-ուշով հետևում է Պետերբուրգի լուրերուն,
Դերձակից էլ ճիշտ տեղյակ է новомодный շորերուն.
Թեև զուրկ է մուզիկայից, բայց опера սիրում է,
Бозио-ի անուշ ձենից սորա խելքը գընում է,
Պինդ խոսում է, ինչ որ կանխավ feuilleton-ում է կարդել,
Խոսքով աշխարհ կործանում է մեր պարոնը անարգել,
Նեպիր, Դունդաս ու այլ անձինք են նյութ նորա զըրույցին,
Պախարակում է Hugo-ին ու սիրում է Դիկկենսին:
Նա սիրում է, նա ատում է ո՛չ սեփական իր խելքով,
Նա խըմում է, նա ուտում է ոչ իր բերնի ճաշակով:
Նրա խելքը feuilleton -ն է прейс-курант-ն ճաշակը,
Ու Գիտությանց Ճեմարանը է, ո՛ր ասես պանդոկը:
Քանի տարի քաշ է գալիս Պետերբուրգում այս կերպով,
Ու ետ դառնում իր հայրենիք` դատարկ խելքով ու ջիբով:
Այնուհետև պահանջմունքը նորա մեծ են անհեթեթ,
Միայն ինքն է խելոք, գիտուն, իսկ այլք` կոպիտ ու տըգետ:
Այդ ի՛նչ զարմանք, որ հիմարը ուզե պատիվ իր անձին,
Նա է հիմար, որ անարժան տա պատիվը հիմարին.
Բընութենեն խելազուրկին Պետերբուրգը խելք չի տալ,
Մեծ հունար չէ փողոցներում աննըպատակ միշտ ման գալ:
1857
ՄԱՅՐԱՔԱՂԱՔՈՒՄ ԿՐԹԱԾ ՀԱՅ ԱՂՋԻԿ
Շուշա՛ն, շուտով, դեմքըդ ծածկե՛, ձյուն դու թվի՛ր մըրոտած,
Տե՛ս, սիգաճեմ ման է գալիս հայ աղջիկը մեր կըրթված,
Վարդի գույնը уж не в моде:
то-ли дело бледный лик!
Այստեղումը бледный են դիփ` հա՛մ աղջըկունք, հա՛մ կնանիք:
Ի՞նչ է գաղտնին бледный-ության, այդ հայտնի չէ ոչ ոքին,
Միայն կասեն, որ շատուց է կավիճն ունի բարձըր գին:
Առավոտ է. մեր աղջիկը հայլիից չի հեռանում,
Նորա ծընողք այսօր ճաշի гвардеец են ըսպասում.
Гвардеец է, լա՛վ միտք արեք, հայ չէ, անշնորհ ու տըգետ,
Гвардеец է, փայլուն շորով, ուսին դըրաձ эполет.
Տուն կմըտնի, գըլուխ կըտա այնպե՛ս սիրուն, շնորհաշուք,
Որ մեր կըրթած հայ աղջըկա սիրտը կանե тук-тук-тук!
Էնդուր համար նա հայլիից օրն ի բուն չի պուկ գալի,
Гвардеец -ին դուր չի գալը խիստ է նորան ըզգալի:
Ո՛չ լոկ դեմքով պիտի դուր գա, այլ և անուշ խոսքերով,
Ինչպե՞ս, ի՞նչ կերպ, դուք կը հարցնեք, այդ էլ չըգիտե ոչով:
Բարձի տակը պահած ունի նա Qeorge Sande-ի roman-ը,
Գիշերները մորից թաքուն կարդում է մինչ չորս ժամը.
Անհատական այդ աղբյուրից նա քամում է անդադար
Սիրո զգացմունք, սիրո խոսքեր — կանանց սըրտին մխիթար:
Նա գըտավ յուր идеал-ը, այսօր ճաշին կըտեսնե
Նա յուր անտես սիրահարին, ում որ սիրտը տվել է:
Հայո՛ց աղջիկ, հայո՛ց աղջիկ, գնա՛ առաջ, մի՛ վախիլ,
Бледный դեմքըդ, շինծու խոսքըդ ովի՞ն ասես չի խաբիլ:
Гвардеец-ին դուր չես գալի, — ի՞նչ ափսոսանք, ի՞նչ վընաս,
Քեզ սիրահար гусар, улан, артиллерист կունենաս:
Դու փո՛րձ փորձե նորից դուր գալ, անուշ ժպտա՛ ու խոսե՛,
Քըսանմեկըդ արդեն մոտ է, տե՛ս, առաջիդ մեծ փոս է:
Բայց մի՛ թողնիլ դու Qeorge Sande -ին, идеал-իդ մի ուրանալ.
Թե ոչ ջահիլ, գոնե ծերուկ կառնե քեզ ռուս генерал.
Բայց զգուշացի՛ր դու հայերից, գին չեն դնիլ, չեն սիրիլ
Քեզ, ինչպես դու ցանկանում ես. դու քեզ հային մի՛ մատնիլ:
Փորձ փորձեցիր ու դուր չեկար ո՛չ улан-ին, гусар-ին,
Քըսանհինգըդ մոտենում է, հա՛յ աղջիկ, վա՛յ քու հալին:
Հայո՛ց աղջիկ, հայո՛ց աղջիկ, գնա առաջ, մի՛ վախիլ,
Бледный դեմքըդ, սիրուն խոսքըդ ովի՞ն ասես չեն խաբիլ:
Տարիներըդ ակոս ձըգեց քու շնորհալի երեսին, —
Վընաս չի կա, — подруг-ներըդ դորա համար ճար ունին.
Երբ որ տանն ես` մի՛ հրամայիլ տըղոց քեզի մոտենալ,
Դուրս գնալիս` лик-իդ ձըգե՛ դու կըրկնածալ հաստ вуаль,
Հարցնողներից ուշի-ուշով ծածկե՛ տարիդ ծընընդյան,
Ու ամենին հավատացու՛ր, որ տասնութ ես տարեկան:
ԲԱՐԻ ԽՐԱՏ
Նվեր Գաբրիել Պատկանյանին
Դեռ չի գըրած` առաջ դու լա՛վ միտք արա,
Ո՞վ է խեղճիդ գըրվածները առնողը.
Հետո` և այն մասին փոքր-ինչ հո՛գս արա.
Որ քեզ սիրե քու հարգելի կարդողը:
Դու այս երկու հանգամանքը լա՛վ հիշե,
Քու քանքարի վըրա շատ հույս մի՛ դընիլ,
Եղի՛ր թեկուզ Խորենացի, Եղիշե,
Չըսիրելով քեզ` գըրքերըդ չեն գընիլ:
Գըրքիդ մեջը պարսավանք մի՛ տալ հային,
Հայը խըրատ (թեև խելոք) ատում է`
Մի՛ ծիծաղիլ նորա տխմար գործերին,
Որ նա ավանդ հորենական կարծում է:
Մի՛ դու հային իր խոր քընեն արթնացնիլ,
Բարոյական քունը նորա անուշ է.
Կամ անցյալը նորա առջև մի՛ հիշիլ,
Այդ անցյալը նորա աչքին սուր փուշ է:
Գովե՛ նորա այն սըխրալի արարքը,
Որ խեղճ հայը երազումն էլ չի արել,
Նորա ամոք բնությունը ու բարքը,
(Սուտ պարծանքը հայերի խելքն է տարել):
Գրե՛, թեկուզ լինի լեզուդ սանսկրիտին,
Հայը շատ ուշք կարդացածին չի դընում,
Նա լըսում է մի քանիսի դատմունքին,
Թե ի՞նչ կերպով պարոն Օհանն է դատում:
Օհաններն են Հայոց դատմանց փորձաքար,
Որոնց խոսքը ու վըճիռը անփոփոխ
Միշտ մընում են նոցա համար դարեդար,
Օհաններին քեզ սիրել տուր, խե՛ղճ գըրող:
Այդ երկնաձիր քու քանքարը ի՞նչ օգուտ.
Թե խոսածըդ անապատի բարբառ է.
Հայի համար քու ասածը խիստ է մութ,
Նորա սիրտն էլ քու զգացմանցը սառ է:
Սու՛տ ըսփոփանք, թե դու կասես, որ մի օր,
Նա կըսթափի իր դարևոր խոր քընեն,
Թարմ զորություն հոգու մեջեն ու կյանք նոր
Պիտի վազեն երբեք նորա երակեն:
Եվ դու՛, պովետ, ընկճըվել ես, վըհատել,
Երկինք թողած` երկիրումն ես քարշ գալի.
Սիրել գիտես, գիտցի՛ր, գիտցի՛ր դու ատել,
Ինչ որ հոգիդ վըկայում է ատելի:
Դու նըմանիր ազատախոս թըռչնակին,
Որ երգում է անանձնասեր հույսերով.
Ինչո՞ւ ձիրքը քու երկնային ու հոգին,
Զբաղեցնում ես երկրի չընչին գործերով…
ՎԱՐԴԸ ԲԱՑՎԵԼ Ա…
Վարդը բացվել ա ծաղկոցին,
Ամպի ցողը շողա ծոցին.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին.
Դաստա դրախտին:
Թերթիկները դուզ փռել ա,
Նազուք գըլուխը ծըռել ա.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Չես համբերել, վա՛րդ մայիսին,
Դուրս ես եկել մարտի ամսին.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Կու թառամիս, կը չորանաս,
Մինչ մայիս թե չի դիմանաս,
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Դաժան քամուն չես համբերի,
Զազիր ճըճվին կըլի՛ս գերի.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Չես տեսնելու թիթեռնակին,
Ոչ ավետման ծիծեռնակին.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Կուգա բըլբուլը թեմանեն,
Քեզ կուկանչե գերեզմանեն,
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
Կու գանգատե իր սև բախտեն,
Թե որբ մընաց կարմիր վարդեն.
Ա՛յ իմ վարդին, կարմիր վարդին,
Դաստա դրախտին:
1861
ԲՌՆԻ ՊՍԱԿ
Լուսադեմին աղբյուրի մոտ գընացի,
Սառը ջըրով ձեռքս, երեսըս լվացի,
Հանգստացա ծառի թավուտ ստվերումը.
Թըռչունները ճլվում էին վերումը:
Մին նոցանից տըխուր, մընջիկ երգում էր,
Ու երգելիս մարդու ձենով ասում էր.
«Խեղճի՛կ Նազլու, քեզ բերել եմ սև համբավ,
Այսուհետև քու քաղցր արևը կորավ.
Քու հերիկը արծաթասեր, քարեսիրտ,
Չի խնայելու անգին օրերը խեղճիդ.
Ծերուկ կընճռոտ նա քեզ փեսա ընտրել է,
Քու փեսան քեզ հորեդ փողով գընել է:
— Մերի՛կ, ինչե՞ր եմ ես լսել, վա՛յ գլխուս, —
«Աղջի՞կ, հորըդ գործըն է այդ, աչքի լուս»:
— Հերիկ ղո՞րդ է, ինչ լսեցի, վա՛յ գլխուս, —
«Թող աղբերըդ ղորդը ասե, աչքի լուս»:
— Աղբեր, ինչո՞ւ տալիս են ինձ ծերուկին. —
«Արծաթասեր մեր հոր գործն է, իմ անգին…
Քիսով ոսկին ջըհուդ ծերը տուն բերեց,
Անգին քըրոջ, ազիզ քըրոջ նա գերեց»:
Մընա՛ք բարև, տուն, ազգական, հավիտյան,
Ոսկի օրըս սևցնելու է իմ փեսան.
Դուք երկնային ազատ թըռչունք մի՛ երգեք,
Անցած օրերս դուք ինձ ի հուշ մի՛ բերեք.
Այսուհետև իմ կյանքն է ինձ գերություն,
Մահը միայն տալու է ինձ փըրկություն:
* * *
— Ա՛ռ աթոռը, նըստե՛, ուտենք միասին,
Ասաց գոռոզ ծերուկ փեսան նոր հարսին.
Մազն ու ունքը նորա ճերմակ ինչպես ձյուն.
Ու աչքերը բոց կըրակի պես փայլուն.
Ես քեզ շուտուց սիրում էի վառ սիրով.
Արդ` դու իմն ես, ու ես հանգիստ եմ հոգվով:
Ե՛կ, քեզ ցույց տամ իմ պահած փողն ու գանձը,
Քեզ կընծայեմ այն բոլորն ու իմ անձը:
—
«Քա՛վ, քե՛զ պահե բոլոր քու փողն ու գանձը,
Դու սևցուցիր անբախտցուցիր իմ անձը»:
— Երթա՛նք, մառան, խըմենք անուշ գինիներ:
—
«Գինին ի՞նչ շահ, երբ սրտիս մեջ չի կա սեր.
Քանց քու գինին անուշահամ, պատվական,
Սիրում էի մեր տան ջուրը սոսկական»:
— Երթա՛նք շուկա, առնունք ակեր թանկագին:
—
«Ակը ի՞նչ շահ, երբ արցունք է իմ աչքին.
Անգութ հորըս դու փող տվիր ինձ առիր,
Ո՛չ ամուսին, այլ դու գերի ինձ արիր»:
«Երկնի՛ց թըռչունք, դադարեցե՛ք երգելից,
Եղե՛ք սըրտիս ցավերուն դուք կարեկից.
Ես էլ էի ձեզ պես մի օր խընդագին,
Գընաց կորավ ազատ կյանքը իմ անգին:
Թըռե՛ք, տարե՛ք վերջին խոսքս իմ ծնողաց,
Թե Նազլուի վիճակն է այժմ սուգ ու լաց,
Ասե՛ք մորս, որ տվավ ինձ կյանք, արև,
Թե խեղճ Նազլուն ուղարկում է քեզ բարև.
Մեր տունը, ուր անցավ կյանքըս մանկության,
Էլ Նազլուին տեսնելու չէ՛ հավիտյան:
Հորըս ասե՛ք, քու խեղճ, թըշվառ աղջիկըդ
Բոլոր սըրտից ներում է քու չար գործըդ»:
Երեկոյան պահուն, մայիս ամիսին,
Ծնողք նըստած ծառի տակը միասին,
Անմեղ թըռչնոց լըսում էին երգերը.
Մին էլ հանկարծ թոթափեցան ճյուղերը.
Բուեճը նըստավ ծառի վըրա ու գոռաց.
Հորը, մորը պատճառելով սուգ ու լաց.
«Ձեր աղջիկը անբախտ Նազլուն չէ՛ կենդան,
Էլ դուք նորան տեսնելու չե՛ք հավիտյան,
Թըռավ կորավ արև խըղճուկ որբուկին,
Երկնից տիրոջ ավանդեց նա իր հոգին»:
ՔԱՋ ՎԱՐԴԱՆ ՄԱՄԻԿՈՆՅԱՆԻ ՄԱՀԸ
ՎԻՊԱՍԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Բարեկամական նվեր Մկրտիչ Սանասարյանին
1
ՆԱԽԵՐԳԱՆՔ
Ո՜վ լուսի՛ն, լուսի՛ն, էլ քանի՞ էդպես
Դալկացած, տըժգույն, տըխուր երևես.
Այդ թխպոտ ամպե՞րն քեզ զարհուրեցին,
Բոցոտ կայծակնե՞րն քեզ այլայլեցին.
Երկնից կամարի գեղը դու ես լոկ,
Աստեղց մեջ չըկա քեզ նըման ոչ ոք.
Մի՞թե նախանձից թափել է գույնըդ,
Չէ՛, ուրիշ գաղտնիք ունիս սըրտումըդ:
Ասա՛ ինձ, լուսին, ասա սրտաբաց,
Ինչո՞ւ է, ինչո՞ւ, դեմքըդ այլայլած.
Երբ մենք սև օրվան ունինք կարեկից,
Ասում են, կեսն է պակսում մեր ցավից.
Թըշվառին թըշվառն է միշտ մըխիթար,
Ո՞րտեղ կըգըտնիս դու քանց իս թըշվառ.
Քեզ պես մըտատանջ, քեզ պես անտերունչ,
Սըրտումս գաղտնիք, բայց լուռ, անմըռունչ —
Անցնում են օրերս, վա՛յ գըլխուս տալով,
Մարդկանց մեջ ուրախ, միայնակ լալով:
Լալիս եմ, լալիս արցունքըս հորդոր
Ցողում, վազում են աչքիցս ամեն օր.
Չեն պակասում, չեն, հառաչանք ինձնից,
Եվ այս սև օրվան չունիմ կարեկից:
Ամեն շընչավոր ունի մի ընկեր,
Միմիայն ինձնի՞ց պիտի պակսի սեր,
Եթե դու էլ ես թըշվառ ինձ նըման,
Իմ քաղցր խոսքը կլինի քեզ դարման.
Սըրտիդ խորհուրդը բա՛ց արա անկասկած
Ինչո՞ւ է, ինչո՞ւ, դեմքըդ այլայլած:
2
Լուսինը դող-դող ամպեր ճեղքելով,
Ինձ պատասխանեց լալագին ձայնով.
«Լըսե՛, մուսային պարկեշտ որդեգիր,
(Թե գըլխուս անցքին ես հետաքրքիր),
Շատ դար դես ու դեն ունայն շըրջելով,
Քեզ միայն գըտա ըզգայուն հոգվով:
Բայց մինչև այսօր չի գըտա ոչ ոք,
Որ իմ տխրության տաներ քիչ մի հոգ.
Ոչ ոք չը խըլեց դարդը իմ սըրտից,
Շատ դար ինձ ոչ ոք չեղավ կարեկից.
Շատ դար եմ պահել մայրագութ խնամով
Օտարի գաղտնին սըրտիս մեջ. բայց ո՞վ
Մի օր բարձրացուց աչքերը երկին
Ու կարեկցաբար հարցուց–«ո՛վ լուսին,
Ինչո՞ւ ես տըխուր, գունաթափ դիմոք,
Ի՞նչ ցավ է սըրտումդ, ի՞նչ վիշտ, ի՞նչ մորմոք»:
—
Գոհ եմ, գոհ քեզնից պարկեշտ բանաստեղծ:
Ինձ ըսփոփեցին քու խոսքերն անկեղծ,
Ինձ` որ համ-աշխարհ կարծում է անբան,
Միայն քեզ համար կբացվի իմ բերան,
Քու անուշ խոսքին և ես փոխարեն
Կըպատմեմ, ինչ որ անցավ իմ գըլխեն:
Դու այն կըպատմես բանիվ ներդաշնակ,
Հետնորդք կը հյուսեն քեզ դափնյա պըսակ.
Թո՛ղ քեզ խուժանը ատե, անարգե,
Նաև այդ` անվան քու շուք ու փառք է,
Ի՞նչ սեր ես խընդրում մարդկության ցեղից,
Ե՞րբ վարդ է քաղվել տատասկոտ տեղից,
Սերը նըմանից պետք է պահանջել:
3
ԼՈՒՍՆԻ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
Ի հոն են ծնել մեր հարքն առաջին,
Որք ետ Ադամա զաստված օրհնեցին:
Նահապետ:
Դե՛հ, լըսե՛:
Մի օր կապուտակ կամարն
Ողջ ծածկել էին աստղեր անհամար,
Ես էլ հարսի պես նոցա մեջ փըռված,
Հանդարտ գնում էի` դեմքըս քող առած:
Անցա լողալով ծովը Պոնտոսի,
Անցա քերելով կատարք Կովկասի.
Տեսա երեսըս Գեղամա ջրումը,
Զովացա փոքր-ինչ ձըկնոտ Վանումը,
Լույս տալով անցա շատ սարեր, դաշտեր,
Ուր խոր լըռություն, հանգիստ պատել էր:
Անխոնջ մըշակը հողի վրա պառկած,
Զովություն խընդրում էր մարմնուն հոգնած
Եզն ու գըրաստը նույնպես վաստակած
Խաղաղ դաշտի մեջ էին տարածած:
Հայո՛ց աշխարհիկ` բերկրության տեղիք,
Հայո՛ց բընություն, ա՛խ, հայ մանկըտիք,
Գեղորե՛ք, ավա՛նք, դաշտք ու արտորա՛յք,
Քաղա՛քք մարդաշատք, շե՛նք ու վանորա՛յք,
Ո՞ւր եք, ո՞ւր, հիմի ինչո՞ւ շուտ կորաք,
Ո՞վ ձեզ կործանեց, ո՞ր ձեռը վայրագ...
Այն գիշեր երնե՛կ էր հայոց երկրին,
Աստղերն էլ երկնից նորան փառք տվին,
Ու ես անցնելով նորա վըրայից,
Չէի կըշտանում վըրան նայելից:
4
Ուղիղ չորս շաբաթ այն օրից անցան,
Կատարեցի ես դարձյալ մի շրջան,
Ըշտապով անցա քաղաքներ, գեղեր,
Լեռներ, ծովակներ ու շատ-շատ տեղեր,
Կարոտով մըտա Հայաստան աշխարհ:
Դարձյալ գիշեր էր. մըռայլ ու խավար
Տիրել էր հայոց առատ դաշտերը.
Բայց ա՛խ, ուր էին հունձք ու արտերը,
Ո՞ւր էր այն հայոց անխոնջ գեղջուկը,
Ո՞ւր էր հաստավիզ նորա գոմշուկը,
Ո՞ւր էին խեղճի արորն ու սամիք,
Կամ ո՞ւր մըշակի պարտեզն ու այգիք:
Սև ծուխ է պատել հայոց երկընքին,
Գեղեր, քաղաքներ տված կըրակին,
Անողորմ էրվում, տոչորվում էին,
Բոցեղեն լեզուքն հասնում ամպերին,
Դժոխք էր տեսիլն խեղճ հայոց երկրին…
Բայց քեզ ո՞վ նյութեց այդքան մեծ չարիք.
Երկնացող պարտե՛զ, հայոց աշխարհի՛կ.
Նախանձ էր տիրել այդ մարդի սըրտում,
Թե՛ օձ էր բընել նորա չար հոգում...
Այո՛, նախանձ էր, նախանձ դարևոր,
Որ մարդուս սիրտը այրելով բոլոր,
Իսկ և իսկ սաստիկ, ահեղ ճայթմունքով
Դուրս ցայտում, վազում է մեծ հոսանքով.
Ինչպես այն սարերն դըրսից հանդարտիկ,
Որոց վըրա հալվում չէ՛ փափուկ ձընիկ,
Հանկարծ կայծակներ ծընում են ծոցից,
Քաղաքներ ամբողջ այրվում են բոցից.
Այդպես նախանձի սերմունք սըպըրդած
Հազկերտ արքայի սըրտի մեջ, հանկարծ
Հարյուր հարյուրով պտուղներ ծընուցին,
Պըտո՛ւղք– արժանի գեհենի հընձին:
5
Տեսա Ավարայր սարսափած ահից,
Անթիվ զորք նորա տիրել էր պարսից.
Հայոց գընդիկն էր համարձակ ու քաջ
Քըմծիծաղ դեմքով կանգնած էր առաջ:
Ծագեց արևը. կատարք շողշողուն
Երևան եկան հայոց սարերուն,
Անոսր ամպերը կարմիր, ծիրանի
Գույներով ներկած` զարդ էին երկնի:
Ավետիս կարդաց նորեկ արևուն
Քաղցր տաղերով արտույտն արտերուն.
Տըղմուտը հեռվանց անուշ խոխոջով
Քերում էր ափերն փըռված վարդերով:
Հանդես էր բնության. միմիայն մարդը
Այն օր չէր կազմում բընության զարդը.
Ուրիշ մըտածմունք էր նորա հոգում,
Չար ոխ, չար նախանձ ու ատելություն,
Ճակատ ճակատի կանգնած անվեհեր,
Հայոց քաջորայք, պարսից կըտրիճներ,
Պատրաստ են չափել ուժերը բազկին,
Արյամբ կըշտացնել ծայրը նիզակին.
Սանձակոծ ձիանք, անճոռնի փըղեր
Հողն էին փորում ոտով անհամբեր…
Հանկարծ բանակից դուրս եկավ ՎԱՐԴԱՆ
Ու ահեղ կըռվին տվեց նա նըշան:
6
Հառաջ մատիք ինձ լսել,
Շառավիղք քաջին Հայկա,
Ես կամիմ ձեզ արդ պատմել
Զազգասեր գործ Վարդանա:
Գաբրիել Պատկանյան
ՎԱՐԴԱՆ — զորավար իր ազգեն ընտրած,
Արյան դաշտի մեջ ՔԱՋ հանդիսացած,
Սըրտացավ Հայոց դառը վիճակին,
Ոտք հանեց նոցա ընդդեմ գոռ պարսկին:
Չըկարաց տանել նորա վեհ հոգին
Կրոնի հալածմունք սիրելի ազգին,
Թըրովն ու խաչով տվեց մեծ երդում—
Հաղթել կամ փառքով ընկնել գոռ դաշտում:
Եվ զորքը նույնը երդմամբ կըրկնեցին,
Մարմինքն ու հոգիքն ազգին գոհեցին:
Վերին ներշընչմամբ Վարդան քա՛ջ գիտեր,
Որ օրհասական այն օր վերջինն էր.
Բայց նա ըստրկի կյանք վարել չընտրեց,
Ծընընդով ազնիվ` ազնիվ մահ խընդրեց:
Չէ՛ր նա կուրացած նըշույլքով բախտին.
Բայց չէր էլ զըզվել օրերով կյանքին.
Նա քաջ էր մարմնով, հոգվով էլ վեհանձ,
Կիրքերը նորա բնավ չէին անսանձ,
Առտընին կյանքում ծընող բազմագութ,
Բանակի մեջը զորավար հըմուտ:
Պարիսպ ամրակուռ հայրենյաց համար,
Ամեն մի հայի հույսն ու մխիթար:
Բայց իր թշնամյա՞ց... ահեղ հալածիչ,
Դեմ ու դեմ կռվող, բայց ո՛չ նենգ պատրիչ.
Քանի որ ոսոխն թուր ուներ ձեռին,
Վարդանն էր նորա ահեղ թըշնամին.
Բայց երբ դըներ նա զենքըն իր գետին,
Վարդանն էր նորա պաշտպան առաջին.
7
Թընդաց սըրտերը արի հայերուն,
Սանձերը թողած նըժույգ ձիերուն,
Աջ ձեռքին թըրեր, ձախերին` վահան,
Քաջ-քաջ վազ տվին պարսից հանդիման:
Գըրոհն էր ահեղ սըրտոտ հայերուն,
Գետերի նըման թափեցին արյուն,
Մահը անփախուստ էր նոցա աչքին,
Խիստ թանկ ծախեցին մահերը պարսկին,
Երկար չըտևեց այս անգամ կռիվը,
Շատ շուտ քիչացավ հայերու թիվը,
Մընացորդք քաջաց նախանձ բերելով,
Ընկան կոտորած պարսից թըրերով.
Մընաց լոկ Վարդան իր բուռ քաջաց հետ.
Սորա առաջ գունդք պարսից անհեթեթ:
Չըսարսեց նորա վեհանձըն հոգին,
Տեսնելով անշուշտ վըտանգ առաջին,
Սըրեց պեխերը, նայեց աջ ու ձախ,
Իր բուռ քաջերուն ասաց դեմծիծաղ.
«Տըղե՛րք, ահա մեզ մի կարճ ճանապարհ,
Որով այս երկրից երթանք նոր աշխարհ,
Ուր մեր քաջ նախնիք կան մեզ անհամբեր
Փառաց պըսակով շատ ու շատ դարեր.
Տա՛նք վերջին բարևն, աշխարհին հայոց,
Որ սընուց գըթով մեզ տղա տիոց.
Առանց հայրենյաց մեզ մութ է աշխարհ,
Հայաստան էր մեր միակ մըխիթար.
Կորավ Հայաստանն, էլ ի՞նչ հույս մընաց,
Մեր կյանքըն ի՞նչ է, թե ոչ սուգ ու լաց.
Այո՛, տանն ունինք ծնողք, ընտանիք,
Թո՛ղ կորչին, երբ որ կորավ Հայրենիք.
Գո՛նե մեր հետնորդք կասեն մեզ համար,
Արցունք թափելով աչքից անդադար,
Երանի՛ էր ձեզ, ո՛վ որդիք փառաց,
Որ դուք չըտեսաք կորուստն հայրենյաց.
Ձեր կյանքն էր ազնիվ` ազնիվ մահ առիք.
Ձեզմով կըպանծա հավետ Հայրենիք,
Ձեր կյանքն կլինի հետնոց օրինակ,
Ինչպես մեռնելը ձեզնից սովրեցանք.
Ինչ որ ունեիք` ազգին արիք զոհ,
Ազգն հավիտյան կըմընա ձեզ գոհ:
Քընից հառնելիս կամ քուն մտնելիս,
Միշտ ձեզ կըհիշենք մենք աղոթելիս,
Մեր անմեղ մանկանց տըխուր օրորով,
Ձեր գըլխու անցքը կըպատմենք երգով:
Ձեր անկման տեղը կրոնասեր մարդիկ
Կդարձնեն անշուշտ աղոթո տեղիք,
Ձեր մարմինն ամեն մի հայի համար
Կըդառնան մասունք սըրբոց փըրկարար.
Հանգե՛ք, դյուցազունք, հանգե՛ք հավիտյան,
Ձեզ միշտ կըհիշե ձեր մայր-Հայաստան»:
Ասաց ու լըռեց:
Երկու աչերից
Ցողացին արցունք` ինչպես ցող երկնից.
Ուժգին ա՛խ քաշեց անվեհեր սըրտեն
Բայց այդ ախը չէր թըշնամու ահեն:
| Следующая страница | ||