Շիրվանզադե Ալեքսանդր՝ Արսեն Դիմաքյան | |
— Պապա, չկարծեք որ ես առանց ձեզ մի այդպիսի քայլ կանեի: Ես ինքս մտադիր էի այս օրերս ձեզ հայտնել և ձեր համաձայնությունը խնդրել:
— Լադնո, լադնո, ես համառ ու կոպիտ հայրերից չեմ, որ հակառակեմ: Ես ժամանակակից մարդ եմ, մոդեռն, բան հասկացող եմ: Շատ ուրախ եմ, շատ ուրախ եմ, է՛հ, գնա, որդի, աչքերիցդ երևում է՝ Բարաթովների ցեղից ես: Հաջողություն, ոտներս ծածկիր այն պլեդով, այ, այդպես, ախ, ի՞նչպես տխուր է մենակ կյանքը, գնա...
Եվ ծերունին, յուր հոգնած գլուխը թեքելով բազկաթոռի մեջքին, աչքերը խփեց, կարծես, նիրհելու համար:
Մարտ ամսի վերջն էր, երբ Բարաթյանի և Գայանեի մեջ, վերջապես տեղի ունեցավ բացարձակ խոսակցություն: Տարօրինակ էր այդ օրը Գայանեի դրությունը: Վերադառնալով տուն, նա փակվեց սենյակում, ոչ ոքի չէր թողնում այնտեղ մտնել: Վերջապես, նրա իղձը կատարվեց: Նա վաղուց գիտեր, որ սիրվում է, բայց այլ էին լուռ նշանները, այլ էր բերանացի խոստովանությունը: Եվ Բարաթյանը բաց արեց նրա առջև յուր սիրտը, այն մարդը, որ բոլոր երիտասարդների շարքում միակն էր, որ գրավել էր Գայանեին: Այդ երիտասարդի մեջ, օրիորդի կարծիքով, կային բարոյական ուժ, խելք և արտասովոր ձիրքեր: Առանձնապես սիրելի էր Գայանեի համար նրա կիսաանփույթ և կիսահեգնական վերաբերությունը կյանքին: Նա հավատացած էր, որ եթե Բարաթյանը չի ոգևորվում, — որովհետև ոգևորվելու բան չի տեսնում, եթե լրջորեն չի վիճում, չի տաքանում, ինչպես Դիմաքսյանը կամ ուրիշները, — որովհետև խելքով իրան հավասար մարդկանց չի հանդիպում: Նա համոզված էր, որ հաճոյախոս, կատակասեր երիտասարդի ներքին աշխարհը պարունակում է հարուստ գանձ, և այդ գանձր վերջ ի վերջո պետք է երևան գա ու ամենքին հիացնի: Հաճախ նա ուզում էր իմանալ, թե ի՞նչ է այդ բանը, կամենում էր արժանանալ երիտասարդի հավատարմությանը: Բայց Բարաթյանը երբեք չէր դավաճանում յուր մշտական սովորույթին: Նա օրիորդի հետ ևս վարվում էր այնպես, ինչպես ուրիշների հետ, հեգնելով և կատակելով: Եվ Գայանեն չէր վիրավորվում այդ բանից, ընդհակառակը, նա դեռ իրան անարժան էր համարում Բարաթյանի հավատարմությանը:
Իսկ ա՞յժմ... այժմ նա սիրված է նրանից: Ուրեմն Բարաթյանը նրա հավասարն է, այլևս նրանց մեջ գաղտնիք չի կարող և չպետք է լինի:
«Ես երջանիկ եմ», կրկնում էր նա անդադար մտքում, հետ ու առաջ անցուդարձ անելով յուր սենյակում: Եվ այդ երջանիկ առանձնության մեջ նա չէր ուզում, որ մեկը խանգարի նրան: Նա մինչև անգամ ճաշի էլ չնստեց տնեցիների հետ, պատճառելով, թե տկար է: Սակայն տիկին Բախտամյանը մտավ նրա սենյակը, խանգարեց նրան և մի հայացքով ամեն ինչ հասկացավ:
— Չլինի թե ուզում եք առանց մեզ հարսանիք անել, — արտասանեց տիկինը դառն հեգնությամբ:
— Վաղը նա կգա քեռիի և քեզ հետ խոսելու:
— Բարի գալուստ, մրմնջաց տիկինը, շրթունքները կրծելով:
Գայանեն այնքան ոգևորված և հափշտակված էր յուր բախտով, որ նրա հուզմունքը այս անգամ չնկատեց: Նա միայն մի բան էր ցանկանում, տիկինը իրան մենակ թողնի, չխանգարի նրա երջանիկ րոպեները:
Հետևյալ օրը Պյոտր Սոլոմոնիչը սուրճ խմելով լրագրներ էր կարդում, երբ ծառան հայտնեց, թե Բարաթյանը ուզում է նրան տեսնել: Պատկառելի բուրժուան իսկույն հասկացավ, որ այս անգամ երիտասարդը կարևոր գործի համար է եկել, քանի որ մինչև այժմ նա երբեք յուր գալստյան մասին այդպես չէր ազդարարել ծառայի միջոցով:
Բարաթյանը հագնված էր սովորականից լավ և խնամքով: Նրա դեմքը արտահայտում էր անսովոր լրջություն, իսկ աչքերի մեջ նկատվում էր խորին ակնածություն Պյոտր Սոլոմոնիչից: Այս բանը մեղմացրեց ծերունու սիրտը: Նա ընդունեց երիտասարդին համեմատաբար ավելի հարգանքով, քան երբևէ ընդունել էր:
Բարաթյանին հարկավոը էր մի փոքր կողմնակի բաներից խոսել, որպեսզի մի կերպ խոսք բաց անե յուր նպատակի մասին: Ուստի նա դիպլոմատիական հմտությունով սկսեց բավական հեռվից և ապա հետզհետե մոտեցավ բուն գործին: Պյոտր Սոլոմոնիչը լսում էր նրան լուռ, մերթ ակնոցը դնելով քթին, մերթ հանելով: Կարծես, նա փորձում էր — ապակիներո՞վ լավ կհասկանա լսածը, թե՞ առանց ապակիների: Երբ Բարաթյանը ասելիքը վերջացրեց և գլուխը ուղիղ պահած խորին պատկառանքով պատասխանի էր սպասում, Պյոտր Սոլոմոնիչը նորից հանեց ակնոցը և սկսեց նայել յուր բաճկոնակի կոճակներին: Թվում էր, որ նա դրսից է խորհրրդակցում յուր սրտի հետ հանդիսավոր առաջարկության մասին: Ձայն եկավ ներսից, թե իսկի էլ վատ չէ Բարաթյանի նպատակը: Նախ, վերջապես, պետք է Գայանեին մեկի հետ ամուսնացնել, երկրորդ, այդ Բարաթյանը, աստված վկա, վատ երիտասարդի չի նմանվում: Գայանեի համար է եղել նրա այցելությունը. կնշանակե Պյոտր Սոլոմոնիչը իզուր էր նրան ատում, կարծելով, թե... էհ, վերջապես...
— Պարոն Բարաթյան, գուք Գայանեին անկե՞ղծ եք սիրում:
Սիրում է անկեղծ և շատ է սիրում:
— Պարոն Բարաթյան, ձեր հորը՝ Գերասիմ Գերասիմիչին ասե՞լ եք, թե ուզում եք Պյոտր Սոլոմոնիչ Բախտամովի քրոջ աղջկա հետ պսակվել:
Իհարկե, ի՜նչ ասել կուզե: Նա այն երիտասարդներից չէ, որ առանց իրանց ծնողների հաճության են ամուսնանում:
Երիտասարդի պատասխանները դուր եկան Պյոտր Սոլոմոնիչին: Ծերունին գլուխը հավանական ձևով շարժեց և այս անգամ աչքերը հառեց դիմացինի կոհակներին:
— Մի բան էլ կա:
— Հրամայեցեք, Պյոտր Ստլոմոնիչ, ձեր խոնարհ ծառան եմ:
— Մեր ժամանակում ընտանիք պահելը մի քիչ դժվար է:
— Այսինքն ի՞նչպես:
— Շատ փող է հարկավոր:
Բարաթյանը ստանում է տարեկան 2 000 ռուբլի ռոճիկ, ապրում է յուր հոր տանը և ամուսնանալուց հետո էլ պետք է այնտեղ ապրի: Բացի դրանից, հայրը խոստանում է նրան ամսական 200 ռուբլի:
— Հայր ինչքա՞ն կարողություն ունի, ամոթ չլինի հարցնելը:
— Մեր տունը տեսե՞լ եք: Պյոտր Սոլոմոնիչ:
— Լաավ: Գրավ դրած — չէ՞ :
— Ոչ:
— Արժե ութսուն հազար:
— Օրթաճալումն էլ մի այգի ունենք:
— Գրոշ չարժե: Փո՞ղ, բա՞ն:
— Հաստատ չգիտեմ, բայց, կարծեմ, իմ մասը մոտ քսան-քսանհինգ հազար զուտ փող կլինի:
Պյոտր Սոլոմոնիչը լռեց և դարձյալ նայեց յուր կոճակներին: Բարաթյանի պատասխանները բոլորովին գոհացուցիչ էին, խելոք մարդը այդ կարողությունով կարող է շատ լավ ապրել: Բայց ի՞նչ օրինավոր երիտասարդ է, օժիտի մասին իսկի մի խոսք: «Արի սրան փորձեմ», մտածեց նա:
— Պարոն Բարաթյան, ես Գայանեին աչքիս լույսի պես եմ սիրում:
— Իհարկե, իհարկե, ես շատ լավ գիտեմ:
— Համբերեցե՜ք: Հանգուցյալ քույրս մեռնելիս ինձ ասաց, «Պետրոս, աղջկանցս փողոցներում չթողնես»: Գայանեն տասներեք տարեկան էր, Օվսաննան հինգ տարեկան, երբ նրանց բերեցի իմ տուն: Ինը տարի վեց ամիս է նրանց պահում եմ ու մեծացնում: է՛հ, բան է, ժամանակիս երիտասարդ եք, կարելի է մտածում եք օժիտի մասին, պարզն եմ ասում, Գայանեն ոչինչ չունի:
«Խորամանկություն ես անում, բարեկամ, ինձ խաբել չես կարող», մտածեց Բարաթյանը:
Նա բարվոք համարեց առայժմ հրաժարվել օժիտի գաղափարից: Ի՞նչ օժիտ, ի՞նչ բան, նա շատ ստոր մարդ կլիներ, եթե Գայանեի հետ կամենար փողի համար ամուսնանալ: Ոչ, ոչ, նա սիրում է օրիորդին և միայն նրան է ուզում, թեկուզ առանց կոպեկի, թեկուզ մերկ էլ տաք, նա չի հրաժարվի:
— Մալադչինա, — գոչեց Պյոտր Սոլոմոնիչը միանգամայն հիացած, — լավ տղան այդպես պետք է անի:
Հազիվ նա արտահայտել էր յուր հիացումը, երբ դռները կամացուկ բացվեցին և հանդարտ քայլերով ներս մտավ տիկին Բախտամյանը: Պյոտր Սոլոմոնիչը ուզեց պատմել նրան, բայց տիկինը ձեռի շարժումով հասկացրեց, թե տեղյակ է բանին:
— Երևի, եթե ինքս եկած չլինեի, դու ինձ չէիր կանչիլ, ասաց նա վիրավորված եղանակով:
— Փաա՛, ոնց չէ, դու Գայանեի համար մայր ես:
— Նա ինքը ինձանից տասնապատիկ լավ մայր է իրան համար:
— Է՛ է, հիմա ասա տեսնենք, համաձա՞յն ես:
— Ի՞նչ ասել է «համաձայն ես»: Ես կամ դու ի՞նչ իրավունք ունինք, խոմ մեր պապերի ժամանակր չէ, այժմ աղջիկը ում հավանում է — նրան է գնում: Միայն ես մի բան եմ ուզում ասել, պարոն Բարաթյան, լավ մտածեցեք, շատ չե՞ք վռազում պսակվելու, դուք այնքան երիտասարդ եք, որ...
— Չէ՞ որ Գայանեն էլ երիտասարդ է, — ընդհատեց Պյոտր Սոլոմոնիչը:
Տիկինը ուսերը վեր քաշեց և ժպտալով պատասխանեց:
— Ինչո՞ւ, շատ էլ երիտասարդ չէ, ես ու նա համարյա միասին ենք մեծացել, մարդ չպիտի թաքցնի պակասությունը, բավական հասակով է:
— Հասակի մասին խոսելը ավելորդ եմ համարում, — ասաց Բարաթյանը, չզգալով, թե որքան վիրավորում է տիկնոջը — միայն ես ձեր համաձայնությունն եմ խնդրում:
— Ես համաձայն եմ, — գոչեց Պյոտր Սոլոմոնիլը բանին վերջ տալու համար:
— էհ, տա աստված —, որ բախտավոր լինեք, — ավելացրեց տիկինը հառաչելով:
Բարաթյանը թույլ տվեց, որ Պյոտր Սոլոմոնիլը համբուրի յուր ճակատը, իսկ ինքը համբուրեց տիկնոջ ձեռքը: Նա տիկնոջ հետ վարվում էր խորին որդիական հարգանքով և անսահման համեստությամբ: Մի բան, որ թե Պյոտր Սոլոմոնիչին շատ դուր եկավ և թե նրա սրտից չնշեց կասկածի վերջին նշույլն անգամ...
XII
Չարագուշակ երեկոյից հետո Դիմաքսյանը առհասարակ տնից չէր դուրս գալիս, բացի դպրոց գնալուց: Այժմ նա կատաղած էր ոչ միայն հակառակորդների, այլև ամբողջ հասարակության, նույնիսկ մարդկության դեմ: Ինչպե՞ս նա սառնարյուն կրեր այն բոլոր ատելությունները, ծաղրը, արհամարհանքը, որոնց հանդիպում է ամեն քայլափոխում:
Դպրոցը նա այժմ հանգիստ էր թողել, նրա մեջ տեղի ունեցած զեղծումները շատ էլ չէին զբաղեցնում նրա միտքը: Այս պատճառով պաշտոնակիցները և հոգաբարձուները բավական հաշտ էին նրա հետ, վերջապես, նա ինքը առայժմ մասամբ գոհ էր: Նրա հարձակումները անհետևանք չէին մնացել, հոգաբարձուների մեջ դպրոցի համար նոր շենք կառուցանելու խնդիր էր հղացել: Նրա ցանկացածն էլ առայժմ այդ էր, մնացյալը ապագայի խնդիր էր: Ուստի առժամանակ նա լռեց:
Բայց նա նյութում էր մի ավելի կատաղի կռիվ: Դա մի առանձին գրություն էր «Հասարակություն և անհատ» անունով: Պետք է ապացուցաներ, թե ընդհանուրի քաղաքակրթության հիմքը անհատն է. քանի որ չկան բարոյական անհատներ — չի կարող լինել և բարոյական հասարակություն: Սակայն լոկ գրելը նրան չէր գոհացնում: Նա ձգտում էր գործով ու խոսքով էլ մաքառել ամբոխի տգիտության դեմ: Եվ այստեղ նրա առջև, կանգնում էր մի խոչնդոտ: Այդ տեսակ կռիվ մղելու համար նախ հասարակ ուսուցչի պաշտոնը շատ աննշան էր, երկրորդ, անհրաժեշտ էր նյութական անպայման անկախություն: Սա գիտեր, որ եթե հոր հետ հաշտվի, կարող է օգտվել նրա կարողությունից: Բայց, միևնույն ժամանակ, չէր զղջում յուր արածի մասին և երբեք չէր համաձայնվիլ խոնարհվել ծերունու առջև, ներումն խնդրել նրանից:
Բարաթյանի նշանադրության լուրը հաղորդեց նրան Մսերյանը, որ լսել էր Սալամբեկյանից: Իդեալիստին հայտնի էր, որ Դիմաքսյանը հակված է դեպի օրիորդ Գայանեն: Ուստի նրա բարի սիրտը թույլ չտվեց այդ փափուկ խնդրի մասին խոսքը երկարացնել և միայն ասաց:
— Ով ուզում է հասարակությանը ծառայել, չպիտի ամուսնանա:
Դիմաքսյանը այս խոսքերի մեջ զգաց ճշմարտության մի մաս: Նա չվիճեց, բայց և չկալռողացավ այլևս թաքցնել յուր սրտի գրգիռը: Երկու ընկերների մեջ բացվեց մտերիմ խոսակցություն: Վաղուց Դիմաքսայնը զգում էր այս տեսակ խոսակցության պահանջ, վաղուց ցանկանում էր բանալ յուր սրտի գաղտնի ծալքերը մեկի առաջ: Գուցե այդպիսով թեթևացներ յուր հոգու ծանր բեռը: Եվ ո՞ւմ առջև կարող էր պարզախոս լինել, եթե ոչ Մսերյանի, որին հավատում էր լիովին և որի անկեղծությունը անկասկածելի էր նրա համար:
ճիշտ է, նա սիրում է Գայանեին, ճիշտ է, չկարողացավ հանդուրժել կանացի հրապույրներին: Բայց նա յուր սերը օրիորդին չարտահայտեց, որովհետև ինչ հետևանքի կարող էր հասնել: Միթե մի օրիորդ, որ ինքը գեղեցիկ է, կարո՞ղ էր նրան հավանել:
«Ի՞նձ, այլանդակի՞ս...»:
Կարո՞ղ էր գերադասել մի ուրիշից, այն մեկից, այո, այն ուրախ և ճարպիկ, գեղեցիկ և սալոնական Բարաթյանից: Բայց կա և մի ուրիշ, ավելի զորավոր պատճառ, որ ստիպում էր նրան լռել, նույնիսկ այն տաք րոպեներին, երբ նա կարծում էր, թե անկարող է լռել: Եթե Գայանեն նրան մերժեր և հետո դառնար Բարաթյանի կինը, նա կխելագարվեր: Ինքնասիրությունը նրան կսպաներ: Այո, նա շատ ինքնասեր է, չափազանց, այդ ինքն էլ գիտե: Բայց մի՞թե չի հասկանում, թե դա բարոյական հիվանդություն է, մի՞թե խելքը չի բողոքում դրա դեմ: Քանի՛-քանի անգամ նա ինքն իրան դատապարտել է, նախատել, հանդիմանել այդ մասին, բայց իզուր: Նրա եսը նրա մեջ մի չար օձ է: Գիշեր ու ցերեկ այդ օձը արթուն օղակված է ներսումը: Բավական է մի թույլ շշուկ, մի նուրբ շոշափում, և նա ամեն վայրկյան պատրաստ է գալարվել, բանալ բերանը, ցցել սուր ատամները նրա սրտի մեջ և թափել այնտեղ յուր սոսկալի թույնը: Ահա հենց այդ օձն է նրան ստիպում լինել միշտ դյուրագրգիռ, միշտ բարկացկոտ, միշտ պատրաստ չար վհուկի պես ճիրանները խրել առաջին պատահած հակառակորդի կոկորդին:
— Սմբատ, մի մեղադրիլ ինձ, մի՜ հայհոյիլ, ես քեզ խոստովանում եմ այն, ինչ որ երբեմն ինքս ինձ ամաչում և վախենում եմ խոստովանել: Բացատրի՜ր միայն ինձ, ինչո՞ւ ես այդպես եմ, ինչո՞ւ բնությունը դրել է իմ սրտի մեջ այդ վիշապին...
Նրանք նստած էին հյուրանոցի մի առանձին սենյակում, ուր ոչ ոք չկար: Մոտ կեսգիշեր էր: Ընթրիքը նոր վերջացրել էին: Սեղանի վրա դրված էին մի շիշ գինի և երկու բաժակ:
Մսերյանը լսում էր ընկերոջը լուռ, մտերիմ բարեկամի խրախուսող հարգանքով, հավանություն տալով նրա յուրաքանչյուր դարձվածին: Կար այդ մարդու մեջ մի բան, որ խորին հավատ էր ներշնչում և դիմացինին տրամադրում էր պարզել նրա մոտ սրտի ամենանվիրական զգացումները այն անդրդվելի համոզմունքով, որ գաղտնիքը կմնա նրա մոտ գաղտնիք մինչև գերեզման:
Ավարտելով յուր խոստովանքը, Դիմաքսյանը գլուխը հենեց ձեռի ափին և հայացքը հառեց անորոշ տարածության մեջ:
Վերջապես, Մսերյանը խոսեց: Նա յուր ընկերոջ հոգին հասկանում է, հասկանում է, ինչ է այն բանը, որին թունավոր օձ է համարում: Այո՜, նա թունավոր է, բայց միայն Դիմաքսյանի մեջ չի գտնվում նա: Մի-մի այդպիսի օձ նստած է ամեն մի մարդու կրծքի տակ և գիշեր-ցերեկ կրծում է նրա սիրտը, թուլացնում է նրա հոգին, ծծում՝ է նրա կյանքի հյութը: Մի տարբերություն կա Դիմաքսյանի և ուրիշների մեջ, նրա սրտի օձը ավելի մեծ է, ավելի թունավոր և ավելի արթուն ու զգայուն: Եվ ինչո՞ւ, որովհետև նրա միտքը ևս ավելի բարձր, սիրտն ևս ավելի ընդարձակ է:
— Ոչ, — գոչեց իդեալիստը զգացված, բռնելով ընկերոջ բազուկը, — վկա է աստված, կյանքիս երեսուն ու հինգ տարվա ընթացքում ոչ մի անգամ ոչ մեկին չեմ շողոքորթել, թեև կարիք ունեցել եմ շողոքորթելու... Բայց կգա ժամանակ, և ես համոզված եմ նրա գալուն, որ դու խելքիդ ուժով կջախջախես այդ օձի գլուխը: Այնուհետև քո մեջ կմնա միմիայն մարդը, կատարելագործված, կյանքի քուրայում ձուլված և զտված մարդ: Հիշո՞ւմ ես այն երեկոն, երբ դու քեզ դժբախտ անվանեցիր: Ես ասացի, դու ամենա բախտավորը կլինես մարդկանց մեջ: Եվ կլինես: Սպանիր այդ օձին, և դու կտեսնես, որ ես չեմ սխալվում, ինչպես չեմ սխալվում, թե կգա ժամանակ, որ անհատի բոլոր մանր ինստինկտները կենթարկվեն ընդհանուրի երջանկության պահանջներին...
Դառն և վշտալի ժպիտը մթագնվեց Դիմաքսյանի երեսը: Շատ է աշխատել նա ջախջախել հրեշին, շատ է ճգնել ազատվել նրա տանջանքներից, բայց իզուր: Ծովային պոլիպի պես հարյուրավոր ճանկերով նա բռնել է նրա ամբողջ էություը և սեղմում է անխնա:
— Ահա, հենց այժմ, այս վայրկյանիս, դու խոսում ես, իսկ նա արթնանում է: Ես վշտանում եմ, ինչո՞ւ դու պետք է ինձ խրատես, ինչո՞ւ ես միմիայն իմ և իմ խելքին չպիտի հավատամ:
— Տարիների փորձը կտա քեզ այն զենքը, որի մի հարվածով կկտրես նրա հարյուրավոր ճանկերը: Ապրիր, գործիր և կտեսնես:
Նրանք լռեցին: Արդեն ուշ գիշեր էր: Սպասավորը հավաքում էր հյուրանոցի աթոռները: Նրանք վեր կացան և դուրս եկան:
Երբեմն Դիմաքսյանը փողոցում տեսնում էր Բարաթյանին Գայանեի հետ թև թևի տված զբոսնելիս: Նա միշտ ճանապարհը փոխում էր, որ երես առ երես չհանդիպի նրանց: Դա արդեն ավելի էր, քան թե հասարակ նախանձը: Դա զուտ տանջանք էր: Տառապում էին նրա սրտի բոլոր թելերը, և տառապանքի պատճառը դարձյալ նա էր, այն օձը: Երջանիկ Մսերյան, ի՞նչպես կարողանա սպանել վիշապին, երբ քաջություն չունե հանդիպել անգամ մի ուրիշի երջանկությանը, որ յուր ապերջանիկ լինելն է ցույց տալիս:
Այդ օրերը նա յուր հիշատակարանի մեջ մտցրեց հետևյալ տողերը.
«Եթե բնությունը իմ այս փոքրիկ մարմնի մեջ դրած լիներ մի փոքրիկ և սառն սիրտ, միթե ավելի բախտավոր չէի լինիլ: Ինչո՞ւ այսքան զգայուն եմ, ինչո՞ւ սիրտս լիքն է անզուսպ կրքերով, ո՜չ խոլական կրքերով, այլ սիրելու և ատելու բուռն ավյունով»...
Նա փորձում էր յուր վիշտը մոռանալ գործերի մեջ խորասուզվելով: Դպրոցում սկսվել էին հարցաքննությունները: Առայժմ գոնե առերես պաշտոնակիցները հաշտ Էին նրա հետ: Մի անգամ միայն նա չկարողացավ իրան զսպել, երբ տեսուչը մի աշակերտի անվանեց «արջի զավակ»: Բայց վեճը սուր կերպարանք չստացավ: Գործերի դրությունը շատ խառն էր. արձակուրդների ժամանակը մոտենում էր, հակառակորդները չկամեցան բաժանվել:
Քննությունները նոր էին վերջացել, երբ Դիմաքսյանը մի օր հեռագիր ստացավ, թե հայրը հիվանդ է և անհապաղ պահանջում է նրան: Որքան էլ անհաշտ լիներ, սակայն դժգոհությունը նրա մեջ տեղի տվեց որդիական զգացմանը: Նա շտապեց ուղևորվել հայրենիք, որ երկու օրվա հեռավորություն ուներ Թիֆլիսից: ճանապարհին նա կարծում էր ծերունին արդեն մեռել է: Խղճի խայթոցը տանջում էր նրան, ինչո՞ւ որդիական սերը մոռացավ ծերունու կամակորության պատճառով, Սակայն քանի մոտենում էր հայրենի քաղաքին, այնքան խայթոցը մեղմանում էր, Մի՞թե նա չէր սիրել հորը: Ոչ, նա միայն յուր աշխարհայացքը չկամեցավ ենթարկել նրա համառ կամքին: Գաղափարի մարդ է, պարտավոր էր այդպես անել:
«Ես կատարել եմ իմ բարոյական պարտքը, ինչո՞ւ եմ հանդիմանում ինձ»:
Այս խորհրդածություններով նա ոտք դրեց այն տան շեմքը, ուր ծնվել էր, սնվել և մինչև տասն ու հինգ տարական հասակը ապրել: Չկա այլևս այն ահագին գամփռը, որ գիշեր-ցերեկ հսկում էր այդ տան դռները և որի հետ նա շատ էր խաղ արել: Պարտեզի ծառերը միայն ողջունեցին նրա գալուստը: Դարավոր կաղամախները խշխշացնում էին իրանց հղկած փայլուն տերևները սպիտակ ճյուղերի մեջ: Եվ նրանց վեհ ու վիթխարի տեսքը պատկառանք էր ազդում: Հաստաբուն, թթենիները արձակում էին նրա ոտների տակ իրանց հասուն պտուղները: Իսկ արեգակի ուրախ շողքերը, ծառերի խիտ տերևների միջով անցնելով, խնամքով մաքրված գետնի վրա հազարավոր նախշեր էին գոյացնում: Այդ բոլորը խոսում էին նրա հետ անցյալի լեզվով և նրա սրտի մեջ զարթեցնում քաղցր հիշատակներ: Ընդարձակ տան մեջ տիրում էր մենաստանային լռություն: Նա շտապով անցավ լայն պատշգամբը, ուր այնքան նա վազվզել էր յուր քույրերի հետ: Նա մտավ մի նեղ, մութ նախասենյակ և այնտեղից ուղղակի հոր ննջարանը:
Ծերունին կենդանի էր: Անկողնի մեջ նստած, վերմակը ուսերին քաշած, հիվանդը նայում էր ցած, երբ ներս մտավ նրա միակ արու զավակը՝ երկար կոշիկները հագին, ոտից մինչև գլուխ փոշիի մեջ փաթաթված: Անկողնի առաջ կանգնած էր մի շիկահեր տղամարդ, ձեռները փորի վրա դարսած, հլության դրոշմը ճակատին: Նա սպասում էր հիվանդի հրամաններին, և թվում էր, որ պատրաստ է ծերունու մի խոսքով կրակի մեջ նետվելու: Այնինչ՝ հիվանդը լուռ էր, անշարժ, կարծես, նա յուր սրտի հետ խորին խորհրդածության մեջ էր: Նրա տափակ ծոծրակով և քառանկյունի ճակատով գլուխը հենց առաջին հայացք ազդու տպավորություն էր գործում յուր կարճլիկ մոխրագույն մազերով, որ նմանում էին լարված նետերի, պատրաստ ամեն վայրկյան դուրս պրծնել և ցցվել առաստաղին: Նրա թանձր ընչանցքը հովանավորում էր մի խիստ բերան, որի անկյուններում փորված էին երկու խոշոր ակոսներ: Հիվանդության պատճառով չսափրած երեսի կարճ մորուքը հիշեցնում էր ծայրերը կոտրված ասեղների փունջ:
Չնայելով եղանակի տաքությանը, ընդարձակ սենյակի անպաստառ, խոնավ պատերից փչում էր մի թափանցող զով: Կահ-կարասին բաղկացած էր մի քանի հնաձև աթոռներից և մի երկայն ու լայն թախտից, որի ծայրում պառկած էր հիվանդը: Մի անկյունում սենյակի հատակին բևեռված էր մի երկաթյա ժանգոտված սնդուկ: Նա փակ էր, նրա պարունակությունը ոչ ոք չգիտեր, ինչպես և անհայտ էր, թե ինչ են պարունակում նրա տիրոջ հոգին ու սիրտը:
Լսելով որդու բարևելու ձայնը, Մարգար աղան գլուխը չրարձրացրեց, չնայեց նրա երեսին, ոչ էլ մի բառ արտասանեց: Նա միայն յուր ջղոտ ձեռը մեկնեց նրան: Արսենը սեղմեց այդ կոշտ ձեռը: Ծորունին շտապով հետ քաշեց, նա կարծում էր, թե որդին գոնե կհամբուրե հայրական աջը: Շիկահեր մարդը մի աթոռ մոտեցրեց, և Արսենը նստեց նրա վրա:
— Ի՞նչպես եք այժմ:
Ծերունին թավ, ալեխառն հոնքերը վեր քաշեց և մի ակնթարթ միայն նայեց որդու երեսին: Այնուհետև դարձյալ նրա ծանր կուչկուչված կոպերը խոնարհվեցին լուսամուտների վարագույրների պես, որ չթույլ տան արեգակի ճառագայթներին ներս թափանցել: Նորից սովորական խստությունը և մռայլությունը սքողեցին նրա դեմքը:
Մի քանի րոպեից հետո, վերջապես, լսվեց նրա ձայնը: Այդ ձայնը հնչում էր պղնձի պես: Նա ազդու էր և գալիս էր մի լայն ու հուժկու կրծքից: Նա սովոր էր հրամայել և գոռալ:
— Ինչո՞ւ ես եկել:
— Հեռագիր էի ստացել:
Ծերունին նայեց խոշոր հայացքով անկողնի դեմ կանգնած շիկահերին և բարկացած գոչեց:
— Չասացի՞ ձեզ, թողեք մեռնեմ, գա գերեզմանս էլ չգտնի:
Հայտնվեց, որ, իրավ, ծերունին դեմ է եղել որդու գալստյանը: Արսենին, հորից գաղտնի հեռագրած է հղել նրա մեծ քույրը: Հիվանդը չէր կամեցել տեսնվել յուր միակ որդու հետ: Նա չկատարեց յուր հոր կամքը, արհամարհեց նրան, ուսումը ավարտելուց հետո անգամ չեկավ ներում խնդրելու: Նա վիրավորում է յուր ծնողին, ամեն ամիս երեսին շպրտելով նրանից ստացած նպաստը: Թո՛ղ ուրեմն ինքն էլ արհամարհված և մոռացված մնա:
— Կարելի է մտածում էիր, շատ եմ կարոտել կերպարանքիդ: Չէ՜, ես որդի չունեմ, ինչո՞ւ պիտի կարոտեի: Քույրերդ էլ կարծում են աչքս ճանապարհին է, հա, հա, հա, շաբաթը երկու անգամ գալիս են իրանց լակոտների հետ...Էէ՛է ես շատ լավ եմ ճանաչում ձեզ, հիմար չեմ, խելքս գլխիս դրուստ է: Դուք անհամբեր սպասում եք իմ մեռնելուն. ասում եք, կսատկի պառավը, կգնանք ունեցած-չունեցածը կճանկենք, տակով կանենք: Շատ եք վռազում, բայց սխալվում եք, աստուծո կարող զորությունով Մարգար աղան ձեր խաթրու չի մեռնի:
Արսենի ինքնասիրությունը ստիպված էր դիմանալ այդ զրպարտությանը, որովհետև որդին չէր կամենում հիվանդ հորը ավելի գրգռել: Նա լուռ լսում էր , նայելով մերթ սենյակի աններկ ու մաշված՝ հատակին, մերթ սարդի ոստայնով ծածկված առաստաղին:
Ծերունին բարձի տակից հանեց կոտլետի չափ մի արծաթյա հնադարյան ժամացույց, նայեց և դարձավ շիկահերին.
— Այն զահրումարը տուր տեսնենք:
Շիկահերը վերցրեց լուսամուտի հատակի վրայից կարմիր հեղուկով լի սրվակը, մի գդալ լեցրեց, տվեց նրան:
— Իմ տունը քանդվեց այն օրը, — շարունակեց ծերունին, գույնզգույն թաշկինակով սրբելով թանձր ընչացքը, — երբ մայրդ մեռավ: Տասն ու հինգ տարի է ես մենակ եմ այս չորս պատերի մեջ: Ի՛նչ են զավակները, տանջանք: Մարդուս բարեկամը նրա կնիկն է. «և թողյալ զհայր և զմայր յուր երթիցե զհետ կնոջ յուրո»: Որդի ունեմ, եկել է հոր սիրտը մխիթարելու, հա՛, հա՛, հա՛, փողի պետք ունե, եկել է ինձ կողոպտելու...
— Հա՜յր, — արտասանեց որդին խեղդված ձայնով, — մի վիրավորեք ինձ:
— Խոսո՞ւմ ես, խոսում, — գոչեց ծերուհին, ավելի գրգռվելով, — բաս ո՞ւմ գլխին թափեմ սրտիս լեղին: Փահ, կարծում ես, չեմ լսել: Լսել եմ, ինչպես չէ, անունս աշխարհի երեսին փառավորում ես, ասում են, գրում ես սրա ու նրա վրա: Մարդիկ հորդ են անիծում, շատ լավ է, ինչ ասեմ, մեռնելուցս հետո էլ գերեզմանս կքրքրեն: Շնորհակալ եմ քեզանից, աստված, լավ որդի տվեցիր ինձ...
Նրա հազը բռնեց: Նա թաշկինակը փնտրեց և, շուտ չգտնելով, բարձրաձայն գոռաց, հայհոյեց շիկահեր մարդուն: Մի քիչ անցած, նա հանդարտվեց:
— Այ, այստեղ էր, — շարունակեց նա, — հենց այս քանդված սենյակում: Հանգուցյալը դրել էր քեզ թևերի վրա, մտիկ էր անում, ուրախանում: Դու ծվծվում էիր խոզի ճտի պես: Մոտեցա, մտիկ արեցի աչքերիդ, սիրտս թրխկաց, հասկացա: Ասացի. «Հերիքնազ, դու ինձ համար որդի չես ծնել, պատիժ, պատիժ»: Կատարվեց խոսքս: Խեղճ կնիկ, լավ է, որ կենդանի չես, հըմ, ի՛նչ կուրախանայիր դրան տեսնելով, այս այս այս...գնա՜, չեմ ուզում, ես որդի չունեմ, կորի՜ր եկած ճանապարհովդ...
Նա շտապով պառկեց, վերմակը քաշեց գլխին և երեսը դարձրեց պատին: Շիկահերը անդադար հառաչում էր:
XIII
Չնայելով հոր անհյուրընկալ ընդունելությանը, Դիմաքսյանը մտադրվեց մի առժամանակ մնալ հայրենի քաղաքում: Նրա քույրերը վաղուց կարոտել էին իրենց միակ եղբորը, պետք էր գոնե նրանց թախանձանքը հարգել:
Մարգար աղան, յուր աղջկերանց հետ էլ սառն էր: Մենակեցությունը օրեցօր այդ մարդու մեջ ամրացրել էր մի անգամ հղացած կասկածը: Հնար չկար նրան համոզելու, թև յուր զավակների սերը շահախնդրությունից չի առաջանում:
Նա ինքն երբեք չէր այցելում աղջկերանց և չէր ուզում, որ նրանք էլ իրան այցելեն: Ապրում էր վեց ընդարձակ սենյակներից բաղկացած հայրական տնում, ինչպես երդվյալ ճգնավոր: Հնաշեն տան լուսամուտները դեպի փողոց միշտ փակ էին, և ոչ ոք չէր կարող կարծել, թե այնտեղ ապրում է կենդանի էակ: Նա պահում էր մի ծառա, որ թե այգեպան էր, թե խոհարար և թե սպասավոր: Բացի այդ բազմապաշտոն ծառայիր, նրա մոտ մուտք ուներ այն շիկահերը, որին Արսենը տեսավ: Դա ծերունու հեռավոր ազգականներից էր — վերին աստիճանի հլու, կամակատար և շողոքորթ մի էակ:
Սարիբեկը — այսպես էր նրա անունը, կատարում էր Մարգար աղայի կառավարիչ-հավատարմատարի պաշտոնը: Նրա ձեռքով էին ստացվում գյուղացիներից կալվածների հարկը և քաղաքացիներից խանութների ու տների վարձը: Նա էր վաճառում այգիների բերքերը, հավաքում ջրաղացների եկամուտը և այլն:
Արսենը կողմնակի ծանոթացավ գործերի դրությանը և տեսավ, որ հոր ձեռքը հազիվ անցնում է այն եկամտի կեսը, որ պետք է նրա հաշվով ստացվեր: Մնացյալը ճանապարհին աղի պես հալվում էր Սարիբեկի խոնավ ձեռքերում:
Գյուղացիները աղի արցունք էին թափում այդ մարդու անունը հիշելիս: Երբեմն խմբերով գալիս էին գաղտնի կերպով Արսենի մոտ և գանգատվում: Երիտասարդը լսում էր նրանց աղերսանքը և վրդովվում: Երբեք նա չէր երևակայել, թե յուր հայրը անգիտակցաբար հարստահարիչի դեր է կատարում:
Նա կամենում էր ամեն բան հայտնել ծերուհուն, համոզել նրան, որ խիստ հաշիվ պահանջի կառավարչից: Բայց դրա համար հարկավոր էր, որ առաջ ինքը գրավեր նրա հավատարմությունը: Ահա ինչու նա տատանվում էր, վախենալով մի գուցե յուր միջամտութունը ավելի վատ հետևանք ունենա գյուղացիների համար:
Իսկ ծերունին շարունակում էր նրա հետ վարվել առաջվա պես ցուրտ և անհաշտ: Թվում էր, որ ոչինչ չի կարող հոր և որդու մեջ բացված վիհը լեցնել:
Արդեն նա առողջացել էր, ոտքի էր կանգնել և հետևում էր անձամբ յուր գործերին: Առավոտից մինչև երեկո նա պտտում էր յուր տան առշև ձգված ընդարձակ պարտեզում: Սովորաբար նա հագնում էր կաշվե բաճկոն մորթյա աստառով, ձեռին կրում էր երկաթե սուր ծայրով մի ձեռնափայտ, ճիշտ այնպիսին, որ գործ են ածում ժամհարները գավառներում: Այգեպանը հետևում էր նրան քայլ առ քայլ և համբերությամբ լսում նրա կոպիտ հանդիմանությունները, բարձրաձայն գոռոցները և բազմատեսակ օրիգինալ հիշոցները: Երբեմն նա յուր ուսերի վրա ընդունում էր ծերունու ուժեղ ձեռով տված փայտյա հարվածները: Եվ լսում էր, չէր բողոքում, և ո՞ւ մ բողոքեր:
Արսենը հեռվից դիտում էր հորը և ականջները փակում նրա ծայրահեղ հայհոյանքները չլսելու համար:
Առավոտ երեկո ներկայանում էր Սարիբեկը: Մարգար աղան, թեյի բաժակը առջևը դրած, պատշգամբի վրա թիկն տված մեծ աթոռի մեջքին, լսում էր նրա զեկուցումները: Նա Սարիբեկի վրա ևս գոռում էր ճիշտ այնպես, ինչպես այգեպան-սպասավոր-խոհարարի վրա, նույն անզուսպ հիշոցներով զարդարվելով նրան ոտից մինչև գլուխ, նախահայրերից սկսած մինչև ապագա սերունդները: Հլու կառավարիչը մի խոսք անգամ չէր արտասանում, դժկամակության մի թույլ նշան անգամ չէր ցույց տալիս: Ընդհակառակը, նրա երեսին նայողը կկարծեր, թե ծերունու հայհոյանքները և գոռոցները նա հաճույքով է ընդունում, ինչպես յուր զանցառությունների արժանի վարձ:
Վերջանում էր զեկուցումը, և ծերունին խիստ եղանակով, անընդդիմադրելի ձևով տալիս էր Սարիբեկին յուր հրամանները: Այսինչ խանութպանի ժամանակը լրանում է, պետք է վարձը ավելացնել, այն մյուսը վարձը ուշ է բերում, պետք է դատաստան քաշել, ցորենը չպիտի ծախել, անձրև չկա, ձմեռը հացի գինը կբարձրանա, և այլն, և այլն:
Եվ երբ Սարիբեկը, «ծառա եմ հրամանքիդ» ասելով, խոնարհ գլուխ էր տալիս և հետ ու հետ գնում, ծերունին նրա հետևից մրթմրթում էր: «Շան ծնունդ ես, հացի տեր կլինիս, իմ որդու պես փիլիսոփա չես»:
Որդին լսում էր և ոչինչ չէր ասում: Նա միայն մտածում էր, ինչպես անել, որ Սարիբեկի զեղծումները պարզի: Մի անգամ այլևս չկարողացավ զսպել իրան:
— Հայր (երբեք նա «հայրիկ» չէր ասում), Սարիբեկին ի՞նչքան ռոճիկ եք վճարում, — հարցրեց նա:
— Շա՞տ ես ուզում իմանալ, — արտասանեց հայրը, խոշոր հոնքերի տակից բարկացկոտ աչքերը բարձրացնելով նրա վրա:
— Այո , շատ հետաքրքրական է:
— Տարեկան 130 ռուբլի և մի սոմար ցորեն:
— Տարեկան հարյուր երեսուն ռուբլի՞...
— Եվ մի սոմար ցորեն, ասացի քեզ, — շեշտեց ծերունին:
— Նա կարողանո՞ւմ է այդ չնչին ռոճիկով ապրել:
Ծերունին զարմացած նայեց որդու երեսին: Պարզ էր, որ նրա համար ավելի հիմար հարց չէր կարող լինել:
— Ինչո՞ւ չի կարող, խոմ շահզադե չէ, ապրում էլ է ու հինգ երեխա ու կնիկ էլ է պահում:
— Հինգ երեխա՞, այդ անկարելի է:
| Следующая страница | ||