Բակունց Ակսել՝ Վեպեր և վիպակներ | |
Լռում են: Սպաներին իջեցրին:
Այնտեղ, որտեղ նրանք հանդիպեցին սպաներին, փոքրիկ կիրճ է, որի միջով ճանապարհը բացվում է սարահարթի վրա: Այդ միակ ճանապարհն է: Մակիչը այդտեղ չորս հոգու պահակ է նշանակում, նպատակ ունենալով գյուղից ավելորդ մարդկանց երթևեկությունը կտրել:
Պուղանը Մակիչին է հանձնում մի հեռադիտակ:
Պարուչիկ Ամիրջանովն արշավում է՝ ետևից ձիավորների խումբը:
Հինգ հոգի ճեղքում են կիրճը և գնում են դեպի դիրքերը: Նրանք ուշացած ապստամբներն են:
Մակիչը Պուղանին ինչ-որ դիրքեր է ցույց տալիս: Այդ մի բլրակ է՝ ճանապարհի աջ կողմը:
Արտերի մեջ թաքնված պահակը, որ բավական առաջ է, մի անգամ կրակեց:
Պարուչիկ Ամիրջանովը կանգ առավ:
Ապստամբները դիրքերումն են:
Իր տան պատուհանից քյոխվան նայում է սարահարթին: Նա սպասում է, տատանվում է:
Ձիավորներն արշավում են:
Մի խումբ ապստամբներ պառկել են թփերի ետևը: Նրանք նկատեցին արշավող ձիավորներին, որոնք ճեղքվեցին երկու մասի:
Բլրի գլխին ծփում է դրոշակը:
Մակիչը նայում է հեռադիտակով:
ԵՐԿՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Փոքրիկ բլրակ: Միայնակ ծառ:
Մակիչը նայում է հեռադիտակով: Ձիավորների մի խումբ արշավում է դեպի այն թփերը ձորի գլխին, որոնց ետև թաքնված է Կարագինի գնդացիրը:
Մակիչն ատրճանակից կրակում է ազդանշանը:
Ձիավորները՝ թրերը հանած արշավում են՝ ինչպես հեծելազորը շեղ գծով, իրարից հեռու:
Գնդացիրը բացվեց:
Գլորվեց մի ձի: Ձիավորն ընկավ: Մի ձի ծառս եղավ: Ձիավորների աջ թևը դարձրեց ձիերի գլուխը: Գնդացիրը «որոնում է» նրանց: Ձիավորները նահանջում են դեպի ձորակը:
Մի ձիավոր մտնում է ձորակը: Ձիերը արածում են ձորի արտերի մեջ: Պարուչիկ Ամիրջանովը մեկին ինչ-որ հրամայում է: Այդ ձիավորը վազում է, նստում է ձին, ձիերը նստում են՝ 15-20 զինվոր:
Պարուչիկ Ամիրջանովը նրանց առաջարկում է աջ կողմով մոտենալ գյուղին և կտրել նահանջի ճանապարհը:
Պուղանի տղաները սողում են կանաչի միջով: Նրանցից մեկը ետ է մնում, գլորվում է փոքրիկ փոսը և տապ է անում, հրացանը թաքցնելով խոտի մեջ...
Պուղանը նկատեց ձիավորներին, որոնք ձիերը դեպի աջ էին քշում...
Կրակեցին...
Ձիավորները հեռացան, թաքնվելով բլրի ետևը:
Մակիչը՝ միջին զորամասով սողում է առաջ՝ դեպի քարափները...
Պարուչիկ Ամիրջանովը զինվորների գլուխն անցած սողում է դեպի նույն քարափները:
Գնդացիրը կտկտում է:
Ձորում ձիերն անհանգիստ են: Մի ձի վրնջում է:
2
Մակիչը մոտենում է քարափներին:
Պարուչիկը քարափներից հարյուր քայլի վրա է...
Կարագինը նկատում է սողացող դաշնակցականներին:
Մակիչը մոտեցավ քարափներին:
Գնդացիրը բացվեց դեպի կանաչ արտերը:
Քարափի գլխից կրակում են Մակիչի հետ եղած ապստամբները:
Պարուչիկ Ամիրջանովը նահանջում է: Նրա տղաներից մեկը կողքը բռնեց, երկու քայլ գնաց, օրորվեց և, ընկավ:
Պարուչիկը մտավ թփուտը:
Կարագինը գնդացիրն ուղղեց դեպի թփուտը:
Գնդացիրը կտկտում է:
3
Գնդացիրի կրակոցի ձայները հասնում են գյուղը:
Պաշտոնավորը և քյոխվան. ապա շրջանը հետզհետե բացվում է, և երևում է մի կտուր, կտուրի վրա հավաքված կանայք և տղամարդիկ:
Լեղապատառ վազում է գզիրը: Նա բղավում է:
— Վայ ամա՛ն, հայերն իրար կոտորեցին:
Քյոխվան քաշվում է տուն, ճակատին շոր է կապում, մտնում է անկողին: Պաշտոնավորը`
— Ժողովուրդ, բա հի՞նչ եք ասում... Ախր, «մեր տղորցը» կոտորեցին:
Բա դու մայրը՝ (նա, որ ասաց. «Սև լինի Բաքուն...» և ուզեց որդուն դուրս հանել շարքից) լսելով այդ, ծնկներին է խփում, կրծքին է խփում և ճչալով վազում է.
— Ամա՛ն, երեխայիս սպանեցին...
Ժողովուրդն իրար է անցնում:
4
Մակիչը վայր դրեց հեռադիտակը, և չորս հոգով շտապում է դեպի Պուղանը:
Ձիավորները աջ թևից քաշում են դեպի գյուղը: Նրանց մտադրությունն է գյուղը մտնել թիկունքից, շրջապատել ապստամբներին:
Պուղանը կռվի է բռնվել:
Ձիավորները դանդաղ, բայց քայլ առ քայլ իջնում են գյուղի վրա...
Թփուտների միջից մեկ-մեկ դուրս են սողում դաշնակները: Նրանք կուզեկուզ գալիս են: Նրանք գալիս են դեպի քարափը, որ սարահարթի գլխավոր դիրքն է:
Մակիլը Պուղանի դիրքից կրակում է:
Գրոհում են... Ձիավորները նահանջեցին:
Դեպի միջին դիրքն են մոտենում դաշնակները... Այնտեղից Հայկը բարձրանում է և բղավում է.
— Մակիչ, հե՛յ, — և ձեռքով անում` թե վերադարձիր, թշնամին երևաց:
Հենց այդ րոպեին նրան խփում են:
Մակիչը նկատեց և վազում է դեպի միջին դիրքը, դեպի քարափը:
Մեռնող կոմունարը կանչում է.
— Ջո՛ւր...
5
Այն կիրճը, որտեղ Մակիչը չորս հոգու պահակ է թողել...
30-40 կին, տղամարդ խռնվել են, աղմկում են: Նրանք ուզում են անցնել սարահարթը:
Հեռու կանգնել է Պաշտոնավորը և մի գյուղական կիսաինտելիգենտ տիպ: Նրանք իբրև թե բանից տեղյակ չեն և մի դարպասի առաջ նստել են: Նստել են, բայց ականջը դեպի ժողովուրդն է: Անցնում է գզիրը, որ լեղապատառ վազել էր, բղավելով, թե հայերն իրար կոտորեցին: Պաշտոնավորը նրա ականջին ինչ-որ բան է ասում: Նա գնում է դեպի ժողովուրդը:
Խռնված ժողովուրդի մեջ երևում է Աթա ապերը:
Բադու մայրը հարձակվում է նրա վրա.
— Բա հայը հային կսպանի՞...
Աթա ապերը հանդարտ պատասխանում է.
— Բա իմ տղան հայ չէ՞ր...
Ժողովրդի միջից գզիրը բղավում է.
— Թողեք հաց տանենք, ջուր տանենք…
Պահակ զինվորներն իրար են նայում: Նրանք բաց են թողնում ժողովրդին:
Պաշտոնավորը և «կիսաինտելիգենտ» տիպը դարպասով ներս մտան: Բակում նրանց դիմավորեց քահանան:
6
Քարափի գլխին Մակիչը նկատում է ինչ-որ գլուխներ, որոնք խոտերի մեջ կռանում-բարձրանում են: Նրանք բավական մոտեցել են գնդացրին:
Նկատելով նրանց, Մակիչը կրակ է բաց անում և գրոհում է...
Դաշնակները գրոհում են միջին դիրքի վրա:
Սարահարթով վազում է մի կին:
— Մակի՛չ, ժողովուրդը...
Մակիչը տեսավ ժողովուրդին:
Ժողովուրդը սարահարթի վրա: Մեծ մասը գնում է դեպի Պուղանի դիրքերը:
Բլուրի վրա, որտեղ միայնակ ծառն էր, ծածանվում է դրոշակը:
Դաշնակները գրոհում են:
— Ետ քշեք ժողովուրդին, — բղավում է Մակիչը:
Երեք զինվոր վազում են դեպի ժողովուրդը: Նրանք ինչ-որ բղավում են դեպի կիրճը, որտեղ պահակ զինվորներն արդեն իզուր, աշխատում են պահել ժողովրդի նոր ալիքը:
Գյուղացիներից մի քանիսը հրացանով են:
Նրանք վազում են դեպի միջին դիրքը:
— Պինդ կացեք, տղերք, — բղավում է մեկը և դիրք է մտնում:
Ժողովուրդի ներկայությունը բարոյալքում է զինվորներին, ոմանց ոգևորում է: Կանոնավոր ճակատը դարձավ խռնված ամբոխ, որտեղ մի կին քաշում է ամուսնու թևից, մի մայր համարյա դիրքերի մոտից բղավում է.
— Արյուն մի՛ արեք, հե՛յ, ձեզ մատաղ...
Պուղանը չգիտի ինչ անել... Ետ է նայում: Մի քանի հոգի չկան: Իսկ թշնամին ահա աջ կողմից շրջապատում է, և առաջին ձիավորներն արդեն մարագներն են հասել:
Խոտերի մեջ ընկած է Հայկը:
Աթա ապերը գրկում է նրան...
— Ջո՛ւր, — ասում է վիրավորը, Աթա ապերը մոտեցնում է ջրի կուժը:
7
Բախշին, որ միջին դիրքումն է, տեսնելով մոտեցող թշնամուն, դուրս է թռչում դիրքից և բավական մոտենալով, պառկում է քարի տակ:
Նա կրակում է:
Դաշնակներից երեքը մտել են արտի «միջնակը» և քարափից 50 քայլի վրա են: Նույնիսկ Բախշին չի նկատում, որ կողքով սողում են դաշնակները:
Դաշնակները, թվում է, թե հեռացան գնդացիրից:
Մակիչը միջին դիրքերումն է...
Կիրճի կողմից մեկը բղավեց.
— Փախեք, հե՛յ... ձիավորները մտան գյուղը...
Պուղանի դիրքերը դողացին... Մեկը հրացանը գցեց: Վազում է դեպի ժողովուրդը: Երկու հոգի հրացանով են փախչում: Պուղանը բղավում է.
— Ո՞ւր եք փախչում...
Հանկարծ բլուրի ետևից, թրերը հանած, դեպի Պուղանի դիրքերն են արշավում քսան ձիավոր: Կանայք ճչալով ետ են գնում: Պուղանը վազում է դեպի միայնակ ծառը, դեպի դրոշակը:
Քարափի վրա ձեռնառումբ գցեցին: Փոշի:
— Կարա՛գին, գնդացի՛րը, — որոտում է Մակիչի ձայնը:
Աթա ապերը, Գիլա բիբին, մի ուրիշ գյուղացի վազում են դեպի քարափի դիրքերը: Այնտեղից էլ հետ են փախչում մի քանի հոգի, որոնք նկատեցին Պուղանի թևի նահանջը:
Կիրճը պահող ապստամբները վազում են դեպի դիրքերը, մեկը տատանվեց, հետ մնաց: Փախչում է դեպի գյուղը:
Գնդացիրը կտկտաց և կտրվեց:
Մի կոմունարի խփեցին թիկունքից:
Ձեռնառումբի ծխի մեջ կրակում է Մակիչը:
8
Կարագինը գնդացիրը գլորեց ձորը:
Խճաքար լանջով գլորվում է գնդացիրը: Մի բակ: Մի կին՝ ձեռքը ճակատին պահած նայում է վերև: Շղթայած շունը հաչում է: Գնդացիրը գլորվելով մտավ այդ բակը: Շունը հետ փախավ: Կինը և վախեցած, և զարմացած ասում է՝
— Վըիա՛... Էս աղքատի գութանն ումն ա՞:
Գնդացրորդները նահանջում են կրակելով:
Կարագինը երեք հոգով վազում է դեպի քարափի դիրքերը:
Պուղանը, խլելով դրոշը, վազում է դեպի քարափի դիրքերը, ետևից մի քանի զինվոր:
Փախչում են կիրճով: Փախչողների մեջ կան՝ ապստամբներ, կանայք, տղամարդիկ: Ոմանք շվարել են: Չետանց Վանեսը, նաև երկու ծերունի առաջ են գնում:
Պարուչիկ Ամիրջանովը նստեց ձին, նստեցին նաև նրանք, որոնք ձիերը պահել էին ձորում:
Քարափի դիրքերը դաշնակների ձեռքին են:
Աթա ապերը վազում է: Վազում են Չետանց Վանեսը, երեք-չորս գյուղացի:
Կիրճի մոտ՝ ուշագնաց լալիս է Մինա զիզին:
Կարագինը կրակելով քարափից թռավ ներքև:
Գիլա բիբին ծնկները խփելով՝ վազում է գյուղի փողոցներով:
Դռան շեմքին` Սոնան...
Գնդակը դիպավ Մակիչի ձեռքին: Ատրճանակն ընկավ: Երկու ձիավոր թրերը հանած տասը քայլի վրա են:
Քարափը դաշնակների ձեռքին է:
Բախշին իրեն գցեց մի պատից: Պաշտոնավորը վեր թռավ, բռնեց նրա փեշից`
— Ո՞ւր ես փախչում, ինկեր... — Բախշին դարձավ դեպի նա, որ խփի, Պաշտոնավորը սարսափած, բաց թողեց փեշը: Բախշին թռավ ներքև:
— Էդ ո՞ւմ եք սպանում, — որոտաց Աթա ապոր ձայնը: Գյուղացիները՝ Աթա ապերը, Չետանց Վանեսը և մյուսները ձիավորների արանքում են: Ձիերը կանգ առան:
— Մակիչ, քեզ ազատիր, — բղավում է Պուղանը:
Թիկունքից երկու հոգի բռնում են Մակիչին՝ հենց ժողովրդի մեջ, — Քյոխվան դեն նետեց գլխաշորը, դուրս եկավ վերմակի տակից և հարդարելով իրեն, կախեց տանուտերության նշանը:
Պուղանը փախչում է, ետևից ձիավորը: Պուղանը թռավ պատի վրայով:
9
Գյուղի փողոցներով արշավում են ձիավորները:
Անկարգ կրակոցներ: Գյուղացիների սարսափած դեմքերը:
Երկու հոգի թաքնվեցին մարագի մեջ:
Անկյունից մեկը կրակում է:
Կարագինը գլխաբաց փախչում է:
Ձիավորները նրա ետևից, կորցրին նրան: Մի ուրիշը` ձիուց իջնելով, վազում է կտուրով:
Կարագինն ընկնելով ծուղակը, ներս է մտնում մի պատահական բակ: Այդ Գիլա բիբու բակն է, որտեղ առավոտյան Գիլա բիբին կով էր կթում:
Կարագինը մտնում է տուն, դուռը դնում:
Ամայի բակ: Քարափոր տուն՝ ժայռի մեջ, մի բարձր և վանդակապատ լուսամուտ, դարձյալ ժայռի մեջ: Կտուրով վազող ձիավորն իրեն գցում է այդ բակը: Դռնով ներս են մտնում երկու ձիավոր:
Նրանք մոտենում են: Կարագինը ներսից կրակում է: Ձիավորներից մեկը բռնում է թևը. նա վիրավորվեց: Գալիս են ուրիշ երկու հոգի: Նրանցից մեկը ձեռնառումբը բարձրացնում է, որ խփի: Այդ վայրկյանին Գիլա բիբին ճչալով ներս է վազում, ընկնում է ձեռնառումբով ձիավորի ոտքերը:
— Ամա՛ն, հարսս, հիվանդ հարսս…
Ձիավորը տատանվում է:
Գիլա բիբին մոտենում է դռանը: Կամաց ասում է Կարագինին, որ դռան ետևից լսում է.
— Ես եմ, բաց արա...
Դուռը բացվում է և իսկույն փակվում: Գիլա բիբին վազում է տան անկյունը:
Քիչ հետո դուրս են գալիս Գիլա բիբին և «հարսը», նրա թևին կռթնած: Դուռը դնում են: Նրանք անցան բակի կողմով:
— Դե, հիմա ի՞նչ կասես, — ձեռնառումբը պայթում է: Փոշի:
Ամայի մարագի մեջ. Գիլա բիբին և «հարսը»: Կարագինը հանում է «հարսի» շորերը: Գիլա բիբին ասում է.
— Մակիչին բռնեցին:
10
Խոր ձոր է:
Հինգ ձիավոր դեռ շարունակում են հետապնդել:
Պուղանը երեք հոգով հետ է նահանջում: Ձիավորներից մեկը կանգնում է: Նեղ կապ է, ձիերը դժվար պիտի անցնեն:
Պուղանը և ընկերները կրակում են:
Ձիերից առաջինը խրտնում է: Վերջին ձիավորը հետ է փախչում:
Ձիավորները շրջում են ձիերի գլուխը: Այլևս չեն հետապնդում:
Պուղանն ընկերների հետ կորչում է ձորում:
Խավարում:
11
Գնդապետ Կուռոյի դեմքը: Խոսում է հեռախոսով:
— Բռնե՞լ եք: Շնորհավորում եմ, պարուչիկ... Այո՛, այո՛, խիստ հսկողությամբ...
Հետզհետե բացվում է պատկերը:
Նստած է Գեդեոն վարժապետը, Կուռոն նայելով Գեդեոն վարժապետին, ասում է հեռախոսով.
— Ո՛չ, պարուչիկ... Չէ որ մենք դեմոկրատիկ հանրապետություն ենք, — և հեռախոսի փողի միջով քրքջում է:
Խավարում:
ԵՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Պարուչիկ Ամիրջանովը կախում է հեռախոսը: Նրա կողքին կալանքից ազատված սպան է՝ կապիտան Տեր-Պետրոսովը: Դիմացը՝ երբեմն ահով, երբեմն շողոքորթ սիրալիր կանգնել է քյոխվան, տանուտերության նշանը կրծքին:
Պարուչիկը`
— Գյուղից կհավաքես ութ հարյուր փութ ցորեն... Եթե փախածներին չբռնեն բերեն...
Քյոխվան ցնցվում է: Հեռվից զուռնա-դհոլը նվագում է մարշը`
— Քար քարի վրա չի մնա, Բայբուրտ...
Քյոխվան հանդգնում է ասել`
— Ութ հարյուր փո՞ւթ... պարուն պարուչիկ...
— Ոչ մի խոսք... Մարշ...
Քյոխվան նայում է վախեցած՝ նաև սիրալիր շողոքորթությամբ հետ է գնում:
Հետզհետե խավարում է:
2
Հրապարակն է, գյուղական կանցելարի առաջ, իսկ վերևը՝ «շտաբի օթախներն» են, որտեղ է Ամիրջանովը և կապիտանը:
Դհոլ-զուռնան «Բայբուրտի» մարշով կանչում է ժողովի: Հրապարակում երևում են գյուղացիներ: Նրանք հավաքվում են: Դրնգում է գզիրի՝ մեզ ծանոթ այն գյուղացու ձայնը, որը լեղապատառ վազեց, բղավելով, թե՝ «հայերն իրար կոտորեցին»: Մի քարափից նա կանչում է`
— Էհե-հե՛յ ժողովուրդ... մեյդանում ժողով է, հե՛յ...
Ձայնը արձագանքում է:
Մի կին «չանչ» է անում, ասելով`
— Չոռը քեզ, բայղուշ...
Հրապարակ են մտնում երկու գյուղացիներ: Նրանցից մեկը՝ անունը Մինաս, մոտենում է զուռնաչուն: Երբ վերջինս շունչ է առնում, Մինասն ասում է նրան.
— Էս ոնց է քո բանը... Երեկ «ուռա», էսօր «տարանինայ»..., — այսինքն՝ երեկ ապստամբների երգն էիր նվագում, այսօր դաշնակցականների մարշը:
Զուռնաչին նվագում է և զուռնայի ծայրը դարձնելով դեպի քյոխվան, որը սանդուղքի գլխից նայում է հրապարակի ժողովուրդին, — ուսերով հասկացնում է, թե` «ի՞նչ անեմ, ահը մեծ է, քան մահը»: Քյոխվան իջնում է սանդուղքով: Մի գյուղացի Մինասին ասում է.
— Կամ աղն է պակաս, կամ՝ մաղը...
— Ժողովուրդ, լսողություն, — կանչում է քյոխվան:
Խավարում:
3
Այն ձորը, որտեղ Պուղանը հետ քշեց հետապնդող ձիավորներին:
Քերծի տակ կանգնել են Պուղանը, Կարագինը, «Արջը» և Բախշին:
— Ո՞նց անենք, — հարցնում է Պուղանը:
Իրար երեսի են նայում:
Գառների մայուն:
Քերծի գլխեց, ձորի խորքում նկատում են մակաղած գառների: Մի տղա թաքնվել է թփի տակ:
Իջնում են ձորը: Մյուսները պահվում են, որպեսզի տղային չվախեցնեն, և մոտենում է միայն Պուղանը:
— Զիլֆի՛, — տղան ոտքի է կանգնում:
Զիլֆին Պաշտոնավորի գառնարածն է, գզգզված, մեծի հին շոր և փափախ դրած մի գեղեցիկ տղա:
— Զիլֆի, վազի մի խաբար բեր...
Տղան մի րոպե տատանվում է, ապա գնում է:
4
Քյոխվան ժողովուրդին արդեն հայտնել է պարուչիկի հրամանը: Ժողովուրդը գրգռվել է: Մինասը մեկին հրելով, առաջ է տանում մինչև կենտրոնը, որտեղ կանգնած են Պաշտոնավորը, քահանան, այն «կիսաինտելիգենտ տիպը» և այս կարգի մարդիկ, նաև քյոխվան:
Մինասը բոլորի առաջ «մաշկում է» մարդու քրքրված չուխան: Մեջտեղ կանգնել է մերկ, կմախքի նման մի մարդ, որ ամաչելուց չուխան իսկույն ծածկում է: Լռության մեջ Մինասը գոռում է.
— Բա սրան ո՞վ հաց կտա...
Լռում են, ապա խուլ գոռում են.
— Ում ցորեն ունի, շուն լինի...
— Կես փութ էլ չեմ տա…
— Ում տնից փախած կա, թող նա տա, — ասում է Պաշտոնավորը: Մեկը կանչում է՝
— Ուռան քցել էին գյուղը... ժողովուրդն ի՞նչ մեղ ունի...
Գառնարած տղան գյուղի մոտ անցավ ձիավորների կողքով, որոնք ճանապարհը կտրել են:
«Պաշտոնավորը» բազմության մեջ նկատում է գզիրին, նրա ականջին ինչ-որ ասում է, գզիրը գնում է:
— Ժողովուրդ...
Բայց քյոխվի կանչը ոչ ոք չի լսում: Գոռում են:
Մի ծերունի հարցնում է քահանային:
— Տեր հայր, բա ո՞նց կլինի...
— Մարդ, ասված է՝ տուր զկայսերն կայսեր և զաստուծույն աստուծո...
Ծերունու և քահանայի խոսակցությունը տեղի է ունենում անակնկալ լռության մեջ, որովհետև ժողովուրդի աղմուկի վրա պատշգամբն է դուրս եկել Ամիրջանովը, նայում է վերևից, և ներքևում իսկույն լռում են:
Պարուչիկը կապիտանին ձեռքով նշան է անում, որ իջնի ներքև:
Ահաբեկված նրան է նայում ծերունին, ասես վերև հենց ինքը «կայսրն» է, որի մասին ասաց քահանան, իսկ նրանից բարձր նույնպես ահարկու աստվածը:
Պաշտոնավորը հիացած նայում է պարուչիկին:
— Վլաստն էնպես կլինի, է... մեռնեմ նրա թրին...
Ժողովուրդը լուռ է:
Զուռնաչին ի պատիվ «վլաստի» նվագում է կոխի վայրենի եղանակ:
Կապիտանը իջնում է ներքև, երևում են 4 հոգի հեծելազորից, որոնք ձիերը հանում են հենց հրապարակին կից գոմից:
Տեր-Պետրոսովը գնում է դեպի նույն շենքի ներքին հարկը, որի վերև պատշգամբն է: Պատշգամբի ստվերի մեջ ներքնահարկը չի երևում:
Ժողովուրդն այն կողմն է նայում, իսկ զուռնաչին, զուռնայի բերանը դեպի պատշգամբը ցցած, դեռ փչում է «վլաստի» պատվին: Նվագի զիլ րոպեին Մինասը խփում է զուռնային, զուռնան ճչալով լռում է:
Քար լռություն:
Ներքնահարկից դուրս հանեցին Մակիչին:
Ժողովուրդը սիրտ չի անում նայել, մեծ մասը շրջում է դեմքը, ոմանք հեռանում են, հեռանում է նաև Մինասը և նույնիսկ Պաշտոնավորը շրջում է երեսը:
Ձիերը նստում են. ձի է նստում ուղեկցող սպան:
Պաշտոնավորը, երբ երեսը շրջում է, նկատում է Զիլֆուն, որը հրապարակ է հասել այն րոպեին, երբ հանեցին Մակիչին: Տղան ահից քարացած նայում է և չի զգում, թե ինչպես «աղան»՝ Պաշտոնավորը, կամաց-կամաց մոտենում է նրան: Պաշտոնավորին զբաղեցնում է այն, թե իր գառներն ուր է թողել Զիլֆին:
Այդ նույն ժամանակ Մակիչն ասում է՝
— Ժողովուրդ, մենք նորից կգանք...
Խուլ աղմուկ է:
Պաշտոնավորը գոռում է Զիլֆու վրա`
— Գառներն ո՞ւր են...
Տղան հանկարծակիի եկավ: Եվ մինչև կարողանում է ասել`
— Սոված էի... Եկա հացի, — Պաշտոնավորը նրան ապտակում է: Տղան գլորվում է և՛ հարվածից, և՛ անակնկալից, և՛ նրանից, որ զգեստի փեշերը ոտքերին փաթաթվեց, բայց իսկույն ոտքի է կանգնում՝ փախչելու, հիշելով, որ իրեն լուրի են ուղարկել:
5
Մակիչին տանում են փողոցով:
Դեմքի կեսն արյունլվա է, թաշկինակով կապած:
Նրա ձեռքերը կապկպել են մեջքին, և երկու ձիավոր բռնել են պարանի ծայրերից: Առջևից գնում է կապիտան Տեր-Պետրոսովը:
Մակիչը գնում է՝ գլուխը բարձր պահած: Հարևան կտուրներից նայում են կանայք: Մի կտուրից կանչում են:
— Շներ, — այնտեղ կանայք թաքցնում են կանչողին:
Ուղեկցող սպան նույն կողմն է նայում:
Խավար բանտ է: Նեղ երդից ընկել է արևը: Գետնի վրա պառկել են Աթա ապերը, Չետանց Վանեսը և այն երեք գյուղացիները, որոնք վերջին րոպեին, ընկնելով ձիավորների արանքը, Մակիչին փրկեցին թրի մահացու հարվածից:
Աթա ապերը նախազգում է: Վեր է կենում և դռան ճեղքից միայն տեսնում է ձիավորների և սպայի գլուխները: Բայց նա լսում է մի ձայն...
— Մակիչ...
Սպան ձիու գլուխը պահում է, նայում է չորս կողմը, ոչինչ չի տեսնում: Մակիչը նկատում է մի կնոջ, որը ծեծում է կուրծքը:
Աթա ապերը լսում է այդ կանչը և հառաչում է.
— Ո՞ւր ես, Մակիչ...
Նույն կինը երեսը շրջել և մրմնջում է՝
— Քոռանա քեզ բերող մայրը...
6
Գզիրը երեք ձիավորների կանգնեցրել է խոտի «թառի» առաջ: Նա ասում է, ցույց տալով խոտը.
— Էս էլ նրանցն է...
Զիլֆին վազում է նրանց կողքով: Ձիավորներից մեկը նրան բռնելով ասում է.
— Բարձրացիր, խոտը վերևից թափիր…
— Հորդ նոքյա՞րն եմ, — պատասխանում է տղան, դուրս է պրծնում նրա ձեռքից, փախչում է:
Գզիրը պարանի ծայրից քար է կապում, գցում «թառի» գերանով:
Ձիավորները գնում են փողոցով: Նրանց դիմաց գալիս է մի կին` ուսին կուժը: Կինը սեղմվում է պատին, որպեսզի ճանապարհ տա: Մակիչը ջուր է ուզում: Կինը մոտեցնում է կուժի բերանը: Ջուր է ուզում և ձիավորներից մեկը: Կինը մեջքը նրան դարձնելով, ասում է.
— Աղբյուրն առաջներիդ է…
Եվ շարունակում է ճանապարհը:
Զիլֆին ետ է նայում: Գզիրը պարանից բռնած բարձրանում է դեպի «թառը»: Զիլֆին առնում է մի քար, պտտում է պարսատիկը, քարը բաց է թողնում:
Գզիրի ահաբեկված դեմքը: Քարը դիպավ նրա գլխավերևը:
Հեռվում՝ Մակիչը և ձիավորները: Այլևս տներ չկան, այլ միայն երևում է կիրճը, որտեղ պահակ են չորս ձիավոր:
7
Աթա ապոր տան բակը:
Ձիավորները ձիերը կապել են գութանից, սյուներից... Ներսը խուզարկում են: Սոնան, երեխան գրկած, արձանացել է: Խուզարկողներից մեկը ինչ-որ նկար է նայում: Բանտում սպանված բոլշևիկի նկարն է: Փշրում է: Մեկը՝ հացը տաշտից հա թափում է, մյուսը հրացանի կոթով փշրում է «ուրագը», գարին լցնում են հացի տաշտի մեջ և դուրս են տանում՝ դնում են ձիերի առաջ: Մինա զիզին օգտվելով առիթից, վերցնում է որդու նկարը, սրբում և պահում է թևի տակ:
Նկատելով հացի թափելը և տաշտը դուրս տանելը, Մինա զիզին միայն ասում է.
— Սրանք հայե՞ր են...
Հետզհետե խավարում է:
8
Նույն ձորն է:
Պուղանը դուրս է թռնում թաքստոցից:
Համարյա գլորվելով, իրեն ներքև է գցում Զիլֆին:
— Մակիչին տարան, — և տղան քրտնաթոր հևում է, ձեռքով ցույց է տալիս, թե որ ուղղությամբ տարան: Պուղանը, Կարագինը, նաև երկու կոմունարները մի ակնթարթ իրար են նայում և թռնում են, իսկույն չքանում են, այնպես, որ Զիլֆին զարմացած նայում է, և նրան թվում է, թե այդ ամենը մի տեսիլք էր խոր ձորում:
9
Արև է:
Լեռնալանջի արտերն են, թփերը, — այն լանջերը, որտեղով գյուղ մտավ Մակիչը:
Մի մարդ թփերի մեջ «ցաքի փուշ» է կտրում: Թփերի մեջ նրա էշը: Մարդը գլուխը բարձրացնում և զարմացած նայում է: Ապա հետզհետե անցնում է թփի ետևը, բայց շարունակում է նայել նույն ուղղությամբ:
Ձորի գլխին, այնտեղ, ուր Մակիչը հանդիպել էր թնդանոթ տանող զինվորներին, միայնակ կանգնել է կապիտանը: Նա սպասում է, որ մյուսները ետևից հասնեն: Ապա հետզհետե երևում է մի ձիավոր, վերջապես Մակիչը, որի ետևից պարանի ծայրերը բռնած, գալիս են երկու ձիավոր:
Մակիչը նայում է խոր ձորին:
Հենց այս թփի տակ նստել էր:
Մակիչը մի րոպե կանգնում է, շունչ է քաշում, ապա դառնում է ձիավորներից մեկին (մյուսը ծխախոտ է փաթաթում).
— Էս կոճակները քանդես... խեղդում են:
Եվ վիզը մեկնում է մյուս ձիավորին, որպեսզի նա արձակի կոճակները: Երբ ձիավորը կռանում է, որ արձակի, Մակիչը ոստյուն է անում դեպի ձորը, խրվում է լանջի ավազահողի մեջ, քարերը գոռալով գլորվում են, ձիերը խրտնում են, մինչև ձիավորները զենքերը հանեն և կրակեն, Մակիչը՝ երբեմն գլորվելով, երբեմն թռնելով, քարի ետևն է անցնում այն րոպեին, երբ վերևից կրակում են:
Սպան ձիու գլուխը շրջում է հետ, մյուսները ձիերից իջնում են և հարմար տեղ են փնտրում, որ քարափից իջնեն...
Մակիչը վազում է, ետևից քարշ տալով պարանները:
Ձիավորներից մեկը իրեն գցում է լանջով:
Կրակոցի ձայնին՝ Պուղանը, Կարագինը և նրանց երկու ընկերը գլուխները բարձրացնում են: Նրանք վազում են: Նրանք նկատեցին իրար անցած կապիտանին և ձիավորներին:
Կրակեցին: Ձիավորները հետ են փախչում:
Հետապնդողը ձորում լսեց կրակոցի ձայները և շվարած կանգնել է...
10
Անտառի մեջ արագ վազում է Մակիչը:
Պարանի ծայրերը փաթաթվում են թփով, Մակիչը վայր է ընկնում... Շրջվում է, չարչարվում է, ուզում է ազատել ոտքերով, չի կարողանում, բարկացած քաշում է, կապն ավելի է ամրանում, կռանում է ատամներով պոկի, փշերը երեսը ծակծկում են...
Հուսահատությունը հետզհետե հաղթում է:
Մակիչի վայր ընկնելուն և հուսահատության զուգահեռ, կատարվում է հետևյալը:
Մացառուտում թաքնված գյուղացին Պուղանին ցույց է տալիս քարափը, որտեղից Մակիչն իրեն գցեց: Նրանք իջնում են:
Ավազների մեջ խրվելով, դժվար բարձրանում է հետապնդողը:
Նրա կողքով անցնում են: Պուղանն ուզում է նրան խփել, բայց Կարագինը չի թողնում:
Իջնում են:
Խոտերի մեջ նշմարվում են հետքեր:
Մակիչն անցել է ջրով:
11
Մակիչը քնել է, ավելի շուտ նվաղել է:
Հանկարծ լսում է, որ կանչում են.
— Աաո՛ւո՛ւ...
Մակիչն արձագանքում է...
Մակիչի կապերը կտրել են: Մեկը հավաքում է պարանի կտորները թաքցնում քարի տակ:
Մակիչը հետզհետե բացում է ընդարմացած թևերը՝ նախ ձեռքերը, ապա բազուկները, ապա ամբողջ թևերը և այդ մարզանքի հետ զարթնում է խինդը և կորովը:
Անտառը, խշխշան հովը, նրանց արտաքինը, — այդ ամենն ասում են, որ նրանք չեն պարտվել և նորից կգան, կգան վերջին անգամ:
Մակիչը ձեռքը տանում է երեսին: Արյունը չորացել է: Ապա առնում է Կարագինի հրացանը և նրան ասում է.
— Կգնաս քաղաք, կգտնես կոմիտեից մեկին... կասես այս անգամ դուրս չեկավ, բայց եկող անգամ լավ կանենք: Պատասխանը կբերես կարմիր քարի ձորը:
Նրանք հեռանում են անտառի խորքը...
ՉՈՐՐՈՐԴ ՄԱՍ
1
Լույսը նոր բացվում է:
Զիլֆին գառները քշում է գյուղի ամայի փողոցով:
Նկատելով մարագի կիսաբաց դուռը, տղան ներս է մտնում: Ներսը՝ Սոնան հազիվ նշմարվում է:
Զիլֆին հանում է չուխան: Սոնան նրա մեջքին է փաթաթում հացի պաշարը, որ գառնարածը պիտի տանի թաքնվածների համար:
Զիլֆին չուխան հագնում և դուրս է գալիս:
Ամայի փողոցով տղան քշում է գառները:
2
Լուսաբաց է:
Խոր ձորում դեռ գիշերվա ստվերն է: Ձորի անդնդում խշշում է գետը:
Չորս ձիավոր դանդաղ գնում են, չորս կողմը նայելով: Նրանք այն ձիավորներից են, որոնց դեռ գիշերով պարուչիկ Ամիրջանովն ուղարկել է խուզարկելու թաքնվածների վայրը:
Նրանք դիտելով են գնում, ցրվում են, դուրս են գալիս բարակ արահետից: Երկուսը հասնում են քարափին, որտեղ վերջանում է արահետը:
Լուսաբացի լռությունն է:
Լռության մեջ երեք անգամ լսվում է այսպիսի կանչ`
— Դի՛-տա, դի՛-տա..., — ինչպես հոպոպը կկանչի:
Հենց ձիավորների գլխավերև, ժայռի լանջին, թփերի միջից Պուղանը գլուխը հանել է: Այդ նա էր կանչում հոպոպի նման:
Դեռ արձագանքում է կանչը, երբ երկու կոմունար ձորի մյուս ափից ներս մտան քարանձավը. երկրորդը, որ լվացվում էր, առավ հրացանը և թաքնվեց քարի ետև:
Մի տեղ քար գլորվեց: Ձիավորներն իրար նայեցին: Երևի քարայծ անցավ:
Ձիավորները նայում են:
Այլևս գնալու տեղ չկա: Ձորն այնքան ահավոր է և վայրի, որ անհավատալի է թվում, որ այդտեղ մարդիկ լինեն:
Ձիավորները դանդաղ վերադառնում են:
Պուղանը սողում է, ապա թռնում է քարով, ուր որ գնում է՝ ցածր «թառ» է, բերանը թփերով պատած: Թփերի արանքից երևում է մի գլուխ, որ կռացել է ջրի վրա:
Պուղանի ոտնաձայնից գլուխը պահվում է:
Պուղանը թփերը ետ տալով, ներս է մտնում:
Բնական քարայր է: Կիսամթնում՝ Մակիչը: Թիկն տված և պառկած կոմունարների գլուխներ, ոտքեր: Պուղանը կամաց շշնջում է.
— Շները հոտ են առել... Նրանք իրար երեսի են նայում:
— Երկու հոգու պահակ դիր, — ասում է Մակիչը:
Երկու հոգի քնից վեր են թռնում, բնազդաբար ձեռքը տանում են հրացաններին: «Արջը» խոր քնել է. Պուղանը նրան ցույց տալով՝
— Օխտը գիշեր սա պիտի քնի:
«Արջը» շուռ է գալիս մյուս կողքին, ասելով`
— Սրանից լավ տեղ չկա...
Ձիավորները գնում են:
Քարատակից ոչ հեռու երկու կոմունար խոսում են:
Մեկը՝
— Մինչև ե՞րբ մնանք էս ձորում...
Մյուսը՝ Բադին, լռում է, ապա տխուր ասում է`
— Հիմա մորս չարչարում են…
Բադին նայում է հեռացող ձիավորների ետևից:
3
Գյուղի փողոցը:
Ձիավորները կտրել են նախիրի առաջը: Նրանց ավագը հրամայում է.
— Բոլշևիկի տավարը ջոկիր...
Երկու ձիավոր նետվում են առաջ: Գզիրը ցույց է տալիս, թե որ կովն է «բոլշևիկի»: Ջոկում են:
Գնդակի նման մեջ է ընկնում Բադու մայրը, որ որդուն ուզեց դուրս քաշել ապստամբների շարքից: Կախվում է իր կովի վզից, կանչելով՝
— Ամա՛ն, տունս քանդվեց…
Նրա ձեռքից կովը խլում են:
Կինը վազում է:
4
Պարուչիկ Ամիրջանովը նայում է մի կետի: Կողքին նստած է մի սպա:
Խավարի միջից դուրս է գալիս Աթա ապերը: Նրան կալանատեղից են բերել: Մի քիչ հեռու կանգնում է ուղեկցող պահակը:
Աթա ապերը գալիս է դանդաղ, նայում է Ամիրջանովին:
Նայեց և ճանաչեց նրան:
Ամիրջանովն ևս ճանաչեց նրան:
— Դու Մակիչի հայրն ե՞ս...
Աթա ապերը գլխով պատասխանում է «այո»:
— Ո՞ւր է Մակիչը...
Աթա ապերը լուռ է: Ապա հանդարտ ասում է.
— Քո զինվորները բռնեցին նրան... Ամիրջանովը ջղայնանում, բայց զսպում է:
— Ուրեմն դու չե՞ս լսել, որ նա փախել է...
Աթա ապերը իրոք որ չի լսել փախուստի լուրը: Նա և՛ ներքին ուրախություն է ապրում, լսելով որդու փախուստը, և՛ միաժամանակ աշխատում է չմատնել իր ուրախությունը:
— Հո՞ւնց լսեի, — և ցույց է տալիս ուղեկցող զինվորներին, հասկացնելով, որ իրեն ահա բերել են կալանատեղից:
— Դու գիտե՞ս նրա տեղը, — հարցնում է Ամիրջանովը, բայց Աթա ապերը դեռ չպատասխանած, աղմուկ-աղաղակով ներս է մտնում այն կինը, որի կովը խլեցին:
Կինը ճչում է.
— Ամա՛ն, կովս, — և հանկարծ հարձակվում է Աթա ապոր վրա:
— Դու ո՞նց ես... Մակիչին ես իմ ձեռքով պիտի խեղդեմ, որ ջանս դինջանա... Տղայիս խաբեց, սար ու քոլ քցեց. հիմա էլ տունս քանդում են...
— Մայրիկ, դու գիտե՞ս, նրանք որտեղ են..., — հարցնում է Ամիրջանովը: Աթա ապերը զգաստանում է:
— ...Ինչի՞, սա չի՞ իմանում, — Կինը ցույց է տալիս Աթա ապորը, — գիտես սա ոնցն է՛... Էս սաղ երկիրը սրա տղեն քանդեց...
Ամիրջանովը նայում է Աթա ապորը: Աթա ապերը հանդարտ նայում է բառաչող կնոջը:
— Կարո՞ղ ես գնաս տղայիդ բերես..., — հարցնում է Ամիրջանովը:
— Ես հենց գնում էի... կովս որ խլեցին...
— Լավ, կովդ ետ կտան, — և Ամիրջանովը նշան է անում ուղեկցող զինվորին:
Կինը զինվորի հետ դուրս է գնում: Ամիրջանովը նայում է Աթա ապորը:
— Հիմա ի՞նչ կասես...
| Следующая страница | ||